Tewarixi musiqiyun (2)

«Tewarixi musiqiyyun»ni oqughanda möjizining «muqam» sözi üstidiki chüshenchisi bizning diqqet-étibarimizni qozghaydu. Möjizi öz esiride "Dugah", "Penjigah", "Mushawrek", "Beyadek","Rak"," oshaq", "öz'hal", "Chöl iraq", "Ejem", "Nawa", "Wisal", "Chahar zerb", "Chahargah", , , din ibaret 16 muqamni tilgha alidu. Lékin u hazirqi ning namlirini asasen öz ichige alghan bu namlarni yürüshleshtürgen,«chong neghme», «dastan» we «meshrep»tin ibaret 3 qisimgha bölünüp, herbir qismi birqanchilighan neghmilerni öz ichige alghan chong tiptiki muzika meniside emes, belki éship ketse birnechche merghuli bolghan bir yekke neghme meniside tilgha alidu. Mesilen, u farabi üstide toxtalghinida uning , we ning merghulini ijat qilghanlighini, <Özhal> muqamini birinchi, ikkinchi,üchinchi merghlighiche ijat qilghanliqini yazidu; Muhemmet küchtin'gir üstide toxtalghinida, uning muqamini ijat qilip, uninggha mewlane tutining bir ghezilini salghanliqini, muqamini ijat qilip, uninggha mirxisrow déhliwining bir ghezilini salghanliqini, muqamini ijat qilip, uninggha mewlane katibning bir ghezilini salghanliqini yazidu. Melike amannisaxan heqqide toxtalghinidimu, uning yoluchi süpitide öyige kirgen sultan abduréshitxan'gha penjigah muqamigha tembur chélip bérip, bu muqamgha özining abduréshitxan'gha béghishlap yazghan bir ghezilini sélip oqughanliqini yazidu. Mana bu misallardin gepning bir yürüshleshtürülgen neghmiler séstimisi üstide emes, belki ayrim bir neghme üstide kétiwatqanliqi nahayiti éniq körünidu. Möjizi «muqam» dep atiwatqan bu yekke neghmini hazirqi yürüshleshtürgen muqamlarda bashlinish muzikisi déyilidighan chachma udarliq(dap chélinmaydighan) neghme dep höküm qilishqa bolidu. Chünki, birinchidin, «muqam» sözi hazirmu el ichide chachma udarliq bashlinish muzikisi meniside qillinilidu. Mesilen, qumul meshreplirining yalghuz ghijek bilen orunlinidighan chachma udarliq bashlinish muzikisi adette «muqam» depla atilidu; Dolan muqamliridimu bashlinish muzikisi «muqam» depla atilidu; Ikkinchidin, möjizi «muqam» sözini haman «naxsha», «ahang» sözliri bilen qatar qoyidu, mesilen, muhemmet küchtin'gir üstide toxtalghinida, uning «bihed we bi'eded ghezel, muqamlar, ahanglar ijat qilghan»liqini yazidu. Mana buningdin uning «muqam» sözini bashqa neghmilerdin perqliq bolghan bir neghme meniside ishlitiwatqanliqi nahayiti éniq körünüp turuptu. Üchinchidin, möjizi «muqam» üstide sözliginide haman uninggha qaysi sha'irning qaysi ghezili sélin'ghanliqini éytip, muqamning süpitini uninggha sélin'ghan ghezelning süpiti bilen ölcheydu. Tékistning rolini alahide gewdilendüridighan bu xil ehwal tolaraq chachma udarliq neghmige muwapiq kélidu, chünki bu xil neghmiler adette satar, ghijek yaki tembur qatarliq asasiy saz bilen yalghuz kishi teripidin orunlinidighanliqi, chachma udarliq bolghanliqi hem tallan'ghan ghezeller sélinidighanliqi üchün kishilerning diqqiti muzikidin köre köprek tékistke mezkezlishidu. Möjizi tonushturghan 17 neper muzika piridin 14 nepirini 15-16-esirde ötken ataqliq sha'irlar teshkil qilghan bolup, eserde tilgha élin'ghan 16 muqamdin 13 i mushu sha'irlarning nami bilen baghlan'ghan. Möjizi yene newayining her kéchisi satar yaki tembur bilen özi yazghan ghezellerni oqup bihush bolup kétidighanliqini yazghan. Yoquridiki ehwallargha asasen mundaq xulasige kélishimiz mumkin: birinchidin, «tewarixi musiqiyun»da «muqam» dep atalghan bu chachma udarliq neghmiler shu dewirde sha'irlar da'irisidila ewj alghan bolup, téxi xelqning esirlerdin buyanqi muzika bayliqining jewhiri süpitide tallinip yürüshleshtürülwatqan chong neghmiler terkiwige kirgüzülmigen; Ikkinchi, hazirqi «on ikki muqam» terkiwidiki yürüshleshtürülgen chong neghmiler he dégendila hazirqi nami bilen atalmighan, ular hazirqi namigha shu namdiki chachma udarliq yekke neghmilerni kéyinki künlerde ularning bashlinish muzikisi qilip kirgüzülishi bilen érishken, ikkinchi türlük qilip éytqanda, ''muqam'' atalghusi 15-16-esirlerde, hetta uningdinmu kéyinki melum dewr ichide peqet tar menidila qollinilip, chachma udarliq neghme uqumini ipadiligen. Kéyinki dewirlerde shu chachma udarliq neghmilerning yürüshleshtürülgen chong neghmilerge bashlinish muzikisi qilip kirgüzülishi bilen keng menide - yürüshleshtürülgen chong neghme menisidimu qollinilidighan bolghan; Üchinchi, «on ikki muqam» terkiwidiki chong neghmiler uyghur xelq muzikilirining uzun esirlik tarixiy tereqqiyatining netijisi, ular asasen xelq ijadiyiti asasida shekillen'gen, lékin ulargha herqaysi dewrlerdiki ayrim shexslerning ijadiy emgeklirimu singgen. 5 Bu eserning tili asasiy jahettin 14-esirdin 20-esirning bashlirighiche qollinilghan uyghur yeziq tili - chaghatay tiligha mensup bolsimu, lékin, zor derijide shu dewrdiki janliq uyghur tiligha yéqinlashturulghan, bezi qisimliri, mesilen amannisaxan qismi, hazirqi zaman uyghur tilida dégüdek yézilghan; Qolyazmining imlasida chaghatay yéziqining imla qa'idiliridin chetnep janliq tilgha yéqinlashturulghan jaylar téximu köp. Mesilen, chaghatay tilining imla qa'idisi boyiche ''chalyp'', ''baryp'', ''bolghanyni'', ''chalmaqydyn'', ''qylmaghaysyzlar'', ''alalmaghan'' sheklide ajizlashturulmay yézilishqa tégishlik sözler bezi jaylarda ''chylyp'', ''byryp'', ''bolghynini'', ''chalmyqydyn'', ''qylmyghaysyzlar'', ''alalmyghan'' ; ''Namus'', ''shagrd'', ''emr'' sheklide yézilishqa tégishlik sözler beside janliq tildiki teleppuzi boyiche ''nomus'', ''shagrt'', ''emri'' qilip yézilghan. Chaghatay yézighining imla qa'idisige toghra kélmeydighan bu xil ehwallar qolyazma kéyin köchürülgende yüz bergen bolishi éhtimalgha nahayiti yéqin. Meyli qandaq bolmisun, bu eser uyghur yéziq tilining chaghatay tili dewrini bolupmu chaghatay tilining hazirqi zaman uyghur edebiy tiligha orun bérish jeryanini tetqiq qilishta belgilik paydilinish qimmitige ige. 6 «Tewarixi musiqiyun» risalisi bizning medeniyet tariximizni, bolupmu muzika tariximiz bilen edebiyat tariximizni tetqiq qilishta bizni xéli muhim matiryallar bilen teminleydighan yaxshi eser bolush bilen bir waqtta, birmunche éghir nuqsanlardinmu xali emes. Möjizi peqet köprek sha'irlar we ziyalilar da'iriside ewj alghan chachma udarliq yekke neghmilernila (tar menidiki ''muqam''larnila) muzika hisaplap, xelq muzikilirigha bolupmu uyghur emgekchiliri ichide esirlerdin buyan ijat qilinip, retlinip, yürüshleshtürülüp kéliwatqan chong neghmilerge (keng menidiki ''muqam''largha) pütünley etibarsiz qarighan, shunga peqet shu chachma udarliq yekke neghmilerning ijatchilirini tetqiq qilish bilenla bolup, xelq muzikilirining, yürüshleshtürülgen chong neghmilerning asasiy ijatchisi bolghan xelq ammisini, xelq muzikichilirini nezerge almighan; Birmunche jaylarda asassiz hetta epsanileshtürülgen riwayetlerni heqiqi pakit süpitide öz esirige kirgüzgen, mesilen, neyning keshp qilinishini jemshitning xotuni melike dilsuzgha, dapning keshp qilinishini diwilerge baghlap qoyghan; Mewlane sahip belxining tembur chélishtiki yüksek maharitini ispatlash üchün mewlane sahip belxi baburshahning kabul shehridiki bir baghda ötküzgen shahane olturushida tembur chalghanda bir bulbul uchup kélip temburning qulighigha qon'ghanliqini we özini birnechche qétim temburgha urup ölgenlikini, bu halni körüp olturushtikilerning hemmisi hushsizlinip ketkenlikini yazghan; Köpchilik islam tarixchilirigha oxshash, möjizimu insaniyetning peyda bolushini noh we uning ham, sam, yafes namliq oghulliri toghrisidiki yehudi-xiristiyan dini riwayetlirige taqap, muzikining peyda bolushinimu shular bilen baghlighan; Bezi yer ismi we yilnamilerni xata qilip qoyghan, wahakaza. Biz «tewarixi musiqiyun» risalisini oqughan waqtimizda uninggha tenqidiy mu'amilide bolup, uni obdan tehlil qilishimiz, shakilini chiqirip tashlap, méghizini qobul qilishimiz lazim. Sewiyimiz cheklik bolghanliqi sewebidin bizning bu eser üstidiki mulahizimiz, qolyazmining tiranskiripsiyisi, terjimisi we izahlarda kemchilik, xataliqlarning bolushi tebi'i. Kitabxanlarning bu heqtiki tenqidiy pikirlirini semimi qarshi alimiz. Enwer Baytur, Xemit Tömür.Terjime nusxisiMerhemetlik we rehmetlik allaning ismi bilen bashlaymen Ey [xuda], (bu yerdiki we bashqa yerlerdiki tirnaq [ ] ichige élin'ghan sözlerni mushu kitapni neshrge teyyarlighuchilar qoshqan. -Meherrirdin.) Hikmet körsütüp gülge puraq we reng berding, bulbulni chimende yéqimliq sayraydighan qilding. Séning qudritingdin rawap, tembur, duttar, settar, ud, qalun we changlar nale qilidu. Xuda,(qizil herpler bilen yézilghan sözlerning hemmisi esli eserdimu qizil siya bilen yézilghan.) Shewqingning chimenzarida gül-chicheklerni küldürgüchisen;Gül ishqida bulbul, tutilarni sayratquchi, yighlatquchisen. Leylining chéchini mejnunning könglige sirtmaq qilghandek, perhatning qéninidin shérinning léwini qizartqandek, uzra jamalining oti hararitidin hamuqning ténini yash girdawigha gherq qilghandek, zöhraning ishqida tahirni sanduqqa sélip tarimda éqitqandek, yüsüp hösnidin, zuleyxa ishqidin güzel hikaye tüzgendek méni u nigar ishqida esir we sergerdan qil; U quyash etrapida mendek bir zerrini taqetsiz ashiq qil; Men shundaq derijige yéteyki, uning ishqida temburumni qolgha alay; Uning sözini séghin'ghanda uni chalay; Gahi newayi béyitliridin hemd [allagha mediye] ilghap, bezen lutfi shé'irliridin ne'it[resullulla teriplen'gen misralar] yadlap, temburum simlirigha zexmek uray; U méhir nigarim shewqide baghrimning qara qénini siya qilip ézey; Uning ishqida chöl-bayawanni kézey; Séni medhiyilep béyitler yazay; Hebibingni teriplep shé'ir yazay.

Munajat
Ey xuda, sen méning meqsidim sen, Méning ibadet qilidighinim sen, Méning sejde qilidighinim sen, Sen méning medetkarimsen. Men séning asi qolungmen, Men séning gunakar qolungmen, Men ghem ilkide esir bolup qaldim, Sen méning medetkarimsen. Ey qedimdin risiq bergüchi, Kéchirgüchisen, ey rehim, Méni hajettin chiqarghin, ey kerim, Sen méning medetkarimsen. Ishqingni dilimgha kirgüzgin, Men setar bilen dutarni chalay, Mende xataliq bar, epu qilghin, Sen méning medetkarimsen. Men möjizi taqetsiz ashiq boldum, Sen bir allagha yalwurdum, Rehmingge intizar boldum, Sen méning medetkarimsen !


[Ayetning menisi]: «Maxtash pütün alemni terbiyiligüchi tengrige xastur, rehmet we ténichliq pütün peyghemberlerning ghujisi [muhemmet]ge we uning a'ile-tawabi'et we hemralirining hemmisige bolsun! hemd we ne'ittin kéyinki söz shuki, adalet memlikitining eng katta padishasi, sexilik kéchisining tolun éyi, ésilliq chimenzarining güzel serwi, ulughluq déngizining birdin-bir göhiri, ghérip-yétimlerning atisi, péqir-miskinlerning yétakchisi, jemshittek söletlik, sulaymandek döletlik, yolwastek ghezeplik, iskenderdek mertiwilik, xaqan süpet, derwish mijez, wetenning chirighi, xotenning shahi elishir hékim bégim hezretliri quyashidin mendek bir erzimes ghérip-bichare, judaliq deshtide aware, ghem ilkide esir, barche ademdin töwen [kishige] yeni molla németulla oghli molla ismetulla möjizige bir yoruq nur chüshüp, mendek bir zerrini pelek quyashidin ötküzüp shundaq yarliq boldi: ''muzika-küy xoshalliq we turmush hozurining sewepchisidur, shunga padishadin gadayghiche, ewliyadin xiristiyan'ghiche hemme insane bu pendin shatlinidu, emma, bu penning alimliri we keshpiyatchiliri kimler, ixlasmen yétekchiliri kimler, ustiliri kimler ? Buni köp sazandiler ta hazirghiche bilmeydu. Sen bolsang muzikini kesip qilghansen hem béyit memlikitining bulbuldek sultani, edebiyat dölitining shérin sözlük tutisidursen, shuningdek xush pütükchi we dilkesh éytquchidursen. Mushu ghérip penning keshpiyatchiliri tarixidin bir risale pütüp bashqa sazendilerge yadikar qilsang qandaq?'' [Buning bilen] goya bir ghérip chömüle üstige tagh yüklendi, goya bir zeyip bichare üstige asman yéqildi. Bu büyük emirni ijra qilghudek quwwet [mende] yoq idi! heyret déngizigha gheriq bolup[turghinimda], ''déginki, allagha, uning elchisige we özenglerdin bolghan bashliqlargha boy sununglar'' dégen ulugh ayetning mezmoni isimge keldi-de bu wajip emirni ijrasiz qaldurushqa chare tapalmidim. Tewekkülni tengrimge qilip, bu ali emirni beja keltürüsh üchün munasip tarx-tezkirilerni yéghip, [tebiri tarixi], [ sapaliq bagh tarixi], [danishmenler tarixi], [ejem tarixi], [ ereb tarixi] lerdin [asas] tallidim we zor alim, muzika ustazliridin fisaghurs, farabi, pehliwan muhemmet küchtin'gir, emir nizamiddin elishir newayi pirimning bu pen heqqide yazghan kitab we risaliliridin paydilandim. Axir qudritimge layiq, qabiliyitimge muwapiq bu risalini yézip, alem xelqighe sogha qildim. Bu risalige [muzikantlar tarixi] dep at qoydum. Eqil igilirige, chong-kichik sazendilerge, mertiwilik we adettiki kishilerge, shah we gadaylargha namelum qalmisunki, tarixi rewzetussefa we tarixi reshidide mundaq yézilghan. Noh eleyhissalamning oghli yafesning türk isimlik bir oghli bar idi, xudayita'alla uninggha bir oghul berdi. Uning bu oghlining ismini xizir qoydi. Bu oghul chong bolghanda tülke tutup, uning térisini kiyim qilip kéyishni, ghizagha tuz sélip yéyishni, tembur, berbet, udlarni yasap chélishni keshp qilip alem xelqighe ögetti. U zamanda ata-anisi, baliliri ölgen kishiler musibet matimide tembur chélip yighlap, andin ölükni köydüridighan qa'ide bar idi. Xizir yafes eleyhissalamning newrisi idi. Yerken, xoten rayonlirini shu xizirning ewlatliri awat qilghan. Démek biz yerkenlik we xotenlikler xizirning ewlatliridin bolup hisaplinimiz. U zamandin hazirghiche 5850 yil ötken. U chaghlarda temburgha qoy-öchkining üchey-peyliridin tar éship salatti. Muzika ilmining ikkinchi piri fisaghurs bolup hisaplinidu. Bu kishi sürri(hazirqi liwanning paytexti béyrut shehirining jenubidiki bir qedimiy sheherning nami. Tarixiy höjjetlerde bu sheher miladidin burunqi 2751-yili bina qilin'ghan déyilidu. Bu sheher miladi 1202-yili qattiq yer tewreshte weyran bolghan. Da fisaghurs sürri shehiridin idi, dep yézilghan. Lékin ishenchilik tarixiy matiryallargha asaslan'ghanda, fisaghurs qedimki yunanning sésim shehiride-- anatoli yérim arilining gherbide gritsiyige qaraydighan bir aralda dunyagha kelgen.) Shehiridin idi. U sayahetchilikni intayin yaxshi köretti. U xelqni ilim bilen shughullinishqa, yaxshi peziletlik bolushqa ündeydighan, yaman ishlardin tosidighan kishi idi. Hergiz sawap tama qilmaytti we gunadinmu qorqmaytti. Biraq sawap-jazagha qayil idi. Shehermu-sheher yürüp ilim üginetti. Uning xoshal bolghininimu, xapa bolghininimu bilgili bolmaytti. U, mal-dunya kishi üchün dost-düshmenning otturisida turidighan nerse deyti . Herqachan, herjayda bolsun, u bar yerde kishiler bir muhim ishqa duch kelse, uningdin meslihet sorayti. Hazirqi perengistan u chaghda entakiye (bu yerde perengistanning burunqi nami entakiye dep atilatti déyilgen. Lékin emiliyette perengistan bilen entakiye tarixta bashqa-bashqa jaylarning nami. ''Perengistan''dégan söz eslide ''éwruppen''liq;Yawrupaliqlar> sözining erebche ahang terjimisi bolghan ''éfrenj'' sözidin kélip chiqqan bolup, deslepte erebler bilen köprek alaqe qilip turidighan sherqiy yawrupa we jenubiy yawrupa zéminini körsitidighan jughrapiyilik atalghu bolup qalghan. ''Entakiye'' bolsa, hazirqi türkiyening sherqiy jenubigha jaylashqan bir qedimiy sheherning nami.) Shehiri dep atilatti, u shu yerge bérip özi keshp qilghan satarini chélip shé'ir oqudi. Bu shé'ir ''sen özengni tüzimey turup bashqilargha nesihet qilma; Eyibingni körsitip bergen kishini dost bilip qedirle; Isil kiyimlerni kiyip yürgiche, isil sözlerni qilip yürüshni ögen; Yaxshi sözlerni qilalmisang, yaxshi sözlerni qilalaydighan ademlerdin ögen; Ilim ogünüshtin nomus qilma, ilimsizliktin nomus qil; Haywan tilsizliqtin japa-musheqqetke uchraydu, insan öz tilidin bala-musibetke uchraydu''dégen mezmonda idi. Entakiye shehiride shu chaghqiche shé'ir, muzika bolup baqmighan idi. Kishiler 25 yashliq bir yigitning gharayip sözlerni qilip, ajayip nersini chalghinidin hozurlinip uning keyinge kiriwaldi, u kishilerge chongqur menilik we nesihet xarektirliq sözlerdin tüzülgen shé'irlarni setar bilen oqup béretti. Bu weqe padishahqa anglandi. Padishah dölet erbabliri bilen bille chiqip, bu ehwalni körüp, qattiq heyran boldi (heyret qolini teejjüp chishliri bilen chishlidi ), uni ordigha teklip qilip élip ketti. Shah ghizadimu, yétish-qopushtimu uningdin ajrimaydighan boldi, uni perzendim dep atidi. Muzika ilmini tarqitish üchün jay raslap, entakiye xelqighe bu ilimni ögünüsh toghriliq buyruq chüshürdi. U on yil ichide 40 ming shagirt muzika ilmide yétiship chiqti. Fisaghurs padishahdin roxset sorap hindistan'gha kélip ilmiy nujum (astronomiye)ögendi, hindistan xelqi fisaghurstin muzika ögendi, jemshit, keykubat padishahlardin kéyin alemge muzikining urughini salghan dana alim fisaghurs bolup hisaplinidu. U hindistandin yénip misirgha bérip séhirgerlerdin séhir ilmi bilen 3 xil yéziq ögendi. Ötkünchi dunyadin menggülük dunyagha seper qilish waqtida, 500 shagirti bar idi. Pishqedem talipliridin biri "biz ( sizdin kéyin qalghanda ) qandaq ish tutishimiz kérek?"Dep sorighanda, u "xalayiqqa paydisi tegmeydighan söz we heriketlerni qilmanglar"Dep köz yumdi. U hezriti iskenderning wapatidin bir yil kéyin wapat boldi. 93 Yil ömür kördi. Kishilerning qudriti yétmigen ishlarni qilip bérishni, muhtajlargha saxawet qilishni yaxshi köretti. Üchinchi piri altayning balasaghun (hazirqi sowet ittipaqi issiq köl boyigha jaylashqan toqmaq shehiri yénidiki bir qedimiy sheher. Tarixiy matiriyallargha asaslan'ghanda, bu sheher türk qewimlirige mensup bolghan boyla san'ghun (emirleshker Boyla) teripidin bina qilin'ghan. Bu sheher tarixta ilgiri-axir bolup qarluq xanliqi(766~870-yilliri ), qaraxanilar sulalisi(870~1219-yilliri bolushi kérek idi , neshrge teyyarlighuchilar 930~1219-yilliri , dep izahlaptu ), qara xitay xanliqi(1131~1219-yilliri)ning paytexti bolghan. <Da balasaghun altay tewesige kirgüzülgen. Bu yerde qarluq qebilisining esli makani nezerde tutulghan bolishi mümkin.) Dégen yéride ötken mewlane sheyx ebu nesir farabidur. Bu eziz hezriti imam muhemmet ghezzali(zeyniddin ebuhamit muhemmet ibni exmet tusi. Miladi 1059-yili xurasanning tus she'irige qarashliq ghezzale dégen jayida dunyagha kélip, miladi 1111-yili wapat bolghan. U, shu chaghdiki meshhur islam peylasopi bolup, teriqetchilik(sofizim) bilen islam dinining ''en'enichiler''dep atalghan sünni mez'hipining közqarashliridiki birlikni tekitlep, teriqetchilikning muhim közqarashlirigha asas salghuchilarning biri.) Hezriti imam pexri razi (ebu abdulla muhemmet binni eltemilke biri pexri razi. Miladi 1149-yili dunyagha kélip, 1209-yili hiratta wapat bolghan meshhur erep peylasopi. U öz ömride asasen islam pelsepesi(tefsirchilik), tibabetchilik, ilmiy riyazet(matématika), ilmiy mentiq(logika)qatarliq penlerni tetqiq qilish bilen shughullan'ghan we birmunche edebiy eserlernimu yazghan. U, öz ömride 100 din artuq kitap yézip ''sheyxul islam'' dégen shöhretke ige bolghan.) Lardin artuq kamalet tapqan, dinniy ilimlerde yoquri sewiyege yetken, penni ilimlerde ibni sina (ebu eli ibni sina. U miladi 980-yili burunqi samanilar sulalisi (miladi 875~999-yilliri) ning paytexti buxaraning yenidiki qishlaqta dunyagha kelgen. 999-Yili qaraxanilar sulalisi samanilar sulalisini özige qaratqandin kéyin ibni sina buxara, örgench qatarliq jaylarda öginish we ilmiy tetqiqat ishliri bilen shughullan'ghan. Kéyinche irandiki ispahan, hemedan qatarliq jaylarda tibabetchilik, fizika, matimatika we pelsepe penlirini tetqiq qilish bilen shughullan'ghan. Uning , , qatarliq eserliri pütüm sherq elliri tibabetchiligi, jümlidin uyghur tibabetchiligining asasini ornitish bilen bille, dunya tibabetchiligi we islam pelsepesige chongqur tesir körsetken. Ibni sina miladi 1037-yili hemedanda wapat bolghan.) Dinmu üstün idiki, sheri'et ilmi, teriqet ilmi, tefsir[qur'anning sherhi], hedis, tiwipliq, pelsepe, idi'ologiye, edebiyat hetta shahmat, nerd oyunlirighiche bilmeydighini yoq idi. Jümlidin muzika ilmidimu nahayiti yétilgen idi. Qalunni öz qoli bilen yasap, sim tartip chalghan we sazende shagirtlirigha ögetken idi. Rak, ushaq muqamlirini we ushaqning merghullirini ijat qilip alemge yayghan hem shagirtlirigha ögetken idi. Hazirmu hemme sazendilerge melum bolghan öz'hal muqamini we uning birinchi, ikkinchi, üchinchi merghullirini keshp qilghan idi. <> [Sazendiler risalisi] dégen kitabida ''muzikining tilsiz mungliri insanning rohigha meniwi otni tutashturghuchi amildur. Eger uninggha shé'ir qoshulsa, bu mungning nime ikenligi melum bolidu'' dep éytqan we yene '' yüz yil ibadet qilip alalmighan peyzini méning qalunumning simliridin alghaysizler'' dégen. Bu eziz türlük ilimler heqqide 114 parche kitap yazghan. Bu kitaplarning biri dur. Lékin bu kitap hazirghiche erepchidur. Mushu risalini tamam qilip bolghandin kéyin küchümning yétishiche waqtimning bariche shu kitapni türkchige terjime qilishni niyet qiliwatimen. Xudayim buyrusa.