Bu penning tötinchi derijilik piri mewlane eli hezretliridu*. U xurasan*ning shabuk dégen yéridin idi. U bu pende öz esirining tengdashsizi idi, u bu pen heqqide [wesillerning négizi] atliq bir kitap yazghan, kéyin [nepsidin kechküchi] yene bir kitap yazghan idi. Neghmichiler ichide meshhur bolup kéliwatqan chöl iraq muqamini shu kishi hej sepiride iraq chölidin ötüp kétiwétip ijat qilip, shu nam bilen atighan. Dutarnimu shu kishi keshp qilghan. U shé'ir yézish we muzika ögitishtimu öz zamanining tengdashsizi idi. U bashqa ilimler boyichimu nahayiti chongqur menilik yaxshi kitaplarni yazghan. Axirqi ömride epyunni köp istimal qilghan seweptin eqlini yoqutup wapat bolghan. Mewlane eli __ Xurasan padishasi hüseyin bayqara zamanida (miladi 1470-1505- yilliri) ötken iran sha'iri bolup, hüseyin bayqaraning diwanxanisida xettatliq we mughennichilik bilen shughullan'ghan. Shuningdek u yene birmunche lérik ghezellernimu yazghan. Uning <> we namliq eserliri keng tarqalghan. Xurasan__ qedimki zamanda hazirqi iranning sherqi, afghanstanning gherbi, amu deryasining jenubidiki rayonlarning omumi nami idi. ''Xurasan'' dégen söz parische (quyash) dégen sözdin kélip chiqqan bolup, ''quyash döliti'' yaki ''sherq döliti'' dégen menide. ''Xurasan'' dégen bu nam iran sasanilar sulalisi dewride (miladi 224-651-yilliri) peyda boldi. Tömürleng zamanida xurasan gherbi chaghatay xanliqining bir qismi bolup qalghan. Miladi 1451-yili tömürleng ewladi abdulla binni ibrahim wapat bolghandin kéyin , tömürleng ewladi ebu seyid binni muhemmet binni emiranshah binni tömür öz aldigha musteqqilliq élan qilip xurasan dölitini qurdi, bu dölet miladi 1510-yili iran safawilar sulalisi (miladi 1502-1722-yilliri) teripidin yoq qilindi. Beshinchi piri xuje shahabidin* bolup, bu pende öz esiri boyiche birdin-bir idi, u bu pen boyiche 200din artuq shagirt yétishtürdi hem risale yazdi. Xuja shahabiddin__ shabahiddin ebu hefs ömer binni muhemmedulbekri. Meshhur iran sha'iri, teriqetchilik neziriyichisi. U öz hayatida islam pelsepesi bolupmu hedis we tesewupchiliq heqqide birmunche eserler yazghan. Miladi 1444-yili iranning shuhrewerdi shehiride tughulup, 1534-yili baghdatta wapat bolghan. Altinchi piri abdulla merwarit* hezretliri bolup, semerqenttin idi. Bu ezizmu bu penning ustazliridin hisaplinatti. Bu pen heqqide nurghunlighan yaxshi risalilerni yazghan hem 100 din artuq shagirt chiqarghan idi. Öz zamanisida nahayiti dangliq muzikichilardin bolghan idi. Hijriye 881-yili [miladi 1476-yili] hisar* wilayitide depne qilindi. Abdulla merwarit__ semerqentliq meshhur sha'ir we xettat bolup, bir mezgil iran qatarliq jaylarda yashighan. Hurasan padishasi hüseyin bayqaraning ordisida bir mezgil munshi (bash katip) bolup ishligen. “Bayani” dégen texellus bilen , namliq meshhur eserlerni yazghan. Miladi 1516-yili hisarda wapat bolghan. Lékin da u hijri 881-yili (miladi 1476-yili) wapat boldi dep yézilghan. Hisar__ asiyada birqanche sheher bu nam bilen atilidu. Uning biri buxaraning sherqidiki qedimki bir sheher. Ikkinchisi hindistandiki déhlining gherbiy shimalidiki bir qedimki sheher. Yene hazirqi türkiyede ''qara hisar'' dep atalghan bir shehermu bar. Yurtimizda''yéngi Hisar'' (yéngisar) dégen jaymu bar. Bu yerde Buxaraning sherqidiki hisar shehiri nezerde tutilidu. Yettinchi piri mewlane nuriddin abduraxman jami* idi. Bu ezizning xislet-peziletliri xilmu-xil kitaplarda teriplen'gen. Uning qanchilik qabiliyetlik ikenligini shuningdin körgili boliduki, u emir nizamidin elishir newayidek alimgha hemme ilim we emeller boyiche ustaz bolghan. Newayidek zatning uni ustazim, pirim dégenliki uning süpet we teripi üchün yéterliktur. Newayi hezretliri öz <خەمسە>side besh jayda bu eziz üstide toxtalghan bolup, nime dep teripligenligini özenglar köriwalsanglar bolidu. Bu eziz hemme ilimde hezriti farabidek mahir idi. Uning sha'ir hem alim bolghinidin meptunlighi téximu küchlük idi. Tembur, setar, qalun qatarliq barliq sazni öz qoli bilen chalatti. Ejem dégen bir muqamni hem uning ikki merghulini ijat qildi. Nurghun shagirtlarni muzika ilmige mukemmel qilip chiqardi. Bu pen heqqide <رىسالەئى دەۋۋار> [ dewr qilghuchi risale] namliq bir kitap yazdi. Hezriti elishir newayimu bu penni hezriti jamidin ögendi. Hezriti jami 898-hijriyede (miladi 1492-1493-yili) 79 yéshida xurasanning hirat* shehiride wapat boldi. Jami__ nuriddin abduraxman jami, meshhur tajik alimi, peylasupi, yazghuchisi, tilshunasi we tarixchisi. Jami miladi 1414-yili esli chaghatayxanliqi tewesidiki hirat shehiride dunyagha kelgen. U hurasan padishasi ebuse'id we hüseyin bayqara ordisida uzun muddet ishligen. Jami öz ömride , qatarliq meshhur edibiy eserlerni yézip, pütün musulman elliri otturisida dang chiqarghan. Elishir newayi jamini öz ustaziliri qatarida hisaplaytti. Jami miladi 1492-yili hiratta wapat bolghan. Hirat__ hazirqi afghanistanning gherbidiki qedimi bir sheherning nami. Miladidin burunqi 3-esirdin miladi 1-esirgiche baktiriye sulalisining paytexti bolghan we “hiri” dep atalghan. Miladidin burunqi 4-esirde iskender zulqerneyin teripidin istila qlin'ghan. Miladi 7-esirning axirlirida erep xelipiligi teripidin istila qilin'ghan. Shuningdin kéyin asiya qit'eside muhim islam mediniyet merkezliridin biri bolup qalghan. Miladi 15-esirning axirqi yérimida xurasan dölitining paytexti bolghan. Sekkizinchi piri hezriti emir nizamidin elishir newayidur. Bu ezizning hemme pezil-sharapetliri özi yazghan shé'ir kitabliridin ayan bolidu. Men uning , liridin, sidin hem bulardin bashqa ilgiri kéyin , az-köp bolup, pütken 36 parche kitabidin behriman bolup, uning xislet we ishqi muhebbitidin xewerdar boldum. U mushundaq qimmetlik ilimlerning üstige yene özining pir ustazi bolghan hezriti jaminidin muzika ilmini yaxshi ögendi. Her kéchisi setar yaki tembur chélip, özi yazghan ghezeller bilen hemid éytip bihush bolup kétetti. Newa dégen bir muqamni ijat qilip alemge tarqatti. Bu eziz hijriye 843-yili [miladi 1439-yili] 6-ayda dunyagha kélip, 63 yil ömür körüp, 63 parche kitab yézip, hijriye 906-yili [miladi 1500-yili] hirat shehiride sekte [méngige qan chüshüsh] késili bilen wapat boldi. Toqquchinchi piri ustaz muhemmet xarazimi* bolup, öz esiride muzika peni boyiche köp tirishchanliq we maharetler kösetti. 200Din köprek shagirtni yétilgen ustazlardin qilip chiqardi. Bu penning chongqur sirliri heqqide risale yazdi. Hijriye 852-yili [miladi 1448-yili] wapat boldi. Muhemmet xarazimi__ gherbiy chaghatay xanliqining meshhur islam peylasopi bolup, miladi 1448-yili wapat bolghan. U tefsirchilikte nahayiti shöhret qazan'ghan we ''ustaz muhemmet'' dep atalghan. Uning chaghatay tilida yazghan birmunche shé'ir-ghezelliri shu chaghda ottura asiya xelqlirining naxsha-muqam tékistliri qilin'ghan idi. Oninchi piri mewlane neman semerqendidur* bu eziz usta qari bolup, 500 kishi nöwet bilen uningda qur'an yad alghan idi. U shundaqla nahayiti usta naxshichi hem dilkesh chalghuchi idi. Alimlar söhbiti we mashayixlar olturushlirida saz chélip naxsha éytatti. Bir küni semerqend alimliri olturishida mewlane shemshiddin tebriz*ning ghezellirini oqup setarni sayratti. Alimlar birdin bashlirini töwen qilip oygha chömüp ketti, on nechche kishi bihush boldi, mewlane eli hezretliri bihush bolghiniche shu olturushta alemdin ketti. Bu xewer hemme yaqqa tarqilip ketti, padish anglap, bu ezizni zindan'gha höküm qildi. U 5 yil zindanda yétip hijriye 865-yili [miladi 1461-yili] wapat boldi. Bu ezizning terbiyiside 300din artuq neghmichi muzika ilmide kamaletke yetken idi. Birnechche yüz kishi sheri'et ilmide alim boldi, nechche ming sopiliri bar idi. U teriqeti cheshtiye* mashayixliridin idi. Muzikining teriqet ehlige bexsh etken netijiliri toghrisida <مىئىراجۇسسالىكىن> [sopiliq yolini tutquchilarning shotisi] namliq bir kitab yazghan idi. Neman semerqendi__ miladi 15-esirde gherbiy chaghatay xanliqida ötken meshhur sha'ir, ghezelchi, muzika ustazi hem meshhur islam peylasopi. U mewlane shemshiddin tebrizi bilen bille imam muhemmet ghezzali we jalalidin romi (miladi 1207-1273-yilliri) qatarliqlarning islam pelsepesige warisliq qilip, islam dini sünni mez'hibi bilen teriqetchilikning qarimu-qarishiliqini kélishtürke urun'ghan. U yene miladi 10-esirde erep xelipiligide peyda bolup, kéyinche afghanistan, pakistan we gherbiy hindistan qatarliq jaylargha tarqalghan teriqet mesligi ''cheshtiye'' mez'hipini kéngeytish üchün nurghun heriket qilghan. Miladi 1461-yili semerqendte wapat bolghan. Mewlane shemshiddin tebrizi__ shemshiddin muhemmet binni eli binni mülk. Miladi 15-esirde ötken meshhur teriqet neziryichisi. Imam muhemmet ghezalli we jalalidin romi qatarliqlarning teriqetchilik neziriyisining asasliq warisi. U köprek waqtini semerqendte ötküzüp, mewlane neman semerqendi bilen teriqetchilikni kéngeytish üchün nurghun ishlarni qilghan we nurghun shé'ir ghezellerni yazghan. U namelum bir shexs teripidin öltürülgen. Tughulghan we ölgen waqti namelum. Cheshtiye__ miladi 10-esirde teriqet ustazlirining biri iwej is'haq shami (miladi 940-yili wapat bolghan) teripidin turghuzulghan teriqetchilik mez'hepliridin biri, izah ''neman semerqendi'' ge qaralsun. On birinchi piri mewlane Sahib Belxi* hezretliridur. Bu eziz muderris idi, besh- alte yüz talip uning terbiyiside kamaletke yetken idi. U temburni séhirlik bir terizde sözlitetti. Babur shah* uningdin bir demmu ayrilmaytti. Kéyin u muderrisliktin boshinip zahiriddin babur hozurida qaldi. Bir küni kabul shehridiki bir baghda shahane olturush oyushturulup, ulugh zatlar, emir-wezirler, ölima we ewliyalarning hemmisi yéghildi. Türlük-türlük ta'amlar tartilip, dastixan yéghilghandin kéyin, babur shah muzikigha isharet qilghan idi, bu eziz temburini qoligha élip, chöl iraq muqamigha chélishqa bashlidi, muzika ikkinchi ewjidin ötüp üchinchi ewjige yetkende bir bulbul kélip temburning qulighigha qoniwélip sayrashqa bashlidi. Mejlis ehli chuqan-süren kötürüshti, birmunche kishiler yighlap bihush bolup yumulinishqa bashlidi. Bulbul yiraqtin uchup kélip temburgha özini urushqa bashlidi we yette-sekkiz qétim özini temburgha urghandin kéyin yerge chüshüp öldi. Bek tesirlinip ketken mewlane temburni tashlap yighlighiniche bihush boldi. Bir azdin kéyin bihushlargha gulaplar sépildi, shatliq sharabliri ichürüldi, bihushlar hushigha keldi, lékin mewlane sahip belhi hushigha kélelmidi, hékimler herqanche qare-tedbir qilishqan bolsimu payda chiqmidi. Shundaq qilip, mewlane hijriye 844-yili [miladi 1440-yili] alemdin ketti. Babur shah yazghan [muzikining siri] namliq risalide bu qisse alahide tepsili bayan qilin'ghan. Mewlane Sahib belxi__ tarixiy höjjetlerde yézilishiche, u miladi 15-esirde ötken iran sha'iri bolup, Hüseyin Bayqara hem Elishir Newai qatarliqlar bilen söhbetdash bolghan, ularning nurghun mejlislirige qatnashqan. Da uning kabulda Babur shah hozurida ishligenligi we hijri 844-yili (miladi 1440-yili) neghme üstide wapat bolghanliqini bayan qilin'ghan. Bu yerde bir éniqsizliq bar. Chünki babur shah miladi 1482-yili dunyagha kelgen bolup, uning kabulda turghan waqti miladi 1504-yildin kéyinki yillargha toghra kélidu. Babur shah__ zahiriddin muhemmet babur shah. Ata jemet teripidin gherbiy chaghatay xanliqining tunji padishahi tömürlengning ewladi, ana jemet tereptin mughulistan xanliqining 9-padishahi ustad yunusxanning ewrisi. Babur shah miladi 1482-yili mughulistan teweligidiki perghanida dunyagha kelgen. 1492-Yili dadisi ömersheyx wapat bolghandin kéyin ornigha warisliq qilip, perghane walisi bolup teyinlen'gen. Kéyinche özbék xanliqidin shaybanixan (miladi 1450-1510-yilliri) semerqend rayonini bésiwélip, gherbiy chaghatay xanliqining hakimiyitini tartiwalghan hem mughulistan teweligige hujum qilip, babur shahni perghanidin qoghlap chiqarghan. Babur shah kéyinche hazirqi afghanistan, pakistan, keshmir, hindistan qatarliq jaylarni ishghal qilip, mughulistan xanliqigha teqlit qilip büyük mughul impériyisini qurghan. Uning namliq chaghatay tilida yazghan meshhur esiri ta hazirghiche zor qimmetke ige. Bu eserning shu chaghdiki yerken xanliqining edibi-sen'et tereqiyati üchün tesiri chong bolghan idi. Bu eser babur shahning namliq muzika kitabi bilen bille tézla shinjang rayonigha tarqalghan idi. Hazir ning parische, ingilizche, rusche terjimiliri bar. Babur shah miladi 1530-yili wapat bolghan. Kabul__ hazirqi afghanistanning paytexti. Qedimki zamanda sherq bilen gherp otturisida asasiy qatnash tügüni bolghan. Miladi 1504-yili zahiriddin muhemmet babur shah teripidin ishghal qilinip, ikki esirgiche mughul impériyisining teweligide bolup kelgen. On ikkinchi piri sheyx sefayi semerqendi* hezretliridur. Bu eziz bilmeydighan muqam ahangliri, bu eziz chalalmaydighan chalghu eswapliri yoq disimu bolidu. Bu pen boyiche ikki yüzdin artuq shagirtni mahir qilip chiqardi. [Muzikining ünümi] namliq bir risale yazdi, bir qanche türlük naxsha-ghezellerni ijat qildi. Hijriye 869-yili [miladi 1464-1465-yili] ellik alte yéshida palech késili bilen wapat boldi. Sheyx Sefayi Semerqendi__ Nasir Binni Muhemmed Binni Ibrahim Sheyx Sefayi Semerqendi. Miladi 1408-yili semerqendte dunyagha kélip, 1469-yili wapat bolghan. Lékin da hijri 869-yili (miladi 1464-1465-yili) wapat boldi dep yézilghan. U meshhur diniy peylasop we edip bolup, qatarliq eserlerni yazghan.
Bu penning on üchinchi piri Qidirxan Yarkendi*dur. Bu pende bu ezizdek maharet körsetken ustaz az. Bu eziz köprek emir nizamidin elishir newayi hezretlirining ghezellirini ahanggha sélip éytatti. Alem ötüp uningdek xush awaz adem bolmighan diyishke bolidu. Iraqtin, irandin, tebriz*din, xarazm, semerqend, enjan, istambul*, keshmir, belx*, shiraz* qatarliq yiraq sheherlerdin muzika ögünüshke kelgen shagirtliri bar idi. Rawapni we heshttar [tarliq bir xil chalghu] ni bu eziz keshp qildi. U yene sha'ir idi, <> [qidirxan shé'irliri toplimi] bar idi. Uningdin bashqa, u özining muzika ilmi heqqidiki risaliliride chongqur menilik pikirlerni otturigha qoyghan idi. Jende-kula kéyip yüretti. Dangliq sultan abdurishitxan* ghizadimu, yétip-qopushtimu qidirxandin ajrimaytti. Qidirxan wisal namliq bir muqamni ijat qilip shagirtlirigha ögetti. U abdurishitxan padishadin ikki yil kéyin alemdin ketti. Qidirxan Yarkendi__ Yarkend xanliqi dewride ötken meshhur uyghur alimi, sha'ir we muzikishunas. U sultan abdurishitxan ordisida bash wezirlik wezipisini ötigen, siyasi jehette yerken xanliqining birliki, tereqiyati üchün zor töhpilerni qoshqan hem uyghur sha'iri mewlane xulqi, ayazi, Nefisi( Amannisaxan), mirza mirek chalishi qatarliqlar bilen bille yerken xanliqining mediniyiti bolupmu edebiyat-sen'itining güllinishi üchün zor töhpilerni qoshqan. Uning <> namliq bir shé'irlar toplimi bar idi. Qidirxan yerkendi miladi 1572-yili yerkende wapat bolghan. Tebriz__ hazirqi iranning gherbiy shimalidiki qedimki bir sheherning nami. Istambul__ hazirqi türkiyening istambul shehiri. Erepler deslepte bu sheherni ''medine'i qunistantin'' dep atighan. Miladi 11-esirde ottura asiya yaylaqlirida yashighan oghuz qebilisidin bölünüp chiqqan saljuq türkliri iran, erep xelipiligini ishghal qilip bu jayni bésiwalghan. Miladi 1453-yili 5-ayning 29-künidin bashlap osman türk sulalisining paytexti qilip békitilgen we ''istambul'' erepche ''islambul'' dep atalghan. Yawrupaliqlar yenila ''qunistantin'' dégen nam boyiche ''konistantinupols'' dep ataydu. Belx__ asiyadiki eng qedimki bir sheher bolup, miladi 1221-yili chin'gizxan teripidin istila qilin'ghan. Miladi 1370-yili tömürleng teripidin istila qilghan. Kéyinche islam dunyasining muhim medeniyet merkezliridin biri bolup qalghan. Shiraz__ qedimki iranning muhim siyasi, medeniyet merkizliridin biri bolup, miladi 7-esirde islam dini iran'gha tarqalghandin kéyin hejjaj binni yüsüpning taghisi muhemmet binni qasim binni aqil teripidin bina qildurghan iken. Bu sheher iranda hokum sürgen türk atabékan sulalisi (miladi 1150-1393-yilliri)ning paytexti bolghan. Sultan abdurishitxan__ yerken xanliqining tunji padishasi sultan seyitxanning chong oghli. Miladi 1510-yili mughulistan xanliqi tewesidiki perghane shehiride dunyagha kelgen. Baliliq we oqush yillirini perghane we taghisi babur shahning kabuldiki ordisida ötküzgen. Miladi 1514-yili yerken xanliqi qurulghandin kéyin dadisi sultan seyitxan bilen bille qeshqer we yerken'ge kelgen. Bir mezgil yerken xanliqigha tewe yette su rayoni ( hazirqi balqash kölining sherqiy we jenubi)ning sertapliqigha (bash waliliqigha) teyinlen'gen. Bu chaghda abdurishitxan emdila 20 yashqa kirgen bolup, herbi ilim, pelsepe, edebiyat, muzika jehette zor maharitini körsetken idi. Miladi 1533-yili sultan seyitxan shizanggha qilghan bir yürüshide is tégip wapat bolghandin kéyin yerken xanliqigha sultan bolup teyinlen'gen. Yerken xanliqining pütünligi, igiligining rawajlinishi üchün birmunche paydiliq tedbirlerni qollan'ghan. Sultan abdurishitxan bolupmu yerken xanliqining pen, medeniyitini rawajlandurush üchün zor töhpe qoshqan. Bezi matiryallargha asaslan'ghanda, uning , , , qatarliq eserliri bolghan.Bu penning on tötinchi piri hezriti pehliwan muhemmet küshtin'girdur. Xudayita'alla öz üstünlügi we karamiti bilen bu kishige shundaq bir qabiliyet ata qilghan idiki, u hem ulugh ölima hem eng katta ewliya hem zeberdest pehliwan idi. Ming yillar ötüp uningdek pehliwan chiqmighan. U hem sha'ir hem neghmichi hem zor bay idi, shuninggha muwapiq uningdek xush xuluq, xush söz adem yoq idi. U yoqurida ismi éytilghan ulugh ustazlar barawiride muzika ilmi heqqide eserler yazdi, pa'aliyetler élip bardi, türlük-türlük naxsha, söz, ahanglar ijat qildi. U ishligen muqam küylirining biri chaharzerp bolup, hemme ustazlarning küyliridin yaxshi hem yéqimliq bolghan we tézla dang chiqarghan idi. Meshhur ijadiy muqamlirining biri chaharzerp, biri chahargah muqami idi. Chahargahqa mewlane tuti* eleyhirrehimning munu ghezilini salghan idi (bashlanma béyitning menisi): Ey saqi, ejepki etining dehshetlik ishliri namelum kétiwatidu. Bügün özimizni xush tutayli, etini kim bilidu. Bu mirbüzrük tirmizi* namigha baghlinip tolimu muwapiq ish bolghan, shunga xurasan memlikitide, iraq, semerqend we yerken xanliqi ichide buni bilmeydighan neghmichi yoq. Yene biri dugah muqami bolup, buninggha mirxisro déhliwining* munu shé'irini salghan idi (shé'ir): Ey séning mengzingning nuridin her bir öy yorup ketti, Séning chéchingning her bir büdrisi üchün bir köngül weyrane we esirdur. Bu babur sultan namigha baghlinip tolimu tesirlik hem muwapiq muqam bolghan. Yene penjigah muqamini ijat qilip, uninggha hezriti mewlane katibining* bir shé'irini salghan idiki, uni anglighan kishi hozurlinatti. Bu muqam ejem, muwere unnehri* sheherliride meshhur boldi. Mewlane katibining bu shé'irining bashlanma béyiti mundaq (menisi): Séning rengging bezide adem öltüridighanlar qiyapitige kirip qalidu, Bir telepning guwachilighi üchün yüz shahit kélidu. U bu shé'irni sélishta uning munu chüshürge béyitini közligen idi (menisi): Katibidek axshimi ghem qilsang, tangda ümüt qil, Bu döletke sultan ebu se'id keldi.
Bu sultan Ebu Seid mirza* namigha baghlinip bekmu köngüldikidek ish bolghan we shuning bilen xelqi alem ichide shöhret tutqan. Bu ezizi bulardin bashqa yene bihisap ghezel, muqam, ahanglar ijat qildi, meshhurliri mushawirek, bayadek we yoqurida éytilghan chaharzerp, dugah, sigah, chahargah, penjigahlar bolup, gherp we sherq otturisida meshhurdur, hemmisini bu qisqa risalige sighdurush mumkin emes. Bu eziz awal babur shahning hozurida xizmet qildi, kéyin mirza ebu se'idning bergahida yoquri orun tutti, uningdin kéyin sultan sahip qiran hüseyin bahadirxanning* dergahida mehrem boldi, bu ezizning ulughliqini shu yerdin körüshke boliduki, u emir nizamidin elishir newayi hezretliridek alijanap zat bilen 40 yil hemsöhbet, dost bolup ötti. Eger bu kishining tebiyitide zerriche eyip bolsa idi, newayi uni dostluqqa qobul qilmighan bolar idi. Eksiche, newayi: ''men pehliwan muhemmet küshtin'gir bilen 40 yil hemsöhbet boldum, bu jeryanda könglüm malal bolghudek hichqandaq ish ötülmidi, belki dostluq muhebbitimiz kündin-kün'ge éship bardi'' dep yazghan. Mana buningdin u ezizning xuy-peylining newayigha nahayiti yarighanliqini körgili bolidu. Newayining qimmetlik waqtini serp qilip, bu ezizni teriplep tarix, hikaye yazghanliqi bu ezizge bérilgen eng yoquri baha bolup hisaplinidu. Bu eziz shé'iriy mu'emma [menisi yoshurun shé'ir] ilmide dewrining yiganisi, zamanning nadiri idi. Bu pen toghrisida nurghun kitaplar yazdi. Shu zamandiki sha'irlarning yüzdin biride mundaq qabiliyet yoq idi. Sha'irlar herqandaq shé'ir yazsa, pehliwan'gha körsitip, uning pikrini qobul qilatti. Uning bu pendiki semimiyitini uning küshtin'gir texellusi bilen yazghan bir shé'irining munu bashlanma béyitidin körgili bolidu (menisi): Men uninggha: ishqi alimingde méning ishim ghem yéyishtur, didim. U hirattiki bir chong yolning boyigha 5 ming kishilik öy-baghlardin terkip tapqan zor bir imaret saldurdi, bu bir musapirxana bolup, uninggha ''nimeti abat'' dep nam berdi. Péqirlar, derwishler, musapirlar we yoluchilar kélip bir ay, ikki ay hetta bir yil, ikki yil turup qalatti. Uninggha her küni üch türlük ali tamaq bériletti, ulaqlirigha arpa-pichan teyyar idi. Katta-kichik hirat xelqi ''nimeti abat'' tin tamaq yeytti, péqirlardin bashqa baylar, shahzadiler, wezirlermu tamaq yeytti, hetta sultan hüseyin bahadirxan'ghimu teyyar bolghan tamaqtin her küni üch qétim yetküziletti. Terep-tereptin kelgen mashayix we ölimalar hezriti pehliwandin telim élip besh-on yil turup qalatti. U séxilikte hatem teydinmu* éship kétetti. U hezriti jami bilen yéqin ötetti, tesewwufta uningdin mexsus iltipatlar körgen idi. Allata'alla bir qetre xundin törelgen bendisige shunchilik kamalet we qabiliyet ata qilghan idiki, u birdin-bir yaratquchigha yüz ming hemdu-sana oqush kérek! bu eziz padishadin gadayghiche dost tutmaydighan adem yoq idi. Herqandaq kishi uning bilen mu'amile qilsa, pehliwanning mendin yéqin dosti yoq, dep oylap qalatti. Ming-minglighan kishiler bu ezizning qolida qur'an yad aldi. Sheri'et ilmini ögünüp alim boldi. U herbi ilimde sultan hüseyin bahadirxanning pütün qoshunigha ustaz idi. U, sha'irlarningmu ustazi idi. Muzika ilmidimu herxil muqamlarni we minglighan shagirtlarni yadikar qildi. Teriqette herxil ulugh sheyx we hörmetlik ewliyalarning piri idi. Shu zamanda dunya boyiche uningdek bay yoq idi. Hüseyin bahadirxan uningsiz olturush ötküzmeytti, uning meslihetisiz ish qilmaytti. Pehliwan bir küni tuyuqsizdin buhush bolup yéqilghiniche alemdin ketti. Padishadin gadayghiche pütün xurasan xelqi hazidar bolup, goya qiyamet qayim bolghandek bir ehwal yüz berdi. Özi hayat waqtida raslap qoyghan we her kéchisi kirip istiqamet qilip kelgen ''nimeti abat'' tiki yerlikige hijriye 899-yili [miladi 1443-1444-yili] depne qilindi. [Ayetning menisi] ''biz allaning, alla terepkila qaytimiz''. Mewlane tuti__ miladi 15-esirde ötken iran sha'iri. Miladi 1481-yili hiratta wapat bolghan. Tirmizi__ ebu abdulla muhemmet binni eli tirmizi. Meshhur islam peylasopi, hazirqi sir deryasining shimalidiki tirmiz shehiride dunyagha kelgen. U shé'ir-ghezelchiliktimu xéli meshhur. Miladi 869-yili tirmiz shehiride wapat bolghan. Xisro déhliwi__ eslide ottura asiyada yashighan ''lachin'' qebilisige mensup bolup, hijri 651-yili (miladi 1253-yili) kesh shehiride dunyagha kelgen, kéyinche hindistanda uzun muddetlik muhajirliq turmushini bashtin ötküzgen, hijri 725-yili (miladi 1325-yili) 72 yéshida déhlide wapat bolghan. Öz hayatida , <>, <>, , <> qatarliq eserlerni yazghan. Mewlane katibi__ miladi 15-esirde ötken meshhur iran sha'iri. Hijri 839-yili (miladi 1435-yili) astirabatta wapat bolghan. , , Qatarliq eserlerni yazghan. Mawere unnehri__ qedimki yunanning tarix we jughrapiye kitaplirida ''tiransi'oksaniye'' (oks_ amu deryasining nériqi teripi) dep atalghan. Miladi 8-esirde islam dini we bu jaylargha tarqalghandin kéyin, mawere unnehri (deryaning nériqi teripi) dep atalghan bolup, ottura asiyadiki amu deryasi bilen sir deryasining arilighidiki jaylarni körsitidighan jughrapiyilik atalghu bolup qalghan. Sultan ebu se'id mirza__ ebu se'id binni muhemmet binni emiranshah binni tömür. Xurasan dölitining 1-padishasi bolup, hijri 855-yili (miladi 1451-yili) textke chiqqan. Hijri 873-yili (miladi 1468-yili) qarabagh dégen jayda ezerbeyjan walisi uzun hesen teripidin öltürülgen. Sultan sahip qiran hüseyin bahadirxan__ hüseyin binni mensur binni bayqara binni sheyx ömer. Tarixi eserlerde hüseyin bayqara depla atilidu. Bu xurasan dölitining 3-padishasi bolup, miladi 1470-yili textke chiqip, miladi 1505-yili hiratta wapat bolghan. Elishir newayining yardimi astida xurasan dölitining siyasi, iqtisadiy, medeniyet jahetlerdiki tereqqiyati üchün bir munche paydiliq ishlarni qilghan. Özi meshhur sha'ir bolup, birmunche shéir we ghezellerni yazghan. Hatem tey__ ebu edi binni abdulla binni se’id hatem tey. Qedimki zamandiki meshhur erep sha'iri. U riwayetlerde özining nahayiti séxiliqi bilen dang chiqarghan. On beshinchi piri hezriti mewlane lutfidur. Bu eziz mushu moghlistandin* idi, u alimliqta hezriti ebu nesir farabidek, hékimliqta hezriti ibni sinadek, sha'irliqta hezriti emir elishir newayidek, neghmichilikte qidirxandek idi. Bu eziz bilmeydighan ilim yoq idi. Zamanning eng katta alimi idi. Uning qolida 500din artuq alim we qari terbiyilinip chiqti, 200che kishi muzika ilmide kamalet tépip maharet körsetti. U 200din artuq kitap yazdi. Hezriti elishir newayi ilmiy pasahette [istilistika ilmide] bu ezizni ustazim deytti. Lutfi bolsa hezriti newayini sen méning ustazim deytti we ''méning ömür boyi yazghan 10 ming misra shé'irimdin séning ikki misra shé'iring artuq'' deytti. Hijriye 878-yili [miladi 1473-yili] wapat boldi. Moghulistan__ eslide sherqte qara sheher, gherpte hazirqi ottura asiyadiki perghane shehirining gherbi, shimalda kökche déngiz (balqash köli), jenupta qara qurumghiche bolghan hem shimaliy shinjangdiki jungghar we jenubiy shinjang (manglay süye) qatarliq rayonlar tarixta ''mongulistan'' dep atilidu. Bu mongghullar (chaghatay ewladi) hökümranliq qilghan rayon dégenlik bolidu. Miladi 1348-yili chaghatay ewlatliridin bolghan tughluq tömür (miladi 1331-1363-yilliri) burunqi chaghatay xanliqi teweligidiki birqanche padishaliq we begliklerni birlikke keltürüp bir xanliq qurghan. Bu xanliq ''moghulistan'' dep atalghan. Moghulistan xanliqi miladi 15-esirdin bashlap parchilinishqa bashlighan. Miladi 1514-yili tughluq tömür ewlatliridin sultan se'itxan moghulistan xanliqining parchilan'ghan birqanche rayonlirini birlikke ketürüp yerken xanliqini qurghan. Miladi 1678-yili yerken xanliqi appaq xuja we jungghar aqsöngekliri teripidin aghdurulghan. On altinchi piri hezriti yüsüp sekkakidur*. Bu ezizmu hemme ilimde hezriti farabi we hezriti lutfidek idi. Minglighan taliplar uning qolida türlük-türlük ilimlerni öginetti. Mentiq ilmide, ilmiy pasahet we ilmi belaghet [natiqliq ilmi]de esirning yektasi idi; Shé'iriyet ilmide bu eziz moghullistandin chiqqan mutepekkürlerning hemmisidin üstün idi, pasahet we belaghet heqqide [omumi bayan] namliq bir kitap tüzdi, muzika ilmi boyiche risaliler yazdi. Hazirghiche neghmichiler arisida meshhur bolup kéliwatqan bayat namliq muqamni bu eziz ijat qilip shagirtlirigha ögetken idi. Yüsüp sekkaki__ 14-esirning axiri we 15-esirde yashighan meshhur uyghur sha'iri. U öz ömride birmunche shé'ir we qesidilerni yazghan. Uning namliq shé'irlar toplimi ta hazirghiche keng tarqalghan. Elishir newayi sekkakini lutfi bilen bir qatarda qoyup, ''uyghur ibarilirining mahiri, türk tilining ustisi'' dep teripligen. Sekkaki miladi 1468-yili wapat bolghan. Dawami bar:...On yettichi piri melike'i amannisa xénim* idi. Bu xénim sultan abdurishitxanning xanishi idi. U öz dewrining yigane sha'iresi bolup, [nefisi shé'irliri toplimi] namliq shirin bir kitabni yazghan idi. Xettatliqta üstün maharetke ige idi, muzika ilmidimu shundaq kamalet igisi idiki, sultan uninggha taqetsiz ashiq we ixtiyarsiz sheyda bolghan idi. Sultanning bu melikini öz nikahigha élish weqesi mundaq bolghan idi; Sultan öz wezir-emir we leshkerliri bilen paytaxti yerkendin atlinip chiqip, tarim deryasini boylap, teklimakan deshtige shikargha yüzlendi we nechche kün shu etrapta boldi. Sultanning kéchiliri déhqanche sadda kéyimlerni kéyip qonuchi musapir süpitide sehra yaqiliridiki öylerde gheribane qonidighan we shu yol bilen emeldarlarning re'iyetke zulum-setem qilghanliqini tekshüridighan aditi bar idi. Bir küni sultan shu yosunda ekrem atliq bir mehrimi bilen bir xarabe öyge qonuchi süpitide kirdi. Bu öy mexmut atliq bir otunchining öyi idi, bu melike bolsa shu mexmutning qizi idi. Sultan öyning bulingida turghan bir temburni körüp qélip, mexmuttin tembur chélip bérishni telep childi. Mexmut: ''men tembur chélishni bilmeymen, mushu qizimiz manga tembur élip ber dep xapa qilip aldurghan, qizim chalidu''__ dep jawap berdi. Sultan: ''emise, qizingiz chélip bersun''__ dédi. Mexmut qizigha emir qildi. Qiz temburni élip penjigah muqamigha shundaq chaldiki, sultan heyran qaldi, bolupmu qiz özi yazghan bir shé'irni sélip oqughanda, sultan qizning muhebbitide köyüp, bihush bolup ketti. Shé'irning bashlanma béyiti mundaq idi (menisi): Xuda sanga yüz shükri, bizge adil padisha berding, Péqir-miskin'ge abdurishitxanni pana qilding. Bu béyitning chüshürge béyiti mundaq bashlan'ghan idi (menisi): Ey nefisi, ulugh tengrige kéche-kündüz du'a qilghin, Eger shah heqqide du'a qilmisang, qattiq guna qilghan bolisen. Ghezel tamam bolishigha sultan aldirap: ''nefisi dégen sha'ir kim? Siz bu ghezelni nedin ögen'gen?''__ Dep sorighan idi, qiz: ''xeqning ghezilinimu yad élip oqamdikin, men newayi, fuzuli*, zelili*ning shé'irliridin bashqisini oqumaymen''__ dep jawap berdi. Sultan uning nechche yashqa kirgenligini soridi. Atisi: ''13 yashqa kirdi''__ dep jawap berdi. Sultan téximu heyran boldi. Angghiche amannisa xénim qopup, özi yazghan birnechche shé'irlarni élip kélip körsetti. Xétining hösni özining hösni bilen beslishetti. Padisha bu xetni shunche kichik narsidining yazghinigha ishen'güsi kelmey: ''qéni emise, men qarap turay, bir shé'ir yézip béqing''__ dégen idi, qiz döwet-qelem we qeghez élip kélip töwendiki béyitni yazdi (menisi): Xuda, bu bende manga tolimu gumanliq közde qaridi, Goya bu öyde bügün axsham men üchün bir tiken ündi. Sultan külüp: ''ishendim, méni mesxire qilmang''__ dédi we mehrimi bilen tashqirigha chiqip: '' biz héli kélimiz''__ dep kétip qaldi. U leshkergahigha bérip, wezir-emirlerge bolghan ehwalni bayan qildi. Béshigha taj kéyip, üstige dewaj yapti. Derhal on qoy we shayi-etlesler teyyarlandi. Tün yérimide qiriq kishi mexmutning öyige kélip meqsetni bayan qildi. Padisha özini ashkara qilip, toy qilip qizni nikahigha aldi. Bu melike 20 yil padishaning nikahida turdi. Xudayta'alla bu qizgha shundaq eqil-paraset ata qilghan idiki, teriplep olturushning hajiti yoq. Ni yazdi, xotun-qizlargha nesihet qilish mezmunida [güzel exlaq] namliq bir kitap yazdi. [Qelbler sherhi] namliq bir risale yazdi. Sha'irliq, neghmichilik we xettatliq toghrisida buningdek menilik kitap az. [Shatliq qozghighuchi]namliq muqamnimu bu melike ijat qilghan idi. Küchlük reshk yüzisidin sultan uni öz namida qiliwalghan we shu boyiche neghmichilerge ögetti bu melike 34 yéshida tughutta wapat bolghan, déyilidu. Melike alemdin ötkendin kéyin, sultan özini öltürgüdek haletke yétip, sewdayiliq késilige muptila boldi. Sultan axiri yighlap alemdin ötti, déyilidu. Bulardin kéyin muqam, ghezel ijat qilghudek bir ustazning alemge kelgenligi melum emes, shuni bilish kérekki, neyni jemshit padishaning meshhur xotuni melike dilsuz* keshp qildi. Suneyni awal keykubat shahning neziride leshkerliri arisida erdishir atliq bir kishi bugha münggüzide yasap chaldi. Nushirwan*ning zamanisida yaghachta suney yasap chaldi. Dapni sulayman eleyhissalamgha diwiler yasap berdi. Naghra iskender zulqerneyin zamanida keshp boldi, déyilidu. (Du’aning menisi) ''bu kitap bek bilgüchi allaning yardimi bilen ayaqlashti''. * * * * Yene shuni éytip ötüsh kérekki, muzika ilimning ustazliri we esir, her sheherde yüzlep belki minglap ötken. Ularning her birining ehwalatini bayan qilsaq bu qisqa risalige sighmaydu. Shunga mingdin biri tallap élindi, yeni birer naxsha-muqam ijat qilghan yaki birer chalghu eswabi yasighan yaki bu ilim toghrisida birer risale yézip dang chiqarghanlirila qisqiche tonushturuldi.
Xudayimgha yüz ming sana we teshekkür,
Yene uninggha cheksiz hemid we shükür.
Elishir hékim begke emel berdi,
Uni xoten xelqighe padisha qildi.
U méni bu shah dewride töreldürdi,
Béshimgha kula, üstümge jende keygüzdi.
Zamane adaletlik shu qeder,
Qolunggha döwet we qelem alghin.
Men bu emirge ita'et qildim,
Shirin sözlerni yighip jem qildim.
Neghmichi heqqide risale bolsa,
Tarix éti bar kitaplar bolsa.
Yéghip tüzdüm bu tarixni men,
Yaxshi dégey buni oqup ehli xoten.
Bolsimu eqlim qisqa, boyum pakar,
Xotenlikke qildim buni yadikar.
Sewep boldi buninggha elishir hékim,
Köp ejri bergey anga alla kerim.
Oqup anglighan'gha budur iltija:
Elishir hékimge qilinglar du'a.
Yene ménimu tutunglar este,
Séxi ölse bolur orni jennette.
Tarixning pütülgen waqtin tarixin dédim,
Bilelmesmikin dep bekmu ghem yédim.
Tüget sözni möjiz gherip binawa,
Bashqiche ish tut, kir ulugh yolgha.
Tamam, 1271-Yili
Amannisa xénim__ mushu kitapning öz melumatlirigha qaralsun. Fuzuli__ uyghur tilini asas qilghan ''chaghatay'' edebiyatining asasliq wekilliridin biri. U miladi 1504-yili hazirqi iraqtiki baghdatning jenubigha jaylashqan kerbala shehiride dunyagha kelgen. Uning dadisi sulayman hezret baghdatning jenubidiki hile shehirining muftisi bolghan. Fuzuli öz hayatining köp qismini baghdatta ötküzüp, shu jayda shöhret qazan'ghan. Shunglashqa ''fuzuli baghdati'' depmu atilidu. Fuzuli öz ana tili ''chaghatay'' tilida nurghun shé'ir-ghezellerni yazghandin tashqiri yene paris tilidimu nurghun eserlerni yazghan. Shé'iriyette ''newayi sani'' (ikkinchi newayi) dep atalghan. Uning namliq shé'irlar toplimi ta hazirghiche saqlinip kelmekte. Fuzuli miladi 1562-yili baghdatta wapat bolghan. Zelili__ qolimizdiki matiryallargha asaslan'ghanda, ''zelili'' texellusluq ikki sha'ir ötken. Biri miladi 1743-yili wapat bolghan yerkenlik muhemmet sidiq zelili; Yene birsi miladi 1790-1844-yillarda ötken türkmen sha'iri mextum qulu zelili. Bularning ikkilisi amannisa xénimdin texminen ikki esir kéyin yashighan. Démek, bir bolsa bu yerdiki ''zelili'' aptor yaki xettatning sewenliki bilen xata yézilip qalghan, bir bolsa, amannisa xénim yashighan dewrde yaki uningdin burun bizge texi melum bolmighan bashqa bir zelili ötken. Melike dilsuz__mirza ebulqasim firdewsining namliq kitabida teswirlen'gen shah jemshitning xotuni. Riwayette nahayiti güzel, eqilliq, jesur we xelqperwer sha'ire, ghezelchi dep sözlinidu. Nushirwan__ qedimki iran sasanilar sulalisining 20-padishasi. U iran, mawere unnehri we erep döletlirini birlikke keltürgen. Miladi 531-yili textke chiqip,miladi 579-yili wapat bolghan.
没有评论:
发表评论