Erbab Bilen Étishqan Binaiy !
Uyghur jama'etige sha'ir Bina'iyning uchuri Uyghur büyükliridin Zahiriddin Muhemmed Baburning qimmiti jehette« ewliya Augustino we Russoning keshpiyatliri , Gibbon we Nyutonning eserliri bilen bir qatarda turalaydighan » shahane esiri «Baburname »din kélidu .Zahiriddin Muhemmed Baburning öz esiride yézishiche Bina'iy Hirattiki bir serbenna ( arxitéktor , bash binakar ) ning oghli bolghachqa , «Bina'iy » texellusini qollan'ghan .Ghezelliri yaman emes yézilghan bolup ,özgiche héssiyat urghup turidiken . Hirat hüseyin bayqara seltenet sürgen , uyghur mutepekkuri mir elishir newa'iy hezretliri diwan bégi ( weziri ) bolup turghan mezgilde , meshhur ilim ehliliri toplan'ghan ilmu - érfan , medeniyet ,ma'arip merkizi bolghan . Ilimning herqaysi sahesidikiler da'im bir yerge jem bolup turatti . Zahiriddin muhemmed baburning yézishiche , bina'i muzika ilmidin xewersiz bolsimu , bek hewes qilidiken , emma elishirbeg mushu jehettin bina'iyni tene qilar iken . Bir yili hüseyin bayqara merwige qishlighili barghanda kökeldishi , dosti hem weziri elishirbegni bille élip kétiptu , bu chaghda bina'iy hiratta qalghan iken . Bina'iy shu qish ötküche pütün zéhni bilen muzika meshq qilip , yaz kelgüche küy ijad qilish derijisige yétiptu . Yaz kélishi bilenla hüseyin bayqara hiratqa qaytip kelgende , bina'i sazni rasa chélip naxsha éytip bériptu , elishirbeg bina'iyning bu karamitige heyran qelip chin könglidin apirin oqup alqishlaptu . Bina'iy shuningdin kéyin nurghun mislisiz güzel küylerni ijad qiptu . Bina'iy bir chaghda« nohreng »namliq bir küy ijad qilip , naxshisida elishirbegni mesxire qilip ,u zadqa hujum qiptu . Shu sewebtin elishirbegni himaye qilidighan mutleq köp sandiki ilim - érfan ehlilirining tene - hujumliri bina'iygha yéghip , bina'iy köp japalar chékip , hiratta turalmay iraq we ezerbeyjan tereplerge musapir bolup kétiptu . U iraq , ezerbeyjanlarda sersan bolup yürüp yaqubbegke ülpetchilik qilip yaxshi étibargha érishken iken . Yaqubbeg ölgendin kéyin yene hiratqa qaytip keptu . U elishirbegdek bir dölet erbabi , jama'et erbabi bilen étishishini zadila tashliyalmaptu . Da'im elishirbegke hujumlar bashlaydiken . Zahiriddin muhemmed babur öz esiride yuqiriqilarni tonushturup kélip mundaq misallarni keltüridu : Birmunche sha'irlar bir küni shahmad olturushi yasaptu . Shahmad olturushida elishirbeg yighip olturup uyushup qalghan putini sun'ghan iken ,puti éhtiyatsizliqtin bina'ining qongigha tégip kétiptu . Elishirbeg chaqchaq qilp : « bu néme bala emdi , hiratta putungni sunsangla choqum bir sha'irning arqisigha tégidighan boldi » deptu . Hazir jawab bina'iy derhal :« eger yighsang yene bir sha'irning arqisigha tégidu »deptu . Bina'iy mushundaq tenilerni köp qiliwergechke , axir yene hiratta turalmay semerqendke ketken iken . Zahiriddin muhemmed babur «baburname»de yene mundaq misallarni yazidu : Elishirbeg nurghun yaxshi nersilerni ijad qilghan idi . Hiratta nawada biri herqandaq bir nersini wujudqa chiqarsa , uning ronaq tépishi üchün u nersini « elishiri » deytti . Beziler , jümlidin bina'iy kebi kishiler buni elishirbegke baghlap tene qilatti . Bir qétim elishirbeg quliqi aghrip qélip quliqini yaghliq bilen baghliwalghanliqi üchün , xotunlarning kök yaghliqni qiysiq qilip chigishige «nazi elishiri » dep at qoyuptu . Shu seweblik elishirbeg terepdar köpchilikning hujumigha chidimighan bina'iy yene hirattin kétidighan chéghida éshikige gheyrila bir uchiliq ( toqum ) tiktürüp , uninggha « elishiri » dep at qoyuptu , shuning bilen bu « elishir palani » ( elishir uchiliqi ) , dep atiliptu . Démek , elishir newa'iyning künséri éshiwatqan shöhritige hujum qilghan bina'iy adette shé'ir yazsimu qesten newa'iy bilen qériship parische yazar iken . Ömride newa'i bilen chéqiship ötken bu sha'ir yurti hirattimu tüzükrek turalmighan iken .Bina'iy pazil kishidur we kamil sha'irdur. U zat bilen emir elishirning arisida da'im chaqchaq-jaqjaqlar bolup turatti. Ular arisida ötken chaqchaqlar nahayiti meshhurdur. Biri shudurki :Mewlana bina'iy emir elishirge tola chaqchaqlar qilatti . Emir elishirmu chaqchaq qilip : « mewlana bina'iy sarang boptu , shipaxanigha apirip tapinigha noqut qaynatmisi qoyup dawalanglar !» dédi. Mewlana bina'iy emir elishirning bu yarliqidin wehimige chüshüp hiratni terk étip iraq zéminigha bardi. U yerde sultan ye'iqubning hamiysigha ériship bir mehel turup nechche muddetlerdin kéyin yene hiratqa qaytip keldi. Emir buni ishtip adem ewetip bina'iyni diwan'gha chaqirtti hem nahayiti mulayimliq we muhebbetler bilen izzet-ékram körsitip körüshti we hem in'am we éhtramlar bexsh etti, ötkenki renjishler üchün özre éytti. Mealana bina'iymu özining qilghan chaqchiqi üchün kechürüm soridi , ular arisida intayin yéqin dostluq yosunliri beja keltürüldi. Emir elishir mewlana bina'iydin ehwal sorap bolghandin kéyin söz arisida : « éytingchu bina'iy , iraq zémini qandaq wilayet iken ? U yerdiki xelqning mijez - xulqi , örp - adetliri qandaq iken ? » Dep soridi. Mewlana bina'iy :« yaxshi wilayet iken , xelqining mijez - xulqi , örp-adetliri maxtashqa layiq we yéqimliq iken . Xususen ularning tolimu obdan bir xisliti bar iken » dep jawab berdi. «Qandaq xisliti bar iken »dep soridi emir elishir . Mewlana bina'iy :«iraq xelqi türkiy shé'irgha peqet étibar qilmaydiken , türkiy tilda shé'ir yazidighan we oquydighanlar esla yoq iken , ularning bu aditini tolimu yaxshi kördüm » dep jawab berdi. « Téixi hoshungni tapmapsen , emdi bundaq dexli - terüzliringni tashlap rastliq we toghriliq bilen éytqin ! méning diwanimdiki shé'irlirimdin iraq xelqi qaysisigha apirin éytidu ? Qaysi nezmini yaqturidu ? » Dédi emir elishir chéchilip. « Sizning shé'irliringizdin munu metle'ini yaqturidiken » dep jawab berdi bina'iy , metle'i:Kökrekimdur sübhining pirahenidin chakrek ,Kirpikim shebnem tökülgen sebzedin nemnakrek .Emma bu metle'ini mewlana sahibi éytqan bolup, emir elishir sahibigha iltimas qilip bu metle'ini dawamlashturup ghezel qilghan we diwanigha kirgüzgenidi. Emir elishir mewlana bina'iydin bu sözni anglap chéhrini özgertip : « sen ajayib jidelxor ademsen , bu metle'iy méning emes belki mewlana sahibining emesmu ? Sen men bilen qesten qarshilishish üchün mushundaq dewatisen » dédi. Mewlana bina'iy : « méning sizge chéqilishqa heddim barmu ? Bu metle'ining sizning emeslikini bilmeptimen . Iraq xelqi yaqturup nahayiti yaxshi körüdighan buningdin bashqa metle'ingizmu bar » dédi. Emir elishir : «u qaysi metle'iy » dep soridi. Mewlana bina'iy éyttiki , metle'iy :Bashimizdin saye'i serwiy qedding kem bolmasun ,Zati paking bolmasa alemde adem bolmasun .Lékin , bu metle'iymu emir elishirning emes idi . Uni mewlana lutfiy éytqan bolup , emir elishir uni ghezel qilip diwanigha qoshqanidi. Shunga emir elishir bu sözni anglap ixtiyarsiz ghezeblendi : « bu Metle'iy mewlana lutfiy hezretlirining emesmu ? Sen bilip turup qesten men bilen qarshilishiwatisen. Ademge chéqilishni zadila tashlimaysen ! » dep ghezeb bilen kayip qobul didarni tamamlidi.
Uyghur jama'etige sha'ir Bina'iyning uchuri Uyghur büyükliridin Zahiriddin Muhemmed Baburning qimmiti jehette« ewliya Augustino we Russoning keshpiyatliri , Gibbon we Nyutonning eserliri bilen bir qatarda turalaydighan » shahane esiri «Baburname »din kélidu .Zahiriddin Muhemmed Baburning öz esiride yézishiche Bina'iy Hirattiki bir serbenna ( arxitéktor , bash binakar ) ning oghli bolghachqa , «Bina'iy » texellusini qollan'ghan .Ghezelliri yaman emes yézilghan bolup ,özgiche héssiyat urghup turidiken . Hirat hüseyin bayqara seltenet sürgen , uyghur mutepekkuri mir elishir newa'iy hezretliri diwan bégi ( weziri ) bolup turghan mezgilde , meshhur ilim ehliliri toplan'ghan ilmu - érfan , medeniyet ,ma'arip merkizi bolghan . Ilimning herqaysi sahesidikiler da'im bir yerge jem bolup turatti . Zahiriddin muhemmed baburning yézishiche , bina'i muzika ilmidin xewersiz bolsimu , bek hewes qilidiken , emma elishirbeg mushu jehettin bina'iyni tene qilar iken . Bir yili hüseyin bayqara merwige qishlighili barghanda kökeldishi , dosti hem weziri elishirbegni bille élip kétiptu , bu chaghda bina'iy hiratta qalghan iken . Bina'iy shu qish ötküche pütün zéhni bilen muzika meshq qilip , yaz kelgüche küy ijad qilish derijisige yétiptu . Yaz kélishi bilenla hüseyin bayqara hiratqa qaytip kelgende , bina'i sazni rasa chélip naxsha éytip bériptu , elishirbeg bina'iyning bu karamitige heyran qelip chin könglidin apirin oqup alqishlaptu . Bina'iy shuningdin kéyin nurghun mislisiz güzel küylerni ijad qiptu . Bina'iy bir chaghda« nohreng »namliq bir küy ijad qilip , naxshisida elishirbegni mesxire qilip ,u zadqa hujum qiptu . Shu sewebtin elishirbegni himaye qilidighan mutleq köp sandiki ilim - érfan ehlilirining tene - hujumliri bina'iygha yéghip , bina'iy köp japalar chékip , hiratta turalmay iraq we ezerbeyjan tereplerge musapir bolup kétiptu . U iraq , ezerbeyjanlarda sersan bolup yürüp yaqubbegke ülpetchilik qilip yaxshi étibargha érishken iken . Yaqubbeg ölgendin kéyin yene hiratqa qaytip keptu . U elishirbegdek bir dölet erbabi , jama'et erbabi bilen étishishini zadila tashliyalmaptu . Da'im elishirbegke hujumlar bashlaydiken . Zahiriddin muhemmed babur öz esiride yuqiriqilarni tonushturup kélip mundaq misallarni keltüridu : Birmunche sha'irlar bir küni shahmad olturushi yasaptu . Shahmad olturushida elishirbeg yighip olturup uyushup qalghan putini sun'ghan iken ,puti éhtiyatsizliqtin bina'ining qongigha tégip kétiptu . Elishirbeg chaqchaq qilp : « bu néme bala emdi , hiratta putungni sunsangla choqum bir sha'irning arqisigha tégidighan boldi » deptu . Hazir jawab bina'iy derhal :« eger yighsang yene bir sha'irning arqisigha tégidu »deptu . Bina'iy mushundaq tenilerni köp qiliwergechke , axir yene hiratta turalmay semerqendke ketken iken . Zahiriddin muhemmed babur «baburname»de yene mundaq misallarni yazidu : Elishirbeg nurghun yaxshi nersilerni ijad qilghan idi . Hiratta nawada biri herqandaq bir nersini wujudqa chiqarsa , uning ronaq tépishi üchün u nersini « elishiri » deytti . Beziler , jümlidin bina'iy kebi kishiler buni elishirbegke baghlap tene qilatti . Bir qétim elishirbeg quliqi aghrip qélip quliqini yaghliq bilen baghliwalghanliqi üchün , xotunlarning kök yaghliqni qiysiq qilip chigishige «nazi elishiri » dep at qoyuptu . Shu seweblik elishirbeg terepdar köpchilikning hujumigha chidimighan bina'iy yene hirattin kétidighan chéghida éshikige gheyrila bir uchiliq ( toqum ) tiktürüp , uninggha « elishiri » dep at qoyuptu , shuning bilen bu « elishir palani » ( elishir uchiliqi ) , dep atiliptu . Démek , elishir newa'iyning künséri éshiwatqan shöhritige hujum qilghan bina'iy adette shé'ir yazsimu qesten newa'iy bilen qériship parische yazar iken . Ömride newa'i bilen chéqiship ötken bu sha'ir yurti hirattimu tüzükrek turalmighan iken .Bina'iy pazil kishidur we kamil sha'irdur. U zat bilen emir elishirning arisida da'im chaqchaq-jaqjaqlar bolup turatti. Ular arisida ötken chaqchaqlar nahayiti meshhurdur. Biri shudurki :Mewlana bina'iy emir elishirge tola chaqchaqlar qilatti . Emir elishirmu chaqchaq qilip : « mewlana bina'iy sarang boptu , shipaxanigha apirip tapinigha noqut qaynatmisi qoyup dawalanglar !» dédi. Mewlana bina'iy emir elishirning bu yarliqidin wehimige chüshüp hiratni terk étip iraq zéminigha bardi. U yerde sultan ye'iqubning hamiysigha ériship bir mehel turup nechche muddetlerdin kéyin yene hiratqa qaytip keldi. Emir buni ishtip adem ewetip bina'iyni diwan'gha chaqirtti hem nahayiti mulayimliq we muhebbetler bilen izzet-ékram körsitip körüshti we hem in'am we éhtramlar bexsh etti, ötkenki renjishler üchün özre éytti. Mealana bina'iymu özining qilghan chaqchiqi üchün kechürüm soridi , ular arisida intayin yéqin dostluq yosunliri beja keltürüldi. Emir elishir mewlana bina'iydin ehwal sorap bolghandin kéyin söz arisida : « éytingchu bina'iy , iraq zémini qandaq wilayet iken ? U yerdiki xelqning mijez - xulqi , örp - adetliri qandaq iken ? » Dep soridi. Mewlana bina'iy :« yaxshi wilayet iken , xelqining mijez - xulqi , örp-adetliri maxtashqa layiq we yéqimliq iken . Xususen ularning tolimu obdan bir xisliti bar iken » dep jawab berdi. «Qandaq xisliti bar iken »dep soridi emir elishir . Mewlana bina'iy :«iraq xelqi türkiy shé'irgha peqet étibar qilmaydiken , türkiy tilda shé'ir yazidighan we oquydighanlar esla yoq iken , ularning bu aditini tolimu yaxshi kördüm » dep jawab berdi. « Téixi hoshungni tapmapsen , emdi bundaq dexli - terüzliringni tashlap rastliq we toghriliq bilen éytqin ! méning diwanimdiki shé'irlirimdin iraq xelqi qaysisigha apirin éytidu ? Qaysi nezmini yaqturidu ? » Dédi emir elishir chéchilip. « Sizning shé'irliringizdin munu metle'ini yaqturidiken » dep jawab berdi bina'iy , metle'i:Kökrekimdur sübhining pirahenidin chakrek ,Kirpikim shebnem tökülgen sebzedin nemnakrek .Emma bu metle'ini mewlana sahibi éytqan bolup, emir elishir sahibigha iltimas qilip bu metle'ini dawamlashturup ghezel qilghan we diwanigha kirgüzgenidi. Emir elishir mewlana bina'iydin bu sözni anglap chéhrini özgertip : « sen ajayib jidelxor ademsen , bu metle'iy méning emes belki mewlana sahibining emesmu ? Sen men bilen qesten qarshilishish üchün mushundaq dewatisen » dédi. Mewlana bina'iy : « méning sizge chéqilishqa heddim barmu ? Bu metle'ining sizning emeslikini bilmeptimen . Iraq xelqi yaqturup nahayiti yaxshi körüdighan buningdin bashqa metle'ingizmu bar » dédi. Emir elishir : «u qaysi metle'iy » dep soridi. Mewlana bina'iy éyttiki , metle'iy :Bashimizdin saye'i serwiy qedding kem bolmasun ,Zati paking bolmasa alemde adem bolmasun .Lékin , bu metle'iymu emir elishirning emes idi . Uni mewlana lutfiy éytqan bolup , emir elishir uni ghezel qilip diwanigha qoshqanidi. Shunga emir elishir bu sözni anglap ixtiyarsiz ghezeblendi : « bu Metle'iy mewlana lutfiy hezretlirining emesmu ? Sen bilip turup qesten men bilen qarshilishiwatisen. Ademge chéqilishni zadila tashlimaysen ! » dep ghezeb bilen kayip qobul didarni tamamlidi.
没有评论:
发表评论