Tewarixi musiqiyun (1)

Neshrge teyyarlighuchi:

Enwer Baytur ,Xemit Tömür

Mes'ul muherrir: Nurmuhemmet Döleti

Milletler neshriyati

Kirish söz

Biz kitabxanilar bilen yüz körüshtürmekchi bolghan «tewarixi musiqiyun» (muzikantlar tarixi) risalisi xoten shehride ötken molla ismetulla binni molla németulla möjizi teripidin yézilghan. Bu eserning biz asaslan'ghan qolyazma nusxisi elishir newayining «kulliyat» namliq diwanining bir qolyazma nusxisi bilen qoshup tüplen'gen bolup, hazir jonggo ijtima'i penler akadimiyisi millletler tetqiqati institutida saqlanmaqta. Kitab nomuri 909.217/149. Qolyazma xotenning patliq saman qeghzige xetti nestelik uslubida köchürülgen bolup, jemi 39 bet. Her bir bet hejmi 2215 santimétir, her bettiki tékist hejmi 19 santimétir, her betke 15 qurdin xet yézilghan. Qolyazmining tékisti qara siyada, kichik mawzuliri qizil siyada qomush qelem bilen köchürülgen. Qolyazma qoshup tüplen'gen kitabning muqawisi jigerreng qirim bilen qaplan'ghan bolup, yüzige uyghur milli uslubida chirayliq neqish ishlen'gen. Aptor bu eserni :

Pütük tarixin tarixin dép idim,

Bilelmesmikin dép ejep ghem yidim.

Tüget sözni möjizi gherip binawa,

Ulugh yolghe kirgil bolup masawa.

Dégen shé'ir bilen axirlashturghan. Bu shé'irning ''pütük tarixin tarixin dép idim'' dégen misradiki kéyinki ''tarixin'' sözi ebjet bilen hisaplash usuli boyiche hijri 1271-yilgha toghra kélidu. Eserning axirigha yene qizil siyada koniche '' sine'' dégen yil namimu yézilghan. Démek, möjizining bizge qaldurup ketken bu yadnamisi hijri 1271-yili (miladi 1854-1855-yili) dunyagha kelgen. Qolyazmining imlasigha asasen, uni kéyin köchürgen dep perez qilishqa bolidu. Biraq, uning köchürülgen waqti we xettat toghriliq éniq melumat yoq. Qolyazmining bash bétige ''ushbu tewarixi musiqiyun kitabini pütürgen elishir hékim bégimge yüz rehmet, pütküchi molla ismetulla mö'ijizghe ilahim ming rehmet qilghay, manga bu risaleni duwel ezimsha bégim teqdim qildi, dep möhür basquchi mufti muhemmet imin ibni baqidur, 1338 sine'' dégen sözlerni yézip, mufti muhemmet imin ibni baqining soqichaq möhüri bésilghan. Buningdin bu qolyazmining eng kéyin bolghan teqdirdimu hijri 1338-yili (miladi 1919-1920-yili)din burun köchürülgenligini bilgili bolidu. Biz töwende bu eser toghrisidiki deslepki mulahizilirimizni otturigha qoyimiz.

1 «Tewarixi musiqiyun» risalisining 19-esirning otturisida dunyagha kelgenligi tasadipi bir ish emes. Uyghur edebiyat-sen'iti 18-esirning otturilirida ching sulalisi hökümitining jungghar aqsöngekliri bölünmichiligi we appaqxuja awlatliridin bolghan chong xuja burhanidin bilen kichik xuja jahan bölünmichiligini basturup, shinjang rayonini birlikke keltürüsh bilen barliqqa kelgen nispi ténch shara'itta yene bir qétim güllinish dewrige qedem qoyup, 19-esirge kelgende chirikleshken ching hökümiti emeldarliri bilen yerlik fé'odal küchlerning paji'elik zulum-setemlirige qarshi kötürülgen déhqanlar qozghilanglirigha masliship rasa yoquri pellige chiqqan idi. Uyghur edebiyat-sen'itining bu qétimqi tereqqiyat dolquni yerken xanliqi(miladi 1514-1678-yillar) aghdurulghandin kéyin appaq xuja we uning ewlatlirining hökümranlighida weyran bolghan uyghur edebiyat-sen'itini eslige keltürüshtek omumi istekning türtkisi bilen bashlan'ghan bolsa, xelqni nadanliq we qalaqliqtin qutquzush, milli medeniyetni güllendürüsh, milli zulum we fé'odalliq zulumgha qarshi turush yolidiki milli démokiratik idiyiwi éqimning türtkisi bilen ewjige chiqti. Bu dewr ichide nurghunlighan munewwer yazghuchi, sha'irlar edebiyat sehnisige chiqip, özlirining xilmu-xil z'hanir we mezmundiki eserliri bilen uyghur edebiyatining körkem menzirisini meydan'gha keltürdi. Molla elem shehyari we uning miladi 1761-yili yazghan «gül we bulbul» namliq po'imsi, lükchünlük sha'ir ehmet ghujam niyaz oghli(1827-yili wapat bolghan) we uning «rewzetulzöhra» namliq shé'iriy dastani, muhemmet sidiq bershidi we uning namliq esiri, sha'ir molla réhim we uning «muhebbetname» namliq dastanliri, yerkenlik sha'ir ömerbaqi we uning 1792-yili nesri-nezmi shekilde yézilghan «perhat-shérin we leyli-mejnun» namliq hikayiler toplimi, qomulluq sha'ir zuhuri we uning «diwan zuhuri» namliq shé'irlar toplimi, molla yunus yarkendi we uning 1807-yili yézilghan «yüsüp-zuleyxa» dastani, molla sidiq yarkendi we uning 1813-yili elishir newayining «xemse»sidiki 5 dastan asasida yézip chiqqan «nesri muhemmet hüseyinbeg» namliq toplimi, imiri (1822-yili wapat bolghan) we uning «diwan imiri» namliq shé'irlar toplimi, qeshqerliq noruz axun katib ziya'i we uning «mehzunulwa'izin» namliq ipik dastani, abduréhim nizari(1845-yili wapat bolghan) we uning «perhat-shérin», «mejnun we leyli», «shah behram we dil'aram», «hamuq- uzra», «chahar derwish» (), «mehzun we gülnisa», «shahzade mes'ud we dil'ara», «rabiye-se'idin» qatarliq 12 dastanni öz ichige alghan «muhebbetname» namliq esiri, turdush axun katib ghéribi(1802-yili qeshqerde tughulghan) we uning «kitabi ghérib» namliq dastani, molla bilal binni molla yüsüp(1824-1899-yillar) we uning 1851-yili ishlen'gen «ghezelyat» namliq shé'irlar toplimi, 1875-yili yézilghan «ghazat der mülki chin» namliq dastani, 1881-yili yézilghan «changmoza yüsüpxan» namliq dastani, 1882-yili yézilghan «nuzugum» namliq qissisi, molla shakir we uning «zepername» namliq tarixiy dastani qatarliq yazghuchi we eserler shu dewrdiki uyghur edebiyatining bizge melum bolghan muhim namayendiliridur. Bu dewr ichide uyghur muzika-naxshiliri boyichimu birmunche janlinishlar boldi: miladi 1820-1828-yillarda qeshqer déhqanlar qozghlingigha qatnashqan qehriman uyghur qizi nuzugum heqqide toqulghan «nuzugum» qissisi bilen «nuzugum» naxshisi shinjangning hemme yerige tarqaldi. Xoten «qariqash naxshisi», qeshqer «qizilgül naxshisi», turpan «mayimxan naxshisi», qomul «yarsenem naxshisi», ili uyghurlirining «anarxan», «oynang törem», «biwapa nadan yarim», «xarabing men», «dadey», «sarixan», «alla yarim», «hay-hay ölen» qatarliq naxshilirimu keng tarqaldi; Ulugh alim ebu nesir farabining «risale'i mughenniyun», «kitabulmusiqi», «kalamifulmusiqi» qatarliq eserliri bilen zahiriddin muhebbet baburning «esrari musiqi» namliq kitabi shu chaghdiki usta xettatlar teripidin qayta köchürüp chiqildi. Uyghur edebiyat-sen'iti boyiche kötirilgen bu qétimqi tereqqiyat dolqunining yene bir alahidiligi shuki, yerlik hökümranlar tebiqisidiki bir qisim oqumushluq zatlarmu bu sepke qoshulup, uyghur edebiyat-sen'itining rawajlinishi üchün belgilik töhpe qoshti. Bu yerde 1811-yili zuhuridin, imiri qatarliq sha'irlarni ordisigha toplap, uyghur edebiyatining pishiwaliridin bolghan lutfi we elishir newayining shé'irliridin hem iran sha'irliridin hapiz shirazi qatarliq sha'irlarning shé'irliridin nemune élip «bayaz» namliq bir toplam tüzdürgen qomul wangi erdishir, 1813-yili molla yunus yerkendining elishir newayining «xemse»sini nesirleshtürüp chiqishqa teshebbuskar bolghan yerken hakim begi mirza hüseyinbeg, 1841-yili turdush axun katib ghéribining«kitabi ghérib» namliq esirini yézip chiqishqa teshebbuskar bolghan qeshqer hakim begi zuhuriddin, 1839-yili abduréhim nizarining «muhebbetname» namliq dastanlar toplimini yézip chiqishqa teshebbuskar bolghan turpan wangi epridun we mezkur «tewarixi musiqiyun» risalisining dunyagha kélishige teshebbuskar bolghan xoten hakim bégi muhemmet elishir binni abdumöminbeg (elishir hékim beg) lerni körsitishke bolidu. Démek, qolimizdiki risalisi uyghur edebiyat-sen'itining 18-esirning ikkinchi yérimidin bashlinip, 19-esirde yoquri pellige chiqqan tereqqiyat dolqunining semeriliridin bolup hisaplinidu.

2 «Tewarixi musiqiyun»ning aptori molla ismetulla binni molla németulla möjizining hayati toghrisida hazirghiche mushu eserdiki bayanlardin bashqa melumatqa ige emesmiz. Biraq, mushu eserdiki matiryallarning özimu bizning möjizi obrazini xéli roshen halda köz aldimizgha keltürúshimizge imkaniyet béridu. Möjizi öz risalisining kirish qismida mezkur risalini yézish üchün «tarixi reshidi», «tewarixi rewzetussefa» we «tewarixi ejem» qatarliq paris tilida yézilghan eserlerdin we «tewarixi tebiri», «tewarixi hökema», «tewarixi erep» qatarliq erepche yézilghan eserlerdin paydilan'ghanlighini, farabining erep tilida yézilghan «risale'i mughenniyun» namliq kitabini terjime qilish niyitide ikenligini yazidu. Biz bu bayanlardin uning öz ana tilidin bashqa erep, paris tillirinimu puxta igelligen melumatliq bir kishi ikenligini bilimiz. Möjizi öz esirining köp jaylirida elishir newayini ''pirim'', ''ustazim'' dep ataydu we uning «kulliyat», «chahar diwan», «xemse»liridin hem bulardin bashqa ilgiri- kéyin bolup yazghan 36 parche kitabidin behriman bolup, uning xislet we ishqi muhebbitidin xewerdar boldum, dep yazidu. U yene lutfi, abduraxman jami, muhemmet küshtingirlerge baha bergende, ularning alijanaplighigha newayining ulargha tutqan pozitsiyisini pakit qilidu. Mana bulardin möjizining newayigha cheksiz ixlas qoyghanlighini, newayining yüksek bedi'i maharitigila emes, belki eng muhimi uning tereqqiperwer idiyisi bilen alijanap pezilitige qayil ikenligini körgili bolidu. Möjizi fisaghurs (pipagor) üstide toxtalghan waqtida, uning aghzidin ''özengni tüzlimey turup kishige nesihet qilma; Eyibingni sanga körsetken kishini dost bilip eziz tut; Chirayliq libas kiyip yürgüche chirayliq söz qilip yürüshni örgen'gil; Yaxshi sözni eyturghe qudreting bolmasa, yaxshi sözni éytquchidin örgen'gil; Ilim örgenishdin nomus qilma, ilimsizliktin nomus qil'' dégen hikmetlik sözlerni keltüridu. Farabi üstide toxtalghinida bolsa, nahayiti baturluq bilen uning '' yüz yil ibadet qilip alalmighan feyzni méning qanunumning (qalunumning) simliridin anglighaysizler'' dégen sözni neqil keltüridu. Hazirmu uning ehmiyitini yoqatmighan bu hikmetlik sözler emiliyette möjizining öz dunya qarishining inkasi bolup, bu yerde ularni eyni zamandiki nadanliq, terki dunyaliq we qulluqni teshebbus qilghuchi jahil küchlerge qaritip étilghan oq, xelq ammisigha bérilgen semimi meslihet süpitide qollan'ghan. Möjizining fé'odalliq- diniy cheklimiler bolupmu teriqetchilikning cheklimiliri tüpeyli tarixta kömülüp qalghan muzika alimi we sha'ire amannisaxan nefisini tarixtiki 17 neper muzika piri qatarigha kirgüzüp, zor hörmet bilen xalayiqqa tonushturishimu uning shu dewrdiki tereqqiperwer ziyalilar qataridin orun élishqa pütünley munasip ikenligini ispatlaydu. Möjizi «tewarixi musiqiyun»ning muqeddimiside allagha munajet qilip ''asi qulungdurmen feqir, jafi qulungdurmen heqir, ghem ilkide boldum esir, sensen manga feryadirus'' dégen misralarni yazidu we öz esirini ''tüget sözni möjiz gherib binawa, ulugh yolghe kirgil bolup nasiwa'' dégan béyit bilen axirlashturidu. Biz bu misralardin uning yoqurqidek mezmunlarni öz ichige alghan «tewarixi musiqiyun»> risalisini yazghanlighining fé'odalliq diniy pirinsiplargha bolupmu teriqetchilik pirinsiplirigha zit kélidighanlighini özimu éniq bilip turghanlighini we shu chaghlarda yenila xéli salmaqni igenlep turghan mute'essip jahil küchlerning ziyankeshlikige uchrimasliq üchün öz herkitini mushu yol bilen az-tola niqaplighanlighini körimiz. «Tewarixi musiqiyun»ning teshebbuschisi elishir hékim beg möjizini ''senkim kesbing hem musiqidur hem ebyat memlikitining bulbulwar sultani, edebiyat mülkining tuti sherin lisanidursen hem xush pütküchi hem dilkesh eytquchi sendursen'' dep teripleydu. Gerche bu sözler intayin mubalighichilik bilen eytilghan bolsimu, herhalda möjizining shu dewirde dangliq kespiy muzikant hem nurghun eserliri bilen tonulghan meshhur sha'ir bolup ötkenligidin dérek béridu. Epsuski, uning bashqa eserliri bizgiche yétip kélalmigen yaki texi qolimizgha chüshmigen.

3 Möjizi öz esiride tonushturghan 17 neper muzika piri ichide uning qidirxan yerkendi bilen amannisaxan nefisi toghrisidiki melumatliri bizning medeniyet tariximizda muhim orun tutidighan bu shexsler toghrisidiki tunji yazma melumat bolup hisaplinidu. Möjizi qidirxan yerkendining nadir muzika alimi, tengdashsiz naxshichi we usta sha'ir ikenligini, rawap bilen xushtarni keshp qilghanlighini, «wisal» namliq bir muqamni ijat qilghanlighini, muzika ilmi toghrisida köpligen méghizliq maqalilarni yazghanlighini, «diwani qidir» namliq shé'irlar toplimi chiqarghanlighini, yerken xanlighining meripetperwer padishasi sultan abduréshitxanning kéche-kündüz ayrilmaydighan eng yéqin kishisi bolup ötkenligini we iran, iraq, tebriz, xarazim, semerqend, enjan, islambul (istambul), keshmir, belix, shiraz qatarliq jaylardin kelgen shagirtliri bolup, ulargha muzika ilmidin ders bergenligini yazidu. Lutfi üstide toxtalghinida: «u alimliqta hezreti ebu nesir farabidek, hekimliqda hezeti ibni sinadek, sha'irliqta hezreti emir nizamiddin elishir newayidek, mugheniliqda texi qidirxandek irdiler» dep qidirxanni shu zamanning eng katta alimliri qatarigha qoyidu. Biz möjizining bu bayanliridin 16-esirde ötken bu uyghur alimi heqqide xéli tepsili melumatqa ige bolimiz. Bu yene yerken xanlighining paytexti yerken shehrining shu dewrlerde pütün sherq ellirining bir muzika ögünüsh yurti bolghanlighidin dérek béridu. Möjizining fé'odalliq diniy cheklimiler tüpeyli nechche esir kömülüp qalghan sha'ire, muzika alimi amannisaxan nefisini yoruq dunyagha chiqarghanlighi uning uyghur medeniyet tarixigha qoshqan yene bir zor töhpisi bolup hisaplinidu. Birmunche pakitlar möjizining amannisaxan nefisi toghrisidiki bayanlirining emiliyetke uyghun ikenligini ispatlaydu. Birinchidin, 1956-1959-yilliri sabiq jonggo penler akadimiyisi tetqiqat institutining shinjang azsanliq milletler jemiyiti we tarixni tekshurush guruppisi qeshqer,yerken, qaghiliq, xoten qatarliq jaylardin amannisa bégim namliq bir sha'ire toghrisida bezi hikaye-riwayetlerni toplighan idi. Bu riwayetlerning biride amannisa bégimning yerken xanlighi zamanida ötken qidirxan yerkendining qizi ikenligi, uning sultan abduréshitxan'gha yatliq qilin'ghanlighi, nurghun shé'ir-dastanlarni yazghanlighi, «ishret en'giz» namliq bir muqam ijat qilghanlighi, kéyin tughutta wapat bolghanlighi, aridin yüz yil ötüp appaq xuja textke chiqqandin kéyin uning xelq ichige tarqalghan barliq shé'ir-ghezelliri ködürülüp, «ishret en'giz» muqamini éytishmu cheklen'genligi, sultan abduréshitxanning «diwan reshidi», «ghezelyati reshidi», «silatinname» qatarliq eserlirimu köydürwetilgenligi hikaye qilinidu. Démek,möjizining amannisaxan heqqidiki bayani asasiy jehettin mushu riwayetke oxshaydu. Biraq, möjizining bayanida amannisaxan qidirxan yerkendining qizi emes, belki tarim boyidiki otunchi mexmutning qizi déyilidu. Ikkinchidin, mexmut juras özining «tarixi reshidi zelili» namliq esiride tarixchi mirza heyder teripidin yézilghan «tarixi reshidi» namliq eserdin neqil keltürüp, sultan abduréshitxan «her karudiyarida bemeselmanida idi yeni hem téngi yoq idi, ilmi musiqida mahir idi, belki musennif idi, ishret en'giz dep bir saz peyda qilip idi» dep yazidu. 19-Esirde yashighan meshhur uyghur tarixchisi molla mosa sayramimu özining «tarixi emniye», «tarixi hemidi» namliq eserliride «abduréshitxan… molla fazil sha'ir, farsi we türki nezmini yaxshi eytur idi, ilmi musiqida goyaki fisaghurus sani idiler, ishret en'giz dep bir muqam ixtira qildi» dep yazidu. Bu bayanlar, bir tereptin, sen'etperwer abduréshitxanning amannisaxanni uchritip uning chalghan temburini we éytqan ghezilini anglash bilenla uninggha ashiq bolup, uni öz emrige alghanlighining mentiqige pütünley uyghun ikenligini ispatlisa, yene bir tereptin, amannisaxan ijat qilghan «ishret en'giz » muqamini abduréshitxan özining qiliwalghan ishiningmu heqiqeten bolghan ish ikenligini ispatlaydu. Amannisaxan nefisi teklimakan boyidiki kembeghel otunchi mexmutning qizi bolup, 13 yash chéghidila usta muzikant, sha'ire we xettat bolup yétilgen. Puxrache yasinip ularning oyige kelgen abduréshitxan uning chélip bergen temburini we abduréshitxan'gha béghishlan'ghan bir ghezilini anglapla uninggha ashiq bolidu. Abduréshitxan uning yazghan xetlirini körüp, bu xetlerni shunchilik kichik bir qizning yazghanlighigha ishenmey, uningdin bu sorunning özide xet yézip béqishni telep qilghanda, amannisaxan derhal: «yarep bu bende ejep qildi su'izen manga, goya bu öyge ündi bu axsham tiken manga»( xuda, bu bende manga tolimu gumanliq közde qaridi, goya bu öyde bügün axsham men üchün bir tiken ündi ) dégen hazir jawap béyitni yézip abduréshitxanni mat qilidu. Abduréshitxanning qizgha bolghan muhebbiti téximu küchiyip, shu kéchsila elchi ewetip qizni öz nikahigha alidu. Amannisaxan xelq ammisi, xelq neghmichiliridin ibaret naxsha-muzika bulighidin biwaste ozuqlinip yétilgen talantliq muzikanttur. 13 Yashliq bir yéza qizining muzikida shunchilik kamaletke yétishi uyghur naxsha-muzikilirining shu dewrdila yüksek derijide rawajlan'ghanlighini, jemiyetning hemme qatlamlirighiche omumlashqanlighini ispatlaydu. Amannisaxan nefisining abduréshitxan sariyida turghan mezgilerde abduréshitxanning eng yéqin adimi bolghan dangliq muzika alimi qidirxan yerkendini ustaz tutup, özining muzika we edebiyat jehettiki bilim we maharitini téximu östürgenligi, qidirxan yerkendi bilen birlikte uyghur muzikilirini retlesh we kéngeytish jehette nurghun xizmetler ishligenligi shübhisiz. Amannisaxan toghrisidiki riwayette uning qidirxan yerkendining qizi dep hikaye qilinishi tasadipi ish emes. Mundaq riwayetning tarqilishida, bir tereptin, amannisaxanningmu xuddi qidirxan yerkendidekla usta muzikant bolup yétilgenligi sewep bolghan bolsa, yene bir tereptin, uning qidirxan bilen birlikte uyghur muzikichilighining tereqqiyati üchün singdürgen emgekliri sewep bolghan. Lékin amannisaxan nefisining muzika we edebiyat sahesidiki pa'aliyetliri jemiyettiki hetta abduréshitxan ordisidiki mute'essip jahil küchlerning qatmu-qat tosqunluqlirigha duch kelgen. Özning meripetwerligi bilen shöhret qazan'ghan hem amannisaxanni jénidinmu artuq yaxshi köridighan abduréshitxanning amannisaxan ijat qilghan «ishret en'giz» muqamining amannisaxan namida tarqilishini muwapiq körmey, uni özining qilwalghanlighidin ibaret mushu pakitlar amannisaxanning qanchilik tosqunluqlargha duch kelgenligini chüshendürüp béridu. Shunga uning bu sahediki nurghun pa'aliyetliri xatirlenmigen. Türlük tosqunluqlarni yéngip, jemiyetke tarqalghan eserlirimu kéyinki künlerde jahil küchlerning qattiq buzghunchilighigha uchrighan. Möjizining bizge bergen melumatliri shu buzghunchiliqlardin aman qalghan, eng muhimi, xelq ichide saqlinip qalghan matiryallarni asas qilghan. Shu seweptinmu uni hessilep qedirleshke erziydu.