Bu Bir Kitab , Bu Kitabning Hoquqi Doktor Yasin Hoshur Eli WeTerjiman Tarim Dadxah Teripidin Hémayilen'gen , Héchkimning Köchürüshige Ijazet Yoq , Oqumaqchi Bolghanlar Dadxah Jemetining Mushu Boshluqidin Paydilansa Bolidu , Neqil Qilishigha Dadxah Jemetining Yazma Ijazitini almaq Zörür !
Junggoda mix metbee téxnikisining keshp qilinishi we deslepki tarqilishi
Uyghurlarning mix metbe'eTéxnikisi üstideTetqiqat
Yasin Hoshur'eli
Birinchi bab Mix metbee téxnikisining uyghurlargha tarqilishi
Birinchi paragrafUyghurlarning tarixi we medeniyiti
1.Uyghurlarning tarixi
Miladi 12-esirdin 13-esirgiche bolghan mezgilde mix metbee téxnikisigha muhim töhpe qoshqan yene bir millet回鹘(xuygu（lardur. Xuygular bügünki uyghurlarning ejdadi bolup,miladi 788-yildin 13-esirning 70-yillirighiche yézilghan xenzuche tarixiy kitablarda mushundaq ahang terjimisi boyiche xatirilen'gen.Uyghurlarning tarixi miladidin burunqi3-esirde tengritaghlirining shimali bilen bayqal kölining jenubidiki bipayan zéminda yashighan «dingling›› (丁零)largha tutishidu. Miladi3-esirdin ilgiri dinglinglar «di››(狄)lar dep atalghan. 3-Esirdin kéyin «di››lar«chili››(«敕勒››) yaki «gawché››( «高车›› ----- égiz harwiliqlar---- qangqillar) dep atalghan. Miladi 390-yili xenzuche yazma xatirilerde «yuenxé››(«袁纥››) dégen millet nami xatirilen'gen, yuenxélar qangqillar élining terkibiy qismi idi. Yuenxé we tarixiy xatirilerde kéyincherek uchraydighan «wéyxé››(韦纥), «xuygu›› qatarliqlar «Uyghur›› ning oxshashmighan tarixiy dewrdiki ahang terjimisidur. Miladi487-yili qangqillar tengritaghlirining sherqiy qismida qangqillar élini qurghanda xuygular qangqillar qebile ittipaqidiki bir uruq idi. 541-Yili(gherbiy wéy dewri datung seltenetining7-yili) qangqillar éli zawal tapti. Miladi627-yili(tang sulalisi jén'guen seltenetining -1 yili) uyghurlar(xuygu) aqsaqili busatning bashlishi bilen sirtardush qatarliq türkiy tilliq qebililerni ittipaqlashturup nahayiiti tézla zorküch hasil qilip türk qaghanliqi(kök türk qaghanliqi)ni halak qildi. Shuningdin kéyin uyghurlar qumluqning shimali we sherqiy tengritagh etraplirida künséri küchiyip tang sulalisi bilen ittipaq tüzüp sirtardush xanliqini halak qildi, del shuningdin étibaren uyghurlar qumluqning shimalidin tengritaghliri we tarim oymanliqighiche bolghan zéminda sel chaghlighili bolmaydighan qudretlik küchke aylandi. Miladi 9-esirdin 13-esirgiche uyghurlar turpan, dunxuang(desht'ata) qatarliq jaylarda yerlik hakimiyet qurghan. Bu jaylar sherq-gherb medeniyiti almishidighan ötüshmeyol bolghachqa sherq-gherb medeniyitining tesirige uchrap türlük medeniyetlerning öz'ara uchrishish tügüni bolup qalghan. Uyghurlar tarixiy tereqqiyat dawamida sirttin kirgen türlük din we medeniyetlerni sighdurup we qobul qiliish arqiliq shanliq medeniyet yaritip, sherq-gherb medeniyitining almashturulishi üchün muhim töhpe qoshup, mol tarixiy medeniyet miraslirini qaldurghan. Uyghurlar qaldurghan bu qedimiy miraslar qedimqi gherbiy yurt we sherq-gherb medeniyet almashturushini tetqiq qilishta muhim ilmiy qimmetke ige. Miladi745-yili uyghurlar orxun deryasining yuqiri éqinidiki ordubalix( qarabalaghasun)ni paytext we siyasiy merkez qilghan qaghanliq qurghan hemde iduqqut, tarim oymanliqining shimali we ikki derya wadasi (mawaraunnehr) ni özining küch dairisige alghan. Miladi 755-yili tang sulalisi zéminide önglüg-söygün topilingi kötürülgende tang sulalisining yardem sorash iltijasigha binaen uyghur qaghanliqi ikki qétim leshker tartip tang sulalisining topilangni tinchtishigha yardem bergen, shu mezgillerde uyghur qaghanliqining qudriti taza küchiyip menpeet dairisini sherqiy asiya we ottura asiyaghiche kéngeytken. 9-Esirning 30-yillirigha kelgende uyghur aqsöngekliri arisida ichkiy niza kötirilip, qaghanliq weziyiti dawalghup arqa-arqidin qaghan almashqan, uda birnechche yil tebiiy apetning quyriqi üzülmey qaghanliq igiliki weyran bolghan. Mushundaq ehwalda miladi 840-yili(tang sulalisi keychéng seltenetining5-yili) qaghanliq puqraliridin qirghizlar topilang kötürüp paytext qarabalaghasun'gha basturup kélip qaghanliqning halakitini ilgiri sürdi. Bu chaghda pantékin qatarliq xan jemeti ezaliri wezir-wuzralirining hémayiside 15qebilini bashlap qaghanliq ordisini gherbke köchürüp yettesu wadisigha keldi hemde pantékin özini200ming puqragha yabghu, dep jakarlap kéyinki qaraxanilar dölitining qurulushigha asas saldi(1). Miladi866-yili uyghularning atamani bökequn (仆固俊)uyghur qoshunlirigha qomandanliq qilip tübütler ilkidin iduqqut, béshbalix, bügür,küsen qatarliq jaylarni qayturuwélip tengritaghning sherqi we ottura qisimidiki herqaysi uyghur qebililirining küchini biirlikke keltürüp, iduqqutni merkez qilghan xandanliqni shekillendürdi, bu tarixta iduqqut uyghur éli, dep ataldi. ‹‹Yuen sulalisitarixi.Barchuq'art tékinning terjimihali››da xatirilinishiche, iduqqut uyghur élining xan jemeti orxun uyghur qaghanliqi xan jemetining biwasite ewladliridin bolghan. Buningdin bashqa yene genju qatarliq jaylardiki xéshi( gherbiy xuangxé) uyghurliri guruhi yaghlaqarni özige ataman qilghan. Genju uyghurliri hökümranliqidiki herqaysi qebililer tarqaq birleshme hakimiyet bolup, bu hakimiyet terkibige kirgen bashqa milletlermu uyghur qaghanining aliy hamiyliqini étrap qilghan, emma herqaysi qebililer özlirining ichkiy ishlirigha özliri ige bolghan, sung sulaliside ötken xong xaw ‹‹ desht- chöl diyarida anglighanlirim. Uyghurlar›› da ular heqqide «genju, lyangju, guaju, shajularda herqaysi qewmler öz hökümranlirini tikligen , taipilermu öz atamanlirigha itaet qilghan»dep xatiriligen. Buning ichide musteqilliqi bekrek küchlük bolghan xenzular atamanidin jang, saw jemetliri shaju, guajugha igidarchiliq qilghan hemde lyangjuda olturaqlashqan tübütlerning jélung, lyugu qebililirige bash bolghan. Genju uyghurliri siyasiy jehette iduqqut uyghur élige tewe bolghan. Miladi10-esirning aldinqi yérimida sherqte iwirghol,gherbte kén'git (qarasheher), küsen, shimalda beshbalix iduqqutni merkez qilghan uyghur élige qarighan. Shimaliy sung sulalisining elchisi wang yendé miladi981-yili iduqqut uyghur élige elchilikke barghanda qaldurghan xatiriside yézilishiche eyni chaghda iduqqut uyghur éli jenubiy türkler(köktürkler), shimaliy türkler(köktürkler), chong chigiller, kichik chigiller,yaghma,qarluq,qirghiz, barman, ürun qatarliq nurghun qebililerge hökümranliq qilghan. Iduqqut uyghur élining zémini künchiqishta qumuldin ötüp tangghutlargha, jenubi teklimakan qumliqigha, künpétishta qaraxanilar zéminigha, shimalda qurbantongghus qumliqigha tutashqan(2).Turpandin qéziwélin'ghan birtaxtayghaoyulghan uyghurche höjjette, iduqqut uyghur élining zémini künpétishta issiqkölning gherbidiki barsxan'gha tutishidighanliqi xatirilen'gen(3). Iduqqut uyghur élining memuriy merkizi iduqqut shehiri (bügünki turpanning singgim etrapida)ge tesis qilin'ghan. Beshbalix uyghur éli qaghanining salqindaydighan jayi yaki yazliq astanisi bolushi mumkin. Iduqqut uyghur élining aliy hökümrani «iduqqut» , dep atalghan , bu «muqeddes bext» dégenliktur. Xuang wénbi ependi turpandin tapqan bir parche uyghurche mani dinigha ait höjjetke xenzuche« 大福大回鶻國»( büyük iduqqut uyghur éli )dégen xet oyulghan tamgha bésilghan(4). Iduqqutluq(padshahliq) qaghanliqning nesebtin nesebke miras qalidighan aliy perman chiqarghuchisi we aliy ijraiye emeldari bolghan. Iduqqut 9 wezir, tutuqbeg (waliy), edliye emeldari we herderijilik beglerni teyinligen. Iduqqut uyghur éli qaghanliq qurulghan deslepki chaghdin bashlapla nurghun el we milletler bilen qoyuq munasiwet ornatqan, bu, uyghurlarning medeniyet, iqtisad jehettiki tereqqiyatida muhim rol oynighan. Iduqqut uyghurliri özining künchiqish teripidiki shimaliy sung, lyaw sulaliri we altun xanliqi(jin sulalisi)bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy alaqisini kücheytken.Iduqqut uyghurliri shimaliy sung sulalisigha köp qétim elchi ewetip uyghur élining yerlik tawarliridin sowgha teqdim qilghan. Miladi 981-yili(shimaliy sung sulalisi teyping shinggo seltenetining6-yili) shimaliy sung sulalisi öz'elchisi wang yendéni iduqqut uyghur élige ewetken, wang yendéning elchilik xatirisi bügünki künde iduqqut uyghurlirini tetqiq qilishta nahayiti qimmetlik tarixiy matériyal bolup qalmaqta. Iduqqut uyghurlirining özlirining künpétish qoshnisi qaraxanilar döliti we pérsiye, ottura asiyaning herqaysi jayliri hemde hindistan bilen bolghan iqtisad, medeniyet jehettiki alaqisimu nahayiti qoyuq idi. Budperest iduqqut uyghur'éli bilen kashigherni merkez qilghan musulman qaraxanilar döliti gerche birbirige muxalip ikki din'gha étiqad qilsimu emma ular otturisidiki medeniyet we soda alaqisi tesirge uchrimighan. Iduqqut uyghur élide bostanliqlar nahayiti köp bolup, mol su menbesi we xélila ilghar suinshaati qurulushi bar idi. Bu elde kün nurining yorutush waqti uzun, kéche bilen kündüzdiki témpratura perqi birqeder chong bolup, bular yézaigilikining tereqqiyati üchün paydiliq sharait idi. Shu zamanda iduqqut uyghur éli özining tereqqiy qilghan yéza igiliki we baghwenchiliki bilen ottura tüzlenglik we ottura asiyada meshhur bolghan. Yéza igilik mehsulatliridin bughday, shal, arpa, kömmeqonaq, türlük purchaq mehsulatliri qatarliq ashliq ziraetliri we paxta, üzüm, türlük méwe-chiwe qatarliqlar iqtisadiy ziraetliri bolghan. Turpandin chiqidighan paxtining sorti nahayiti ela bolup, etraptiki ellerge meshhur idi. Turpanda östürülidighan üzümning türi nahayiti köp bolghan hem bu yerdin chiqirilidighan üzüm haraqliri özining xushbuyliqi we süpitining yaxshiliqi bilen etraptiki ellerde dangq chiqarghan. Buningdin bashqa yene charwichiliq hem qol hünerwenchilikmu iduqqut uyghur élide nahayiti tereqqiy qilghan. Bu eldiki atlarning nesli nahayiti yaxshi bolup, ottura asiya we ottura tüzlenglikke meshhur idi. Charwichiliq igiliki iduqqut uyghur élide nahayiti muhim orunda turatti. Tengritaghning jenubi we shimalida bipayan yaylaqlar bolup, at, kala, qoy, töge, éshek qatarliq ö haywanlirini béqishqa tolimu mas kéletti. Uyghur éti özining ela nesli bilen qedimdinla meshhur bolup, ottura tüzlenglik xelqining alqishigha sazawer bolghan, mundaqche éytqanda uyghur atliri ottura tüzlenglik bilen bolidighan sodidiki asasliq tawar idi. Tarixta uyghur éli bilen ottura tüzlenglik otturisida zor kölemlik at sodisi üzülmey kelgen, az bolghanda birerming, köp bolghanda nechche ming at sodisi bolghan. Tarixiy matériyallarda xatirilinishiche, kölimi eng zor bolghan bir qétimliq at sodisi miladi 1085-yili( yuenféng seltenetining 8-yili ) qilin'ghan bolup, 20ming uyghur éti sung sulalisige élip bérilip soda qilin'ghan. Miladi1206-yili témurchin ghonan deryasi(onan deryasi?)Ning bash éqinida mongghul aqsöngeklirini qurultaygha chaqirip özini «chinggizxan»,élini«yeke mongghul ulus ,Yeke Mongghul Ulusyeni büyük mongghul éli»dep atidi. Chinggizxan dölet qurush bilen bille yene mongghul élining mingbégi, yüzbégi, himatchi qoshun, darughach , jasaq qatarliq birqatar tüzümlirige asas sélip berdi. Chinggizxan öz'élini qurup uzaq ötmey ilgir-axir tengritaghlirining jenubi we shimalini hemde gherbiy lyaw sulalisi hökümranliqidiki rayonlarni boysundurup andin tangghutlarni boysundurdi. Mongghul éli qurulghan deslepki chaghlarda iduqqut uyghur élining iduqquti(barchuq'art tékin) chinggizxan'gha bey'et qilip mongghul aqsöngeklirining chongqur'ishenchisige érishti hemde chinggizxan uruq-taipilerni özige oghul qiliwalidighan aditi boyiche iduqqut uyghur élining iduqqutini özige «5-oghul»qiliwaldi we melikisi(chong oghli jujining qizi) altan békeni uning nikahigha berdi. Uyghurlar köp qétim jaza yürüshige atlinip mongghul qoshunliri bilen bille ottura asiya, tangghutlarni boysundurushta katta töhpilerni yaratti. Shu seweblik bolsa kérek, tarixta chinggizxanning iduqqut uyghur éli bilen bashqa boysundurulghan ellerge tutqan muamilisimu oxshimighan idi, yeni iduqqut uyghur éli dawamliq türde mongghul élining hamiyliqidiki dölet süpitide saqlinip qaldi. Uyghurlarning medeniyet sewiyesi mongghul aqsöngekliridin xélila yuqiri bolghanliqtin mongghul hökümranliri uyghurlarni nahayiti etiwarlidi. Mongghul éli qurulghan deslepki chaghlarda mongghullarning yéziqi yoq idi, shunga nurghun uyghur baxshiliri mongghul élining hakimiyet qatlimigha qobul qilinip ularning eqil-parasiti jari qilduruldi, yene bezi uyghurlar chinggizxanning hozurida baxshiliq(oqutquchiliq) qilishqa élip qélindi, hetta beziliri chinggizxanning xas mushawurliqigha élip qélindi. Mesilen uyghur baxshi tatatonga«pem-parasetlik,sözmen,öz'élining til-yéziqigha pishshiq»bolghanliqtin deslepte nayman ordisida tayanxanning möhürdari we xezinichisi bolghan. Chinggizxan nayman élini boysundurghanda tutqun qilin'ghan , bu zatning parasiti we özining xanigha sadaqetmenliki chinggizxan'gha yarap qalghanliqtin chinggizxan uni oghullirigha uyghur yéziqida mongghul tilini yézishni ögitishke buyrughan(5). Mongghullar ottura tüzlenglikni qoligha élip yuen sulalisini qurghandin kéyin uyghur aqsöngekliri we ziyaliylirining siyasiy qabiliyiti we yoshurun iqtidari toluq jari qilduruldi hemde ilgir – axir 17 neper uyghur yuen sulalisining qaradiwan mehkimiside wezipe ötidi, bularning ichidiki üch kishi qaradiwan mehkimiside solqol wezir ( resmiy 1-derije )likke,yene 20adem qétim qaradiwan mehkimiside xanliq muekkili [diwan wazaret muekkili] (qoshumche1-derije)lik wezipisige,alte adem qétim ongqol wezir we solqol wezir( resmiy 2-derije)likke, besh adem qétim dölet ishliri boyiche muawin wezir(qoshumche2-derije) likke qoyuldi(6). Uyghur aqsöngekliri yuen sulalisining siyasiy sehniside yaratqan töhpiler ularning aile muhiti we yüksek medeniyet sapasi bilen munasiwetliktur. Mesilen, arghun salini alayluq, uning bowisi ata sali budda ilmide kamaletke yetken bolsa , atisi qut sali triptaka(budda nomlirining jem'iysining nami) ni toluq tefsir qilalaydighan yétük alim idi, shunga u miladi 1275-yili(jiyuen seltenetining 12-yili)«budda tefsir mehkimisining aliy bashqurghuchisi, kahinlar kéngishining bégi, bash chawush mehkimisining yardemchi emeldari, chawush bégi »bolghan. Mushundaq katta mertiwilik, aliy melumatliq aile muhitida ösken arghun sali«bala chaghliridila eqilliq bolup, dölet ustazi baspadin ilim ögen'gen, u birnechche döletning tilini pishshiq igiligen, padshah uning yene nom – desturlargha tebir bérish,tarixshunasliq, munejjimlik, kaléndarchiliq ilmi, ölchesh- sizish ilmi, tébabetchilik , dorigerlik ilmi , kütünüsh ilmi qatarliqlargha pishshiq ikenlikidinmu xewer tapti(7). Lyen shishyenning atisi burulmish qaya xojayinigha egiship chinggizxan'gha bey'et qilghandin kéyin chinggizxanning xas qoruqchisi bolghan. Chinggizxan gherbke yürüsh qighanda burulmish qaya qoshun bilen bille yolgha chiqqan, burulmish qaya qorqunchni, charchashni bilmeydighan batur ezemet bolghachqa chinggizxan uni tarttuqlap qoy, at we chédir'in'am qilghan hemde qitan melikisi yeni görxanning qizi shimoshini nikahlap bergen. Sibanning atisi kölbiöz(yuen sulaliside ötken dangliq uyghur san'ghun) «chinggizxanning jaza yürüshi qilishqa atlan'ghinini anglap, qol astidiki leshkerlirini bashlap chinggizxan'gha bey'et qilidu hemde musulman uyghur élini élishta birnechche qétim töhpe yaritidu»(8). Uyghurlardin yene tabin chinggizxan jaza yürüshige atlan'ghan chaghdiki mongghul qoshunlirining wehshiylerche yürgüzgen qanxorluqlirini körüp qattiq qayghurghan we ökün'gen hemde mongghul qoshunidiki leshkerbeglirige nesihet qilghan hem agahlandurup : «puqra döletning huli, bundaq qirghinchiliq qilishning döletke néme paydisi? »Dégen, uning bundaq puqraperwerlikini körgen chinggizxan uni katta in'amlar bilen tarttuqlighan (9). Chinggizxan uyghur élini tizginlep turush üchün nurghun uyghurdarughach ( darughach ------ yerlik leshkiriy, mülkiy emeldarlarni üstidin nazaret yürgüzidighan eng aliy emeldar) ,uyghur bash jaza bégi qatarliqlarni ewetken.Qublayxan yuen sulalisini qurghan chaghda uyghur aqsöngekliri we yuqiri tebeqelirimu muhim rol oynighan. Burulmish qayaning oghli lyen shishyen bala chaghliridin bashlapla ailide yaxshi terbiye alghachqa budda desturliri we tarixnamilerni sherhliyeleydighan qabiliyet yétildürüp «lyen méngzi» dégen ataqqa nail bolghan. Miladi 1249-yili lyen shishyen atisi burulmish qayagha egiship xanbalixtiki qublay hozurigha tawabqa barghan hemde tawabtin kéyin xanbalixta qélip qublay ordisida xizmette bolghan, kéyin u özining qabiliyiti arqiliq ongqol wezir, xanliq muekkili qatarliq wezipilerde bolghan. Kéyinki künlerde qublay büyük xanliq textige olturghanda shenshi-gensu rayonliridiki eli buqa( erkbugh ? Arigh böke?---- Terjiman) guruhining tesirini tazilash qatarliq bir qatar weqeler we mongghullar, rengdar közlükler we xenzular jem'iyitini maslashturush jehetlerde lyen shishyen qatarliq uyghur aqsöngekliri intayin muhim rol oynighan(10). Miladi 1269-yili qaydu yuen sulalisige qarishi topilang kötürgende iduqqut uyghur éli mongghul aqsöngeklirining jaza yürüsh urush meydanigha aylandi. 1275-Yili iduqqut uyghur élining astanisi iduqqut shehiri munqerz bolup puqralar terep-terepke köchüp ketti, igilik weyran bolup dölet zawalliqqa yüzlendi. 1283-Yili iduqqut uyghur élining xan jemeti gensuning yungchang aymiqigha köchüp ketti, turpan rayonida uyghur xan jemeti bilen zich alaqisi bolghan budda dinimu xarablashti. Miladi1346-yili tughluq tömür chaghatay xanliqining textige olturghandin kéyin islam dini sherqiy tengritagh rayonidiki turpan, beshbalix qatarliq jaylarda tedrijiy hökümran orun'gha ötti. Ming sulalisi yunglé seltenetining 12-yili ( miladi 1414-yili ) chén chéng ottura asiyadiki hérat, semerqend qatarliq jaylargha elchilikke bérish yolida turpandin ötkende bu yerde «buddagha étiqad qilidighanlarning barliqini, rahib we butxanilarning köplikini», emma rahib we butxanilarning soghuq muamilige uchrap «chölderep» qalghanliqini körgen. 15-Esirning otturilirigha kelgende eslidiki iduqqut uyghur éli zémini teltöküs islamliship bolghan(11). Dunxuang(desht'ata) tarixida uyghurlar nechche esir paaliyet qilghan,hettabu yerde yerlik hakimiyetmu qurghan. Miladi1-esirdin étibaren uyghurlarning ejdadi bolghan télilar we qangqillar bu yerde makanlashqan.9-Esirning otturilirida shimaliy chöllük( orxun) uyghur qaghanliqining yimirilishi zor türkümdiki uyghurlarning jenubqa köchüshige seweb boldi, yeni bu chaghda zor birtürküm uyghurlar gensuning jangyé, desht'ata (dunxuang), wuwéy, xélenshen, tyenshüy, érguna deryasi wadisi, jyuchuen qatarliq jaylirigha kélip makanlashti(12). Yuqiriqi rayonlar xéshi etrapida (xuangxéning gherbi rayoni) bolghachqa tarixiy eserlerde bu rayon'gha makanlashqan uyghurlarmu birdek «xéshi uyghurliri», dep ataldi. Xéshi uyghurliri ichide genju uyghurlirining küchi hemmidin zor bolghan. Bu uyghurlar deslepte tübütlerge qaram bolghan, emma tang sulalisining axirqi yilliridiki jang yichaw guaju, shaju, iwirghol, suju, pshamshan, genju qatarliq 11aymaqqa hérawul bolup turghan chaghlarda waqtinche bir mezgil jang yichaw hakimiyitige qaram bolghan. Jang yichawning xéshi rayonidiki küchi tang sulalisining axirqi birnechche yilighiche mewjud bolup turghan. Besh dewr mezgilide tübütler zawal tépip uyghurlar bash kötürüshke bashlidi hemde ordisini genjugha qararlashturdi. Kéyinki tang sulalisi tyenchéng seltenetining 3-yili (miladi 928-yili) yéngila textke chiqqan adoyü tékin(yaghlaqar uriqidin bolghan qaghan) tang mingzung ordisigha nahayiti chong bir elchiler ömiki ewetken, tang mingzung bu elchiler ömikini shexsen özi qobul qilghan hemde adoyü tékin'ge«itaetmen qaghan»dégen otughat nami bergen. Guaju, shaju qatarliq aymaqlar jang yichawning qolidin jang féngning ilkige ötüp jang féng özini «altuntaghdiki aqyekteklik tengrining oghli»dep atiwalghan. Del shu zamanda genju uyghurliri ichkirige baridighan yolni tizginliwalghan bolghachqa altuntagh beglikining esheddiy reqibi bolup qalghan. Bu «tengri oghli» bilen uyghurlar arisida uzun'gha sozulghan urush bolup, axirqi hésabta uyghurlar ghalib kelgen hemde sülhi tüzülüp jang féng uyghur qaghanini «ata» tutqan. 10-Esirde genju uyghurlirining 300ming ahalisi barliqi xatirilen'gen. Bu mezgildiki genju uyghurliri féodal patriarxalliq jem'iyette idi, xéshi uyghurliri hakimiyitining aliy hökümrani qaghan idi. Qaghanning astida wezir, tékin, buyruq, tutuq (basqaqbeg) , san'ghun qatarliqlar bolghan. 10-Esirning axirlirida xéshi uyghurlirining küchi tedrijiy zoriyip desht'ata(dunxuang) rayonini ilkige éliwalghan, miladi 1068-yili tangghut leshkerliri bu rayon'gha omumiyyüzlük hujum qozghighan'gha qeder uyghurlar bu rayondiki asasliq siyasiy küch bolup qalghan(13).Miladi 1259-yili mönggüxan text ötküzüp bérishi bilenla eli buqa( erkbugh ? Arigh böke?---- Terjimandin) topilingi partlap uyghurlar yéri uda birnechche yil balayiapet patqiqigha pétip qaldi. Qublay eli buqani tinchitqandin kéyin yuen ordisi nahayiti tézla uyghur yérige bolghan hökümranliqini eslige keltürüp qochqar tékinni dawamliq iduqqutluqqa teyinlidi. Uzaq ötmey ogdayning ewladidin bolghan qaydu leshker tartip tepriqichilik (bölünmichilik) yürgüzdi, shimaliy chöllük bilen pütkül gherbiy shimal qaytidin urush patqiqigha pétip qaldi. Jiyuen seltenetining 12-yili yeni miladi 1275-yili duwa leshker tartip qochuni muhasirige éliwaldi, iduqqut uyghur élining iduqquti qochqar tékin astanini 6 ayghiche qattiq saqlighan bolsimu axir ozuq – tülük üzülüp urushiwérishke majali qalmighanda qiz bérip sülhi qilishqa mejbur bolup duwani muhasirini boshatquzdi. Jiyuen seltenetining 14-yili yeni miladi 1277-yili iduqqut uyghur élining iduqquti qochudin waz kéchip qamil (qumul) gha köchti(14). Aridin uzaq ötmey duwa yene leshker tartip qamilgha hujum qilghanda qochqar tékin urushta qaza qildi, qochqar tékinning oghli nurin tékin leshker – awamlirini bashlap sherq taman yürüp gensuning yungchang aymiqigha ketti, shuni jezmleshtürüshke boliduki , bu köchkün awam arisida nurghun buddist uyghur awam bar idi(15). Qandashliq we medeniyet jehette iduqqut uyghurliri bilen zich munasiwiti bolghanlardin yene qaraxanilar döliti bar. 9-Esirning axiridin 13-esirning bashlirighiche mewjud bolghan qaraxanilar döliti tarim oymanliqining gherbi, pamirning shimali we yettesu wadisidiki uyghurlar qarluq we bashqa türkiy qewmlerni birleshtürüp qurghan hakimiyet. Bu xanliqning hakimiyet béshidiki tebiqining yadrosi uyghurlarning yaghma qebilisi. Qaraxanilar xanliqining qurghuchisi köl bilge qadirxandur. Qaraxanilar xanliqi güllen'gen dewrde zémini tarim oymanliqining ottura we gherbiy qisimini, ili derya wadisini we balqash kölining jenubi, chu derya wadisini öz ichige alghan, gherbiy chégrisi hetta sir deryasi bilen amu deryasining ottura éqinidiki rayonlarghiche sozulghan. Qaraxanilar xanliqi bilen iduqqut uyghur élining chégrisi kucha bilen bügür ariliqigha toghra kelgen. Qaraxanilar xanliqining siyasiy we iqtisadiy tüzümi köp tereplerdin qarluq, yaghma qebililirini öz ichige alghan uyghur we bashqa türkiy qewmlerning en'enisige warsliq qilish asasida shekillen'gen, shuning bilen bille yene samaniylar qatarliq islam ellirining ijtimaiy tüzüm qurulmisining tesirigimu uchrighan. Sultan satuq bughraxan seltenet sürgen dewrde xanliq omumiyyüzlük ronaq tapqan, islam dini omumiyyüzlük qobul qilin'ghan. Miladi 955-yili yeni hijriye 344-yili sultan satuq bughraxan wapat bolghandin kéyin text warisi ---- chong oghli baytash textke chiqip özini arslanxan, dep atighan hemde 960-yili islam dinini dölet dini , dep jakarlighan. Netijide ereb – parslarning islam medeniyiti we ottura asiyaning buxara, semerqend, xarezm qatarliq jayliridiki türk islam medeniyitining tesiri qattiq kücheygen⒃. Haron bughraxanⅡtextte olturghan mezgil (miladi 1074-yildin 1102-yilghiche) dölet muqim bolghan, igilik güllen'gen, medeniyet we ilim – pen tereqqiy qilghan dewr bolghan. Qaraxanilar xanliqi shimaliy sung sulalisi, iduqqut uyghur éli, tangghutlar bilen siyasiy, iqtisadiy we medeniyet jehette izchil alaqe we bérish – kélish qilip kelgen. 12-Esirning 20-,30-yilliri ariliqida qaraxanilar xanliqi qitanlar hamiyliqidiki döletke aylinip qaldi, bu hal taki mongghul küchliri ottura asiya we kashigheriyege kirgen'ge qeder dawamlashti(17).
2. Uyghurlarning medeniyiti
Iduqqut uyghur élining jughrapiyilik orni qedimqi sherq-gherb medeniyiti uchrishidighan muhim jayda bolup, turpan bilen desht'ata(dunxuang) yipek yolidiki muhim siyasiy, herbiy, iqtisadiy we soda merkizi bolush süpitide sherq bilen gherbning türlük medeniyiti bilen dinliri öz'ara almashturulidighan tügün bolghan. Uyghur medeniyiti ottura tüzlenglik, hindi, iran hemde ottura asiyadiki türkiy qewmlerning medeniyetliri bilen mushu yerde öz'ara tesir körsitiship birikip, uyghurlarning öz medeniyitini rawajlandurushigha yaxshi muhit hazirlan'ghan. Yillar qismiti, urush malimanchiliqining gumran qilishi we sün'iy buzghunchiliq tüpeylidin eyni chaghdiki iduqqut uyghur élining astanisi bolghan iduqqut shehiri alliqachan xarabelikke aylan'ghan, öz waqtida jahan'gha nami pur ketken iduqqut shehirining awat, güllen'gen menzirisidin esermu qalmighan idi. Arxéologiyilik qézilma matériyalliri we tarixiy wesiqilerde xatirilinishiche hazir saqlinip qalghan qedimiy sheher xarabisi iduqqut uyghur éli dewride tang sulalisi dewridiki iduqqut shehiri asasida özgertip we kéngeytip qurulghan. Sheher xarabisi orda qel'esi, ichki qel'e we tashqi qel'ege ayrilghan. Tashqi qel'e aylanmisining uzunliqi texminen 10klométir bolup, tashqi qel'ening sherqiy jenubi bilen gherbiy jenubigha heywetlik ibadetxana, soda rayoni we qol sanaet rayoni jaylashqan. Sheher sépili égiz, qélin hem heywetlik bolup, sépil ulining kengliki 12métir, saqlinip qalghan sépil xarabisining égizliki 5métirdin 11.5Métirghiche kélidu, sépil témi topini chingdap qopurulghan, hazir saqlinip qalghan chingdalghan sépil témi xarabisining qélinliqi 8santimétirdin 12 santimétirghiche bolup, bezi jaylirigha anche- munche kések qisturup qopurulghan. Hazir saqlinip qalghan xan ordisining xarabisining jenubtin shimalgha sozulghan uzunliqi 60 métir, sherqtin gherbke sozulghan kengliki 30métir bolup, yer üsti we yer astidin ibaret ikki qewetke bölün'gen. Ichki qel'ening shimalida égiz bir qel'e istéhkami bar, qel'e istéhkamining gherbiy shimalida 15 métir égizlikte bir budda ibadetxanisi munari bar. Qel'e ichide qurulush kölimi 10ming kwadratmétirche kélidighan bir ibadetxana bar. Sheher sépilining etrapi mudapie xendiki bilen oralghan bolup, iznaliri hélihem saqlinip qalghan(18). 9-Esirning bashliridin (belki uningdinmu baldur bolushi mumkin) 13-esirning bashlirighiche bolghan mezgil iduqqut uyghur élide budda dinining güllen'gen dewri bolghan. Budda dini güllen'gen dewrde iduqqut uyghur éli hökümranliri bashlamchiliq bilen budda dinigha étiqad qilghan we budda dinining tereqqiyatini pütün küchi bilen qollighan, netijide turpan rayonida nechche esirgiche bolghan tarixiy dewr budda medeniyitining güllen'gen dewri bolghan. Hazirqi waqitta turpanning yarghol qedimiy shehiri, iduqqut qedimiy shehiri, bézeklik, tuyuq, singgim qatarliq jaylardiki ming'öy (tashkémir)xarabilirining kölimi nahayiti heywetlik, bu xarabiliktin tépilghan nefis tam resimliri we lay heykeller nahayiti köp, mana bular bizning eyni chaghdiki iduqqut uyghur élide budda dinining qaysi derijide güllen'genlikini tesewwur qilishimizgha yéterlik. Meselen bézeklik ming'öyi turpan shehirining sherq shimaligha 50nechche klométir kélidighan murtuq jilghisining künpétish qirghiqidiki tik yarda bolup, hazir 80nechche tashkémir saqlinip qalghan, bu yerdiki eng baldurqi tashkémir tang sulalisi dewride yasalghan bolup, mutleq köpchiliki uyghurxanliqi dewrige mensup, sel kéyinrek yasalghanlirimu yuen sulalisi dewrige mensup. Kémirning shekli asasen töt chasa kémir, uzun chasa kémir we merkiziy tüwrüklik kémirdin ibaret. Tam rasimliri asasen mahayana desturliridiki mezmunlar téma qilinip sizilghan. «Özgertilme»resimlirimu, sewebiyet hékayetliri eks ettürülgen resimlermu, yene beziliri kishiler teripidin saxawetchi, dep qaralghan resimlermu bu yerge sizilghan. Tam resimliride nurghun saxawetchi shexslerning obrazi yaritilghan bolup, adette tashkémir ishikining ikki teripidiki tamgha sizilghan, buning ichide saxawetchi uyghurlarning resimliri hemmidin köp. Saxawetchi erler yumulaq yaqiliq uyghur toni kiygen, belbagh baghlighan, béshigha tajsiman bash kiyim kiygen, bomba saqalliq kishiler bolup, resimlerge uyghurche béghishlima yézilghan. Uyghur saxawetchilerning ichide nurghun uyghur aqsöngekliri, rahib kalanlar, budda ehkamlirini qoghdighuchi tutuq rahiblar hemde ottura asiya qatarliq jaylardin kelgen herqaysi ellerning aqsöngekliri, saxawetchi teqsir-xanimlarmu bar(19).Uyghur élining yazliq astanisi beshbalixmu uyghurlardiki muhim budda dini paaliyetliri rayoni bolup, tengritaghning shimalidiki budda dini merkizi. 1979- Yili junggo ijtimaiy penler akadémiyisi arxéologiye teqiqat orni shinjangning jimsardiki beshbalix qedimiy shehiride iduqqut uyghur éli dewrige tewe bir budda ibadetxanisi xarabiisini bayqidi, qéziwélin'ghan tépindilarni 14C bilen éniqlash we qalduq izlarni analiz qilish hemde tarixy matériyallardiki yazma menbelerge sélishturp höküm qilish arqiliq bu ibadetxanining qurulghan dewrining texminen 10-esirning 80-yillirigha toghra kélidighanliqi we qaydu topilingida weyran qilin'ghanliqini delillidi. Jimsardiki uyghur budda ibadetxaniliridin zor miqdardiki uyghur saxawetchilerning resimi we uyghurche béghishlima bayqaldi, bu béghishlima mezmunidin uyghur xaqani, uyghur melikisi we dorghablirining resimini perqlendürgili bolidu, yene téxi beshbalix shehirining yazliq astane ikenliki, ibadetxana orni we kölimi hemde heykel-tam resimlirining nefslik derijisi qatarliq amillargha asasen tehlil qilip buning iduqqut uyghur élining xan jemeti ibadetxanisi ikenliki delillendi. Chong qesirning jenubidiki yol aghzidin xéli chong bir parche tam resimining parchisi tépilghan bolup buningda uyghur iduqquti saxawetchisining resimi, uyghur iduqqutining yaysiman altun taj taqighanda mürisige chüshüp turghan qara chéchi, qangsharliq burni, saqili , yumilaq yaqiliq, tar yenglik nimcha kiygen, uzun gholluq altun'gülni köksige bésip kötürüwalghan teswirimu sizilgha. Uyghur qaghanining ong teripidiki aq qalghan yerge «kün-ay tengride qutbolmish el arslani, tengrim öz panahida saqlighan danishmen iduqqutning resimi»(20). Dégen uyghurche béghishlima qara siyahda üch qur qilip yézilghan. Ibadetxana yan sariyining shimal teripining kün chiqish uchidiki S105 nomurluq sarayda saqlinip qalghan kemtük tam resimide birparche jeset küli talishiwatqan resim bar, «jeset küli talishish» budda desturlirida yene «sekkiz padshahning jeset küli talishishi» mu déyilidu, yeni budda nérwanagha yetkendin kéyin etraptiki eller leshker tartiship jeset külige érishmekchi bolghanliqi heqqidiki hékaye közde tutulidu. Beshbalix budda ibadetxanisi xarabisidiki jeset küli talishiwatqan resimde hazir peqet birnechche padshahliqning kushinagara élige yürüsh qiliwatqanliqi, kushinagara shehirige hujum qiliwatqanliqi hemde brahman muriti runnaning qollirigha jeset küli qutisi éliwalghan sekkiz el padshahliri bilen bille turghan körünüshila saqlinip qalghan. Mutexesislerning analizi qilishiche, bu resim roshen uyghurche alahidilikke ige iken, pérsunajhlar obrazi pütünley dégüdek uyghurlashturuwétilgen bolup, budda dinining mezmuni uyghurlarning turmushi bilen zich birleshtürüwétilgen iken(21). Sung sulalisi teyping shinggo seltenetining 6-yili( miladi 981-yili) sung teyzung xadim'agha wang yendé qatarliqlarni iduqqutqa elchilikke ewetken. Yungshi seltenetining tunji yili (miladi 984-yili) 4-ayda wang yendé sung ordisigha qaytip barghandin kéyin elchilik jeryani bayan qilin'ghan «wang yendéning uyghur élige sayahet xatirisi»ni yézip chiqqan, buning qismen parchiliri «sung tarixi»qatarliq kitablarda saqlanmaqta. Iduqqut rayonining budda ibadetxaniliri heqqide wang yendé«tang sulalisidin qalghan budda ibadetxanisidin 50nechchisi bar iken, ibadetxanilirida” gadinjor nomi“ (” tripitaka “) ” tang ahangliri “ ,” sözler jewhiri“ , ” sutraswada “ qatarliq budda desturliri bar'iken» dep yazghan. Bu shuningdin bisharetki, eyni chaghdiki iduqqut uyghur élidiki ibadetxanilarda zor miqdardiki xenzuche budda desturliri saqlan'ghan, shundaqla yene xenzu tilining qapiye sözlikige ait eserlermu saqlan'ghan. Xenzular rayonidiki budda desturliri we bashqa medeniyetke ait kitablar iduqqut uyghur élide tarqilishi uyghur budda medeniyiti tereqqiyatining muhim arqa körünishi bolup qalghan. Gérmaniyede saqliniwatqan turpandin tépilghan xenzuche qalduq nom-sutralargha jem'iy 7ming nomur sélin'ghan bolup, asasen budda desturlirining qalduqliridur, mezmuni asasen budda dinidiki nom,qanun(winaya),muhakimedin ibaret ”gadinjor nomi“ (” tripitaka “) ni asas qilghan. Bu budda nomlirining qalduqliri éhtimal eyni yilliridiki iduqqut uyghur élining budda ibadetxanilirida saqlinip kelgen kitablarning ming yillar mabeynidiki qismetlerni bashtin kechürgenlikidin peyda bolghan qalduq bolsa kérek(22).
3.Uyghurlarning yéziqi
Uyghur tili altay tili sistémisi türkiy tillar ailisige tewe. Uyghurlar nahayiti burunla yéziq ijad qilip uyghur tilini yazghan. Bayqalghan wesiqilerdin höküm qilishqa boliduki, uyghurlar ilgir-axir türk-runik yéziqi, mani yéziqi, uyghur yéziqini qollan'ghan. Buning ichide mani yéziqini asasen mani dinigha kirgen uyghurlarla qollan'ghan. Yuqiriqi uch xil yéziqta qaldurulghan wesiqiler(yazma höjjetller) birqeder köp bolup, uyghurlarning tarixi, medeniyiti we dinini tetqiq qilishta tolimu muhim ehmiyetke ige. Buningdin bashqa yene brahman yéziqi , süriye yéziqi, baspa yéziqi we tibet yéziqimu nahayiti tar dairide uyghur tilini yézish üchün qollinilghan(23). Uyghurlar eng deslepte qedimqi türk yéziqini qollan'ghan , bu yéziq shekil jehettin qedimqi shimaliy yawropa milletliri ishletken runik yéziqigha oxshiship ketkenliktin türk-runik yéziqimu déyiliwatidu. Orxun uyghur xanliqining qaghani qara qaghan (moyonchur qaghan, miladi 747-yilidin 759-yilighiche textte olturghan) menggü téshi mushu yéziqta (türk-runik yéziqi) xatirilen'gen. Adette türk-runik yéziqining kélip chiqishi qedimqi ottura sherqtiki arami yéziqi bilen zich munasiwetlik, bu xil yéziq aldi bilen parslar arqiliq ottura asiyadiki pars tilliq milletlerge tarqilip andin shular arqiliq türklerge tarqalghan, dep qaralmaqta. Türk-runik yéziqi herp we boghum öz'ara arilash bolghan ebjesh yéziq bolup, 38~40 herp bar, 5 herp arqiliq 8 sozuq tawush ipade qilinidu; 8Üzük tawush jümlide kélidighan fonétik (tawush)muhitqa asasen ikki yürüsh oxshashmaydighan herp arqiliq ipade qilinidu. Sozuq tawush herpliri daim jümle otturisi we jümle axirida qisqirap kétidu. Türk-runik yéziqi adette ongdin solgha yézilidu. Yensey wadisidin bayqalghan türk-runik yéziqidiki menggütashlarda soldin onggha yézilghanlirimu bar. Söz-jümliler adette qoshchékit (:) arqiliq ayrilghan(24). Uyghurlar iduqqut uyghur élining deslepki dewride türk-runik yéziqini qollan'ghan. Uyghurlar soghdi yéziqi asasida yéngi bir yéziq ijad qilghan, bu yéziq uyghurlar ilgiri qollan'ghan bashqa yéziqtin perqlendürülüsh üchün adette uyghur yéziqi, dep ataldi. Uyghur yéziqining ishlitilishke bashlighan dewri toghriliq éniq yazma xatiriler yoq, emma mueyyenleshtürüshke boliduki, miladi9-esirning aldi-keynige ait köpligen yazma höjjetler mushu yéziqta xatirilen'gen. Uyghur yéziqi kéyinki birnechche esirde izchil türde iduqqut uyghur élining yéziqi bolup, qaghanliqning emir-permanliri, diniy desturlar, puqralar ara iqtisadiy élim-bérim höjjetliri, edebiy eserler, tébbabet we dorigerlikke ait wesiqiler qatarliqlarni xatirileshte qollinilghan. Uyghur yéziqi ottura asiyadiki bashqa türkiy xelqlerning medeniyitigimu xéli zor tesir körsetken. Uyghur yéziqi13-esirdin15-esirgiche bolghan dewrde altun orda xanliqi(qifchaq xanliqi), tömüriyler impériyisi we chaghatay xanliqining yéziqi bolghan. 11-Esirdiki meshhur uyghur mutepekkuri, shairi yüsüf xas hajipning shahane esiri«qutadghu bilig» namliq esirining 1439-yili bashqilar teripidin mushu uyghur yéziqida köchürülgen nusxisi dewrimizgiche yétip kelgen. Turpan rayonida bu yéziq 15-esirgiche qollinilghan. 20-Esirning bashlirida gensu ölkisining jyuchuendiki sériq uyghurlar rayonida 17-esirde köchürülgen uyghurche«altun önglüg yarugh yaltiraghliq qopta kötirilmish nom iliki atligh nom bitik»(«altun yaruq»)ning nusxisi tépildi. Uyghurlar qarluq qatarliq qebililer bilen birliship qurghan qaraxaniylar teserrupida 10-esirde islam dini qobul qilin'ghandin kéyin ereb yéziqi asasidiki xaqaniye türk yéziqi qollinilishqa bashlidi, bu kéyinki dewrde chaghatay yéziqi shekillinishining muhim asasi bolup qalghan. Uyghur yéziqi qaraxanilardimu qollinilghan, bu yéziq iduqqut uyghur élining küchi ajizliship taki turpan qatarliq jaylar teltöküs islamlashqan'gha qeder qollinilghan, 15-esirge kelgende chaghatay yéziqi tedrijiy uyghur yéziqining ornini alghan. Uyghur yéziqi herplik yéziq bolup, 19~20herptin terkib tapqan. Herplerning bash herp, ottura herp we axirqi herptin ibaret oxshashmighan shekli bolghan. Deslepte uyghur yéziqi ongdin solgha toghrisigha yézilghan bolsa, kéyinche soldin onggha tik(yuqiridin töwen'ge) yézishqa özgertilgen. Uyghur yéziqi özining xettatliq sheklige asasen tézyazma nusxisi, yazma nusxisi, nom-sutra nusxisi we oyma metbee nusxisidin ibaret nechche xil shekildin terkib tapqan. Adette qoshchékit(:) yaki tötchékit(::) tinish belgisi qilin'ghan. Bezi nom-sutra yazma nusxilarda daim yuqiriqi tinish belgiliridin bashqa yene qizil, qara chemberlermu qollinilghan.Yéziq ishlitishke bashlighandin kéyinki herqaysi dewrlerde uyghurlar özining edebiy tilini tereqqiy qildurushqa alahide ehmiyet bergen. Nechche esirge sozulghan tarixiy dewrde uyghur edebiy tili uyghurlarning ichkiy qisimidiki alaqe qorali bolupla qalmastin yene izchil türde ottura asiyadiki türkiy xelqlerningmu qobul qilip qollinishigha érishken. Iduqqut uyghur . Éli bilen qaraxaniylar teserrupidiki uyghur edebiy tili hemde xarezim türkchisi edebiy tili (xaqaniye türkchisi bilen xarezim türkchisining edebiy tili) mongghul yuen sulalisi dewrining axirqi mezgilide shekillen'gen ottura asiya türkiy edebiy tili bolghan chaghatay tilining ikki menbesidur.Uyghur élipbe jedwili(1) (nom-sutra nusxisi asas qilin'ghan):Uyghur yéziqida sozuq tawush o (o) herpi bilenu (u)herpi we ó (ö) herpi bilen ú (ü) herpi tékistte perqlendürülmigen .o Herpining keynige sozuq tawush herpi y (y) herpini qoshush arqiliq ó bilen ú herpi ipade qilin'ghan. ó Bilen ú soz - jümlining birinchi boghumida yérim sozuq tawush y we üzük tawush k we g din kéyin kelse u yaki o la yézilip yérim sozuq tawush bolghany chüshüp qalghan (qisqartilghan); Söz béshi yaki birinchi boghumdiki üzük tawushtin kéyin (yéérim sozuq tawushy we üzük tawushlardin k bilen g din bashqiliri ) kelgen yérim sozuq tawush herpi y qisqartilmighan.Üzük tawushlardin b(b) herpi bilen p (p)herpi shekilde oxshash bolup, perqlendürülmigen. Üzük tawushlardin s (s)herpi bilenš(sh) herpi shekil jehettin oxshash bolsimu emmaš ni ipade qilidighan herpning bashqa bir özgergen shekli bolghan, yeni s ning ong teripige ikki chékit qoyush arqiliq ipade qilghan. q (Q) herpi bilen γ (gh) herpi shekil jehettin perqlendürülmigen bolsimu emma q ning yene birxil özgirish shekli bolghan, yeni qning sol teripige ikki chékit yaki bir siziq qoshush arqiliq ipadiligen .Söz otturisida we söz axirida kelgen i(i) bilen y (y)tawushi yéziqta perqlendürülmigen.
4.Uyghurlarning tilshunasliq bilimliri
Uyghurlar qedimqi sherq-gherb medeniyiti öz'ara uchrishidighan gherbiy yurtta yashighan , qedimqi junggo medeniyiti , hindistan medeniyiti , pars – ereb medeniyiti, türk islam medeniyiti we uyghur medeniyiti bilen bu yerde öz'ara tesir körsitishken. Manamushundaq medeniyet muhitida uyghurlar sherq bilen gherbning türlük medeniyet jewherlirini qobul qilip, mol alahidilikke ige uyghur medeniyitini shekillendürüp we rawajlandurup, sherq bilen gherb otturisida medeniyet tarqitish we almashturushqa muhim töhpilerni qoshqan. Buning ichide uyghurlarning tilshunasliq jehettiki muweppeqiyetliri kishilerni bekrek jelp qilidu.Wéy-jin dewridin süy-tang dewrigiche bolghan gherbiy yurtta buddizm taza ronaq tapqan, iduqqut, küsen, sullagh(kashigher yéngisheher), udun (xoten) qatarliq jaylar eyni zamanda budda medeniyitining merkezliridin idi. Ottura tüzlengliktin gherbke nom istep kelgen fashyen, shuenzang, yijing qatarliq rahiblar buddizmning junggodiki tereqqiyati üchün ghayet zor töhpe qoshqan. Toxaristan, arsak (buxara), kanjut (soghdiyana), hindistan qatarliq ellerdin sherqqe kélidighan rahiblarning ayiqi üzülmigen, ularning beziliri ottura tüzlengliktiki xan jemeti we budda dini sahesining teklibige binaen junggoning ichkiri jaylirigha budda eqidilirini terjime-terghib qilishqa kelgen bolsa, yene beziliri öz aldigha jahan kézip ottura tüzlengliktiki budda dini sahesidikiler bilen budda eqidiliri heqqide tejribe almashturush bahaniside hindistan we gherbiy yurtning budda desturliri, ilmiy nujum ilmi (astronomiye ilmi), teqwimchilik ilmi(kaléndarchiliq ilmi), tlshunasliq ilmi, tébabet ilmi, astrologiye ilmi(yultuzlarning jaylishishigha qarap kélechekke pal échish ilmi) qatarliqlarni tarqitish üchün junggoning ichkiri jaylirigha kelgen. Ularning ichidiki nurghun kishiler budda dinining junggogha tarqilishida alahide töhpe yaratqini üchün tarix sehipisidin orun alghan. Mesilen enetkekning ottura qisimidin(ottura hindistandin) kelgen sramanalardin(rahiblardin) kasyapamatan'ga, diharmaratna, diharmaraksa, gherbiy yurt rahibliridin judali, srokasha, séxar, arsaktin(buxaradin) kelgen parthamasirs, küsenlik komrajiwa, shimaliy enetkeklik(shimaliy hindistanliq) buddirutchi, sullaghliq(kashigherlik) xuylan, hindistanliq munejjim( astronomiye alimi) kasyapa, gautama, shahzade komara qatarliqlar junggoning budda dinini tereqqiy qildurushida alahide töhpe qoshqan hindistan we gherbiy yurtluq rahiblardur. Ular budda nomlirini köplep terjime qilish arqiliq budda ehkamliri we budda telimatlirini uyghur yéri we junggoning ichkiri rayonlirigha tarqitipla qalmastin belki qedimqi hindistan, ottura asiyaning tilshunasliq bilimlirinimu uyghur yéri we ottura tüzlenglikke tarqitip, qedimqi junggoning tilshunasliqi üchün muhim tesir körsetken. Qedimqi hindistanda tilshunasliq nahayiti tereqqiy qilghan, brahman muritliri nom-sutralarning mukemmelliki we toghriliqini saqlap qélish üchün ular nom-sutralarni éghizdin qulaqqa yetküzüp oqushta qattiq tedbir qollinip, yéziq, fonétika(tawush) we grammatika üstqde izdinishke alahide ehmiyet bergen. Qedimqi hindistanning töt xil maharitining biri bolghan «awaz mahariti» yeni tilshunasliqqa ait bilimi mushundaq ijtihat bilen izdinish netijiside tereqqiy qilghan. Qedimqi hindistanning tilshunasliq nezeriyiside fonétika, söz yiltizi (söz tomuri), söz türligüchi qoshumchilar, sözyasighuchi aldi qoshumchilar, söz arqa qoshumchiliri, yasalma söz we birikken sözler nahayiti etrapliq hem inchike tehlil qilin'ghan. Hindistanliq tilshunas panini(Panini)qedimqi hindistanning tilshunasliqini sistémiliq yekünlep zor muweppeqiyet qazan'ghan esiri«panini grammatikisi» ni yézip chiqip, kéyinki esirlerdiki tilshunasliqqa nahayiti zor tesir körsetken. Hindistan tilshunasliqidiki fonétikagha ait bilimlerning qedimqi junggoning fonétika ilmigha bolghan tesiri nahayiti zor bolghan. Sherqiy xen sulalisidin kéyin budda nomlirining terjime qilinip junggogha kirishige egiship xenzular rayonidiki ilim saheside tarqalghan«siddam» sansikrit tilining qoldin qolgha ötüp shekillen'gen sozuq tawush we üzük tawush boghum jedwilidur. «Siddam» junggogha kirgendin kéyin budda dini sahesidikilerla sansikrit tilining fonétika qanuniyitini chongqur tetqiq qilish üstide izdinip qalmastin belki ilim sahesidikiler, ziyaliylar we ediblermu «siddam»telimatigha alahide köngül böldi. Hazir bizgiche yétip kelgen eng baldurqi sansikritche kitab«siddam teleppuzi desturi» bolup, tang sulalisining tang dézong dewran sürgen jén'guen selteneti mezgilliride(miladi 785~805-yilliri) yézilghan, démek tang dewridikiler «siddam» shekli(üzük tawush herpliri) ning tesirige uchrighan hemde tibet yéziqi herpliri tizisliri boyiche xenzu yéziqigha herp ijad qilishqan. 20-Esirning bashlirida dunxuangdin bayqalghan wesiqiler ichidin mushuninggha ait ikki parche kemtük jild tépildi, buning biri «30herpke tewe misallar», yene biri«showwén qapiyelirining kemtük jildi»din ibaret. «Siddam» telimatining tesiride, ottura tüzlengliktiki xenzular rayonida tengdash qapiyeshunasliq ilmi barliqqa kélip, tengdash qapiye qollanmiliri yézilghan. Tang dewride, ilim sahesidikiler xenzu tilining oqulush teleppuzigha alahide étibar bergen, budda ilim ehliliri bolsa «qapiye ilmini étikapta olturup, pütün eqil-idrakini yighip öginip», sansikrit, xenzu yéziqining tawush qurulmisini tetqiq qilishqa alahide ehmiyet bergen. Mesilen tang sulalisining deslipidiki rahib yijing yazghan«sansikritche-xenzuche ming sözlük maqaliler»(25), chuenjénning «sansikritche-xenzuche maqaliler»ning hemmisi xenzuche-sansikritche sélishturmisi bolghan sansikritche oqushluq. «Siddam» telimati yene dawamliq sherqqe tarqilip yaponiyegiche barghan, 8-esirning otturilirida, yaponiyelik rahib enren 880-yili (yaponiye yuenching seltenetining 4-yili) yazghan 8jildliq «siddam desturi»da sansikrit yéziqi herplirining shekli, tertipi, oqulush teleppuzi hemde herpni zorlap qoshushning ehmiyiti qatarliqlar tepsiliy bayan qilin'ghan(26). Junggoning budda rahibliri bilen ziyaliyliri sansikrit tilining fonétikiliq transkripsiye qaidisidin ilhamlinip xenzuche xetlerni transkripisiye qilip yézishta qollinilidighan transkripsiye qaidisini ijad qilghan(27). Sung sulalisi dewridiki jéng chyaw yazghan«omumiy tezkire»36-jildining «7 tawushning birinchisi» de : « yette xil tüp tawushtin terkib tapqan oqush herpi gherbiy yurtta barliqqa kélip kéyinche ottura tüzlenglikke kirgen, hindistanliq rahiblar bu oqush usulidin paydilinip dunya miqyasida din tarqitish yüzisidin bu kitabni yézip chiqqan. Gerche nahayiti murekkep bolghan tüptin oxshimaydighan tillar bilen terjime qilinip chüshinish bek qiyin bolsimu emma xetning oqulushi we menasi boyiche tarqalghan, ottura tüzlenglik rahibliri mushuninggha asasen yette xil tawushni qaytidin sélishturup 36 xil eng asasiy oqush usulini belgilep chiqqan, jarangsiz tawush, yénik tawush, jarangliq tawush, titrenggü tawush qatarliqlar öz qanuniyiti bilen alemdiki barliq shey'iler chiqarghan tawushni ipade qilghili bolidu» dep yazghan bolsa yene 64-jildning «deslep ögen'güchiler'üchün tawush wezni»de« oqulush belgisi bilen tawush belgilesh gherbiy yurttin kirgen bolup, uzundin béri dawam qilip kelgen 14 xet bilen barliq tawushni ipadilesh usulidur, qollinilghan yéziq (oqulush belgisi) nahayiti ixcham bolsimu emma ipade qilghan tawushlar nahayiti köp bolghan, bu brahman desturi, déyilidu, halbuki tawushqa belge qoyush usulini mukemmel , dep ketkilimu bolmaydu, sel kéyinrek 36oqulush belgisi herpi barliqqa kelgendin kéyinla oqulush belge sistémisi we uning nezeriyesi andin mukemmelleshti» dep yazghan. Budda nomlirining terjime qilinishi budda idiyisi, budda telimatining tarqilish asasi. Shunga uyghur rahibliri budda heqiqitige érishish üchün bes-beste sansikrit tilini ijtihat bilen tetqiq qilip, sansikrit tilidin nahayiti köp muhim budda nomlirini terjime qilghan. Zor miqdardiki sansikritche budda desturlirining uyghur yerlirige tarqilishi we sansikrit tilining uyghur budda ibadetxanirigha kirishi buddda dinining sansikritche esliy desturlirini uyghur buddistliri ichide keng tarqilishigha asas yaritip béripla qalmastin belki uyghur rahiblirini hindistanning tilshunasliq bilimlirini öginish pursitigimu érishtürdi. 10-Esirdin kéyin islam dinining kirishige egiship ereb tilshunasliqimu ottura asiya we qaraxanilar tewelikige hem uyghur yerlirige tarqaldi. Kashigheriyening ilim-pen we medeniyitide misli körülmigen derijide güllinish barliqqa keldi, mekteblerde «qur'an kerim», hedis, ereb tili, pars tili, islam eqidiliri nezeriyisi, islam qanunshunasliqi, matimatika we ilmiy nujum(astronomiye) dersliri ötüldi. Netijide türk islam medeniyiti ronaq tépip, tilshunasliqqimu yüksek ehmiyet bérildi. Bu mezgillerde bir türküm meshhur alimlar arqa-arqidin meydan'gha keldi, ular islam eqidilirige ait eserlerni terjime qilip we sherhlep, ölmes edebiy eserlerni ijad qilip, nurghun tébbiy, astronomiye eserlirini yézip wujudqa chiqardi, yene téxi shu chaghdiki tillar üstide neq meydanni tekshürüp, türkiy tillar we shéwilerni toplap, shu zamandiki tilshunasliq nezeriyesi boyiche türkiy tillarning qurulmisini omumiyüzlük tetqiq qildi. 11-Esirdiki uyghur alimi mehmud kashigheri del shularning büyük wekilidur. Kashigher shehiride tughulghan mehmud kashigherining bowisi we atisi qaraxaniylar xanidanliqining xanzadiliridin bolup, qaraxanilar hakimiyitini tikligen haron bughraxanlar jemetining ewladi. Baliliqi we yashliqida öz yurtida yaxshi terbiye körgen mehmud kashigheri eyni zamandiki islam medeniyet merkizi bolghan baghdadqa barghan hemde kéyinche türkiy qewmler olturaqlashqan yurtlarni arilap chiqqan, tarim oymanliqi, yettesu wadisi, ili yaylaqliri, mawarraunnehr, deshti qifchaq türkiy qewmliri arisida türkiy tillarning herqaysi tarmaqliri we shéwisini nechche yillap neq meydanda tekshürüp, zor miqdardiki til, tarix, el éghiz edebiyati, jughrapiye we örp-adetke ait matériyallarni toplap, 1074-yili yeni hijiriye 464-yili qamus kebi shahane eser «türkiy tillar diwani»ni tamamlidi. Mehmud kashigheri tekshürüp matériyal topllashtin burun etrapliq tilshunasliq nezeriyisini igilep, nahayiti yuqiri ilmiy sapa hazirlighan, shunga u uyghur tilini öz ichige alghan herqaysi türkiy tillarning fonétika we sözliklirini toghra xatiriligen, hetta uning «diwan»diki fonétika we grammatika üstide yürgüzgen tehlil-yekünliri, türkiy tillar üstidiki ajayib chongqur we etrapliq tetqiqati hazirgha qeder yiganiliqi bilen nahayiti zor ilmiy qimmetke ige. Mehmud kashigheri bu lughetni tüzüshtin burun ereb tilshunasliqi we lughet tüzüsh jehettiki nezeriye hem emeliyiti heqqide etrapliq hem chongqur bilimge ige bolghan. U ereblerning lughet tüzüsh jehettiki usuli we tejribisi üstide izdinip, köp tereplerdiki artuqchiliqlarni qobul qilghan. «Türkiy tillar diwani»8jildqa bölün'gen bolup, herbir jildi yene aldinqi we kéyinki dep ayrimche ikki jildqa yeni imliq(静词) we péilgha ayrilghan, bu ayrimche jild yene körsetküchke(门)ayrilghan, herbir körsetküchtiki sözlükler sözdiki herpning az-köpliki boyiche yene ikki herplik sözler, üch herplik sözler, töt herplik sözler qatarliq türlerge ayrilghan. Herbir türdiki sözler yene söztürkümi(sözqurulmisi weshekli) we söz alahidiliki boyiche tizilghan. Muellip herbir sözning tawushini imkan qeder toghra sherhlep bergen, «diwan»da türkiy tillarning grammatikisi, sözyasighuchi qoshumchiliri we fonétikisigha ait chüshenche, izahat we sélishturmilar alaqidar bab-paragraf we sözlerning keynige bérilgen ; Qedimqi uyghur tili bilen bashqa türkiy qewmler tilining grammatikiliq haletlirini tehlil qilish we sélishturush jehette nahayiti yuqiri sewiyege yetken. Uyghur tili heqqide toxtalghanda mehmud kashigheri «diwan»ning kirish söz qisimida: «uyghurlarning tili sap türkchidur,ularning ichkiy qisimda öz'ara qollinidighan yene bir tili bar. (Ular) birxil türk yéziqi qollinidu, bu yéziq 25herptin tüzülgen, bashta éytip ötkinimdek ular bu yéziq bilen yazidu, ularning chinningkige (junggoni démekchi)oxshap kétidighan yene bir yéziqi bar, ular buxil yéziqta imza qoyidu yaki tizimlaydu. Kapirlar we chinliqlardin bashqilar bu yéziqini bilmeydu»(28).Bu yerdiki«chinliqlarningkige oxshap kétidighan yéziq» xenzu yéziqi. Dunxuang we turpan rayonidiki uyghur budda ibadetxanilirida xenzu til-yéziqi muhim til-yéziq bolghan, nurghun uyghur rahiblar xenzu til-yéziqini puxta igiligen. Uyghur rahibliri yene xenzu yéziqini uyghur yéziqi herpi bilen transkripsiye qilghan, bu rayondin bayqalghan uyghur yéziqining herpi bilen transkripsiye qilin'ghan xenzuche budda nomliridin«tengri ibadetxanisidiki qut atligh nom»bilen«étikaptiki biksu(rahib)» hazir rosiye akadémiyisi sherqshunasliq tetqiqat ornining sankt-pétirburg shöbiside saqlanmaqta(29). Gherbiy yurttiki öz'ara singiship ketken türlük tilshunasliq telimatining tesiride iduqqut uyghur éli we dunxuangdiki uyghurlarmu uyghur tiligha ait bilimlerni tereqqiy qildurghan. Hazirghiche bayqalghan uyghurche budda dinigha ait yazma yadikarliqlar ichide özgiche birxil mezmundiki yazma yadikarliq alahide diqqetke sazawerdur, bu xil yazma yadikarliqlarda uyghurche tékist arilirigha xenzuche xet yézilghan ehwal daim uchraydu. Hazirghiche élan qilin'ghan yazma yadikarliqlar tehlilidin qarighanda, xenzuche xetlerni qisturup yézish hadisisi xenzuchidin terjime qilin'ghan uyghurche yazma yadikarliqlardila uchraydu. Bu türdiki yazma yadikarliqlarda xenzuche xetlerning tékisttiki roli we orni birnechche türge bölünidu. Buning ichide xenzuche xet qisturulghan birtürdiki xenzuche xet uyghurche tékist mezmunining ayrilmas bir terkibi bolup qalghan. Mesilen, uyghurche«abidarma kushawardi shashtirgha medhiye» bilen «tilawettiki budsatwa» qatarliqlarda bu hal köp uchraydu. Uyghurche«abidarma kushawardi shashtirgha medhiye»ning hazir sarqliniwatqini kemtük bir bet bolup, bashqa uyghurche yazma yadikarliqlar bilen birlikte tüplen'gen, 1907-yili mark awrél shtayin (siteyin) dunxuang tashkémirining nom saqlash xanisidin élip ketken, hazir britaniye kutupxanisida saqliniwatidu. Bu uyghurche yazma yadikiarliqning mezmuni uyghurlarning budda dinini tetqiq qilishta muhim ehmiyetke ige bolupla qalmastin belki ottura esirdiki uyghurlarning tilshunasliq bilimlirini tetqiq qilishtimu muhim ilmiy qimmetke ige. «Abidarma kushawardi shashtirgha medhiye»ning bu kemtük bétide jem'iy 13 qur uyghurche xet bolup, uyghurche qur ichige 127xenzuche xet qisturup yézilghan. Bu xenzuche xetler bilen uyghurche xetler ulap yézilghan bu kemtük bette xenzuche xet terjimisiz bolup, uyghurche jümlining ayriwetkili bolmaydighan terkibiy qisimi bolghan, yeni xenzuche xetning arqisigha uyghur tilining gramatika terkibini ulap yazghan, bundaq tékistte xenzuche xet uyghur tilidiki isim , tüp söz qatarliqlarning rolini oynighan, xenzuche xetning keynige ulap yézilghan uyghurche xet bolsa ashu isimning keynige ulan'ghan qoshumche yaki köplükning rolini oynighan, beziliride almash isim tewelik qoshumchisi we süpet yasighuchi terkibler qatarliq gramatikiliq yaki söz yasighuchi qoshumche terkiblerning ornida kelgen. Mesilen, (ikkinchi qur) 无病__ tag, buyerde bu xenzuche xet uyghur tilidiki«saq,saghlam»dégen söz yiltizining ornida kelgen(shu kemtük yazma yadikarliqning 2-qurida); 根_ lar, (4-,9-Qurda), bu xenzuche xet «yiltiz»dégen sözning ornida kelgen; Yene mesilen 良药-tag(4-qur), 惭愧-ta 6-qur, 相应-intin (6-,13-qur), 水-tin (7-qur), 色-li (7-qur), 心-taki (7-qur), 喻-I (10-qur), 毒药-tag(10-qur), 无记-ning(13-qur), 等起-si(13-qur) qatarliq xenzuche xetler tékistte uyghur tilidiki söz yiltizi yaki tüp sözning ornini alghan, bu xetler ipadiligen mena uyghur tilidiki sözning ipadilimekchi bolghan menasi bilen oxshash, démek, xenzuche xetler shekil we grammatikiliq iqtidar jehette uyghur tili bilen zich munasiwette bolghan. Bu kemtük yazma yadikarliq bétidin shuni bayqaymizki, uyghurlarning xenzuche xetlerge uyghur tilidiki söz yasighuchi yaki grammatikiliq terkiblerni qoshup yézish tehlili hazirqi zaman türk tilshunasliqining tüp prinsiplirigha uyghun. (7-Resim 81~82-betlerge chüshse muwapiq). Yene mesilen, pélliot saqlighan yadikarliqlar ichide bir parche uyghurche «istiqamettiki budsatwa»ning kemtük jildi bolup, hazir fransiye dölet kutupxanisidda saqlanmaqta, uning herbir bétide oxshashla uyghurche qurlar arilirigha xenzuche xet qisturup yézilghan. Biz yuqirida tilgha alghan«abidarma kushawardi shashtirgha medhiye»ge oxshashla tékisttiki xenzuche xetlerning héchqandaq uyghurche terjimisi yoq bolup, uyghurche jümlilerning ayrilmas terkibi qilin'ghan, xenzuche xetlerge ulap yézilghan uyghurche xetler uyghur tilining grammatikiliq yaki söz yasighuchi qoshumchiliri terkibi bolghan, xenzuche xet uyghur tilidiki isim yaki péil qatarliqlarning söz tomuriliq rolini oynighan(30). Tilshunasliq bilimining tereqqiyati we omumlishishi arqiliq uyghurlar uyghur tilini tehlil qilip, söz yiltizi, tüp söz, türlük söz yasighuchi qoshumchilar yaki grammatikiliq ulanmilarni perqlendürüp, türlük sözlerge ulinidighan grammatikiliq iqtidarlargha bolghan chüshenchisini chongqurlashturghan. Biz hazirghiche uyghur rahiblirining budda nomlirini terjime qilghanda qandaq muddia-meqsette uyghurche nom tékistlirige xenzuche xet qisturup yézish sheklini bilmeymiz, shunga bu heqtiki tarixiy matériyallar yaki yazma yadikarliqlar bolmighachqa bu xil hadisige hazirche yekün chiqirishqimu amalsizmiz. Emma xenzuche xet qisturup yézilghan bu uyghurche yazma yadikarliqlar yene bir nuqtidin uyghurlarning uyghurche söz yasighuchi ulanmilardin janliq paydilinip öz tilini xenzuche xetke ulap yézish arqiliq chongqur idiyiwiy mezmunluq budda nomlirini ipade qilghanliqidek bir paktni hemde öz tilining qurulmisigha bolghan tonush sewiyisini eks ettürüp bergen. Buningdin bashqa, uyghurche budda nomliri yadikarliqlirining basma nusxisi bilen köchürülme nusxisida uyghurlarning tüp söz axiri yaki söz yasighuchi qoshumchilarning béshida kelgen bezi üzük tawushning jarangliq, bom bolushtek alahidiliklirini ipadilesh üchün angliq rewishte tüp söz bilen söz yasighuchi qoshumchilarni ayrip yazghanliqini uchritimiz. Bundaq en'ene yenebir tereptin uyghurlar'öz tilining qurulmisi, mesilen péil qoshumchiliri, isim qoshumchiliri we süpet qoshumchilirining iqtidarini xéli burunla tonup yetkenlikini chüshendürüp béridu. Miladi 10-esir bilen 11-esirning almishish mezgilliride iduqqut uyghur élide singqu seli tutung wekillikidiki bir türküm yétük ilim ehliliri meydan'gha kélip, budda nomlirini uyghur tiligha terjime qilish we uyghur tili wekillikidiki türkiy edebiy tilning tereqqiyati hem qéliplishishi üchün nahayiti muhim rol oynidi(31). Buddda nomlirini terjime qilish dawamida soghdi, toxar, xenzu tilliridin nurghun söz qobul qilip, uyghur tilining söz bayliqini téximu mollashturdi; Nom terjime tilining tawlinishi bilen uyghur tilining bayan qilish iqtidari sémantika(söz menaliri we ularning özgirishi) jehettin yenimu takamullashti, buning bilen uyghur tilining nezmiy we nesriy shekli tereqqiy qilip téximu yuqiri pellige kötürüldi. Gerche iduqqut uyghur éli bilen kashigheriyeni merkez qilghan qaraxaniylar dölitining diniy étiqadi oxshimisimu emma qaraxaniylar dölitini qurghanlar we hökümranliq qiliwatqanlar oxshashla uyghur bolup, ularning tili xaqaniye tili, dep atalghan emeliyettiki uyghur tili idi(32).Xaqaniye tili bilen uyghur tilini sélishturidighan bolsaq, fonétika, bezi grammatikiliq söz yasighuchi qoshumchilar, shéwe amili perqi hem aldinqisining ereb-fars tilidin köprek söz qobul qilish xahishi qatarliq jehetlerde saqlan'ghan perqtin bashqa bu ikki til asasen bir milletning ------ uyghurlarning edebiy tili idi. Buningdin bashqa yene bu ikki rayonning yéziqimu oxshimaytti, aldinqisi ereb yéziqini qobul qilghan, kéyinkisi bolsa yenila uyghur yéziqini qolliniwatatti. Emma shunimu körüshimiz kérekki, uyghur yéziqi qaraxanilar dölitide yenila ereb yéziqi bilen bille qollinilghan, bu ehwal nahayiti uzun waqt dawam qilghan(33). Uyghurlar asasliq millet bolghan bu ikki rayonning diniy étiqadi oxshash bolmighini bilen oxshash bir millet otturisidiki alaqige tosalghu bolalmighan, mehmud kashigheri «türkiy tillar diwani»da iduqqut uyghurlirining tili we yéziqigha mexsus orun bergen. Mehmud kashigherining nezeride «uyghur tili eng sap türkchidur», u «diwan»da uyghur yéziqining hemmisini mexsus tizip tonushturup, qaraxanilar uyghurliri qolliniwatqan ereb yéziqi bilen sélishturghan, buningdin körüwélish mumkinki, mehmud kashigheri iduqqut uyghur élining ehwalini nahayiti pishshiq bilgen. Shundaq qarashqa boliduki, gerche qaraxaniylar dölitidiki uyghurlar bilen iduqqut uyghur éli oxshashmighan din'gha étiqad qilsimu emma ikki el puqraliri bilen ilim sahesidikiler ara nahayiti qoyuq alaqe saqlinip kelgen. Iduqqut bilen desht'ata(dunxuang) diki uyghur rahiblirimu mehmud kashigherining tilshunasliq jehettiki muweppeqiyetliridin xewerdar bolghan bolushi mumkin, chünki bu uyghurlarning öz millitining til alahidilikige uyghun kélidighan mix metbee herplirini keshp qilishining muhim aldinqi sherti.
5. Uyghurlarning dini
Iduqqut uyghur éli hakimiyet tikleshtin burunla turpan rayonida mani dini bilen budda dini taza güllen'gen. Kyu jemeti xanidanliqi(鞠氏王朝) dewride bu yerde budxanilar köplep qurulghan bolup, gherbiy yurttiki meshhur budda dini merkizi bolup qalghan. Turpandin tépilghan wesiqilerge asasen biiz turpan rayonidila kyu jemeti xanidanliqi dewride 150 nechche budda ibadetxanisi barliqini bilimiz(34).Qochudiki ibadetxanilarda herqaysi milletlerning rahibliri öz'ara öginip, budda ehkamlirini birlikte mutalie qilghan. Gherbiy yurttiki muhim sheher desht'ata(dunxuang) bilen turpan rahiblarning gherbtin budda nom-ehkamlirini élip kélishide ötüdighan jay bolghan, mesilen xéshiliq sraman shi tenshö qatarliq 8 rahib udun'gha(xoten'ge) bérip budda desturlirini tawab qilghan hemde«bes-beste ghuzche mutalie qilip, xenzuche tefsir bérip, rawan hem pasahetlik terjime qilip, herqaysisi igiligenlirini jild qilip qochugha qaytqandin kéyin jem'iylep kitab qilghan»(35). «Shuenzangning terjimihali»da xatirilinishiche, tang sulaliside ötken rahib shuenzang gherbke nom alghili méngip, qowuqtin chiqip iwirgholgha kelgendin kéyin shimaliy yol arqiliq mangmaqchi bolup bu yerdiki qaghanliqning qaghanbut shehiridin egip ötüp gherbke mangghan. Idiuqqut uyghur élining qaghani bu xewerni ishtkendin kéyin wezirlirini aldigha chiqip kütüwélishqa ewetip, shuenzangni iduqqut shehirige élip kelgen hemde bu tang rahibini iduqqutta élip qalmaqchi bolghan. Qaghanning teklibini qet'iy ret qilip, achliq élan qilish arqiliq gherbke bérip nom ekilish iradisini namayan qilghan shuenzang iduqqut uyghur éli qaghanining hozurida«diyanetlik rajening prejnasi»nomidin bir ay sawaq bérip, iduqqut qaghani kyüwintay(鞠文泰) bilen agha-ini bolup andin gherbke yolgha chiqishni wede qilghan. Künwintay qaghan shuenzangning nomdin telim bérishidighan orni qilish üchün mexsus chédir tiktürgen, «chédirgha 300din köp adem sighatti, xanishtin bashqa yene buyruq-tutuqlar,tarxanbegler öz ret-tertipliri boyiche orun élishqan, her qétim sawaq bashlinish aldida qaghan tekellub salam-sahetliri bilen qarishi alghili chiqip méni ornumgha teklip qilatti, qaghan téxi ibadette yene yükünüp hörmet bilen olturatti, bu resmiyet her küni shundaq dawam etti»(36). Künwintayning tang rahibi shuenzanggha tutqan pozitsiyesidin qaghanning qanchilik teqwadar buddist ikenliki we budda dinining iduqquttiki ornining qanchilik yuqiri ikenlikini chüshiniwélish mumkin. Miladi7-esirning aldinqi yérimida budda dini uyghurlargha xélila zor tesir körsetken, «kona tangname. Uyghurlar tezkirisi»de xatirilinishiche, uyghur qaghani sukun érkin« budsatwadek danishmen bolghachqa qebililer danishmen bilip bash qilghan», bu yerde déyiliwatqan «budsatwadek» dégini budda dinidiki «rehimdil, diyanetlik» adem , dégenliktur, buningdin bu uyghur qaghanining ismining budda dini bilen munasiwetliklikini biliwélish mumkin. Orxun uyghur qaghanliqi qurulushtin ilgiri budda dini türk qaghanliqida tarqalghan, tang sulalisining deslipidiki shakrematal (shifalin, 释法琳) yazghan «budda ehkamlirigha ispat»ning 3-jildida shimaliy ju sulalisining padshahi tey zuwén yeni yu wénteyni« qaghanliqning büyük inan qaghani üchün türk ibadetxanisi saldurup bergen»dep xatiriligen. «Süyname. Türkler tezkirisi»de:«chi beglikidiki sraman xuylin türkler élige bulap kélin'gende u tasbarqaghan'gha‹chi begliki qudretlik el, budda eqidisi hökümrandur›dégende, taspar qaghan uning sözige ishen'gen... Iduqqut uyghur éli dewride bu yerde budda dini téximu zor tereqqiyatlargha érishken, shuning bilen bille mani dinimu uyghurlar'ichige tarqilip kirip uyghur xan jemeti we aqsöngekliri arisida qollashqa ériship budda dini bilen bille uyghur jem'iyitide mewjudliqini saqlap kelgen. Bu dewrde uyghurlarning budda medeniyiti we sen'iti taza ronaq tapqan, buning bilen uyghurlar junggo, hindistan, ottura asiya, iran medeniyitining jewherlirini qobul qilip özgiche xas birxil medeniyet yaritip, sherq-gherb medeniyitining tarqilishi we almashturulishida muhim rol oynighan. Mani dini xenzuche tarix kitablirida«yoruq din»dep atalghan, bu dinni pérsiyilik mani miladi 3-esirde zoroastér(ateshperest) dini asasida xristyan, budda dini we néstoriyan mezhibi ehkamlirini yughurup özige xas étiqad we telimat shekillendürüsh arqiliq barliqqa keltürgen. Bu din miladi3-esirdin 15-esirgiche asiya, afriqa we yawropaning nurghun rayonlirigha tarqalghan. Bir mezgil iran sasaniylar xanidanliqining hökümrani shapurⅠ (miladi 241-yildin 272-yilghiche textte oturghan) teripidin qoghdalghan. Kéyinche wellamⅠ ning ziyankeshlikige uchrighan. Uzaq ötmey mani dini yene bir qétim ziyankeshlikke uchrap, manining özi behramⅠ teripidin dargha ésilghan, uning muritliri ottura asiya we turpan qatarliq jaylargha qéchip kélip panahlan'ghan, hetta beziliri junggoghiche qéchip bérip panahlan'ghan. Mani dini 9-esirning bashlirida orxun uyghur xanliqining dölet dini bolghan, mani rohaniyliri qaghanliqta hetta hakimiyet qatlamlirighiche kötürülgen. Uyghur qaghanimu mani muritlirigha yüksek imtiyazlarni bérip mani ibadetxanilirini saldurghan, ularning din tarqitishini pütün küchi bilen qollighan. Li jaw yazghan«tang sulalisi tarixigha toluqlima»ning 9-jildida:«uyghurlar adette mani rohaniyliri bilen hakimiyet ishlirini kéngishetti, ordubalixta mani ibadetxaniliri qurup bergen idi. Mani ehkamida etigen we kechtila ghizalinish, suni ulughlash, toxu-ördek , béliq yéyish terghib qilinatti, süt-qaymaq men'iy qilinatti. Manining aliy rohaniysi nechche yilda bir junggogha bérip turatti»dep xatirilen'gen. Mani muritliri ottura tüzlenglik rayonliridimu nahayiti janlan'ghan bolup, paal din teshwiq qilip, ibadetxana sélip, qedemlirini changjyangning jenubighiche kéngeytken.«Kitablar jewhiri. Xarji wezirliki mehkimisi. Ötünüshname» de xatirilinishiche, yuenxé seltenetining 2-yili(miladi 803yili) «uyghur yalawachliri‹elchiliri› xénen mehkimisi bilen teyyuen mehkimisidin üch jayda mani ibadetxanisi qurup bérishni ötün'gen» yene «budda buzurugliri omumiy tezkirisi» ning 54-jildida xatirilinishiche, tang sulalisi dali seltenetining 6-yili(miladi 771-yili)«uyghurlar jing, yang, xung, yö qatarliq aymaqlarda yoruq bulut ibadetxanisi qurup bérishni ötün'gen, bu din muritliri aq libas, aq taj kiyetti» déyilgen. Mani dini iduqqut uyghur élide dawamliq hamiyliqqa érishken bolup, xan jemeti, orda ehli we aqsöngekler tebeqiside nurghun muritliri bolghan. Mani dini iduqqut uyghur élining siyasiy turmushigha mueyyen tesir körsetken, qaghanliqning nurghun muhim siyasiy we xarji qararlirini kéngishishke mani rohaniyliri ishtrak qilghan. Iduqqut uyghur qaghanining ottura tüzlenglikke ewetken yalawachlirigha köpinche mani rohaniyliri bash bolghan. Sung sulalisi dewrige kelgendimu mani rohaniyliri uyghur qaghanining elchisi bolghan ehwallar körülidu. Sung sulalisining iduqqut uyghur élige ewetken elchisi wang yendé özining elchilik xatiriside«...Qel'ening arqisida mani manastiri bar iken, iran rahibliri öz qanunlirining mezhibini qoghdaydiken» dep yazghan. Iduqqut uyghur élide mexsus mani ibadetxaniliri bolghan, mani dini sülüki nurghun térilghu yer, üzümzarliq we charwigha ige bolghan. Mani dini sülükining ichkiy qismida qattiq derije we tebeqe tüzümi bolghan, bular mani kahinliri, mani teptishliri, mani chopan rahibi, saylighuchi bodun qatarliq tebeqilerge bölün'gen (37).Desht'ata(dunxuang) bilen iduqqut rayonida mani dinining nurghun nadir desturliri uyghurchige terjime qilin'ghan.Hazirghiche bayqalghan uyghurche mani dini desturliridin «mani muxlislirining töwinamisi», «yoruq-zulmet desturi»qatarliqlarbar(38). Uyghur mani muxlisliri mani dini desturlirini uyghurche we maniche yazghan. Hazir saqliniwatqan uyghurche mani dini wesiqiliridin muhimraq bolghanliri««mani muxlislirining töwinamisi» bolup, buning deslepki esliy nusxisi ottura qedimki dewrdiki iran tilida yézilghan bolushi mumkin, hazirghiche buning soghdi tilidiki kemtük parchisi bayqaldi. Mezmuni mani muxlislirining gunahigha töwe qilidighan töwinamidin ibaret. Hazirghiche bu wesiqining oxshashmighan köchürülmisi bayqaldi, buning ichide muhimraqi üch xil bolup, birinchi xili mani yéziqida yézilghan yögime shekildiki uzunluqi 454santimétir, égizliki 10.5Santimétirliq köchürülmisi. Buninggha qattiq qelemde mani yéziqidiki mani desturi eqidiliri nahayiti chirayliq we retlik qilip yéziylghan. Bu yögime kitabning axirqi bétide yekke siziq bilen sizilghan mani muxlisining resimi bar. Mushu yögime kitab tékistining aldinqi qisimining arqa yüzige uyghurche«bitigim(a?) »(méning mani desturnamem) dégen béghishlima yézilghan. Buningdin mani yéziqida köchürgüchining uyghur til-yéziqidin xewiri barliqi melum. Éhtimal köchürgüchi bu mani desturini mani yéziqida köchürgen bolushi mumkin, shuningdek yene soghdi yéziqi asasida ijad qilin'ghan uyghur yéziqi arqiliq ijtimaiy alaqe qilghan bolushimu mumkin. Bu köchürülgen nusxini awrél shtayin (steyin) dunxuangdiki tashkémirlerning nom-destur saqlaydighan xanisidin bayqighan, hazir britaniye kutupxanisiida saqlanmaqta. Ikkinchi xili charrosiyening shinjangda turushluq konsuli diyakow 1908-yili turpan astanidin bayqighan uyghurche yézilghan nusxisi, bu nusxa hazir rosiye penler akadémiyesi yiraq sherq tetqiqat ornining sankt-pétirburg shöbisi qolyazma bölümide saqlanmaqta. Üchinchi xili gérmaniye arxéologiye etriti 1907-yili turpandin qéziwalghan nusxa (39). Arxéologiyilik qézilmilarning tehlil qilinishiche, turpandiki ighuqqut qedimiy shehiri, yarghol qedimiy shehiri, bézeklik tashkémiridiki 52kémir, singgim éghizi tashkémiri, tuyuq qatarliq jaylarda tang sulalisining axirqi mezgilige ait mani xarabisi saqlan'ghan. Gérmaniye arxéologiye etriti 20-esirning béshida iduqqut qedimiy shehiri xarabisidin mani dini ibadetxanisini bayqighan hemde mani dinigha ait qolyazma chesiqiler bayqalghan, bularning ichide manichilirimu, uyghurchilirimu bar. Buningdin bashqa yene mani dini ibadexanisining tugh-elemliri, mani dini mezmunidiki shayi resim we tam resimlirimu bayqaldi. Mani ibadetxanisining orunlashturulushi we tam resimliri mezmunini tehlil qilghanda, mani dini bu yerde budda dini bilen nahayiti zor derijide bir gewdiliship, bu ikki din inaq mewjud bolup turghan, arxéologlar yarghol qedimiy sheher xarabisidinmu mani dini wesiqilirining kemtük parchilirini tapqan(40). Genju, shaju we dunxuanglardiki uyghurlar mani dinigha étiqad qilghan. Uyghurlar guruhi bu yerlerning hökümran yadrosigha aylan'ghandin kéyin uyghur xan jemeti, aqsöngeklirining zor küch bilen qollishi we puqralirining omumyüzlük budda dinigha étiqad qilishi bilen dunxuangdiki budda dini dawamliq tereqqiy qilghan, uyghur aqsöngekliri mogaw tashkémiri qurush we budda dinining türlük ishlirini zor küch bilen qollighan, netijide zor miqdardiki budda nomliri uyghur tiligha terqime qilin'ghan, nurghun tashkémirler yéngidin yasalghan, tam resimliri sizilghan we rémont qilin'ghan. Dunxuangdiki nom-sutra saqlash öyide saqlan'ghan zor miqdardiki budda nomliri, mogaw gharidiki uyghurche béghishlimilar hemde uyghur xan jemeti bilen munasiwetlik tam resimliri qatarliqlar bu yerdiki uyghurlarning budda dinigha étiqad qilghanliqining delilidur. Dunxuang tashkémir ibadetxanisidiki bir qisim tashkémirler uyghurlargha tewe tashkémirlerdur. Mogaw ghari tashkémirliridiki uyghur saxawetchilerning resimliri we béghishlimiliri bu yerning uyghurlargha tewe ikenlikining eng biwasite we eng qayil qilarliq asasidur. Yene bezi tashkémirlerdiki uyghur sen'iti alahidilikliri we uslubi eks ettürülgen tam resimlirimu buning muhim delilidur. Shuningdek yene tashkémirlerning shekil qurulmisi we tam resimliride eks ettürülgen uyghur budda sen'iti hemde uningdiki milliyche alahidilik we dewr amili bularning uyghurgha tewe ikenlikining muhim asasidur. Alaqidar tetqiqatchilar yuqiriqi alahidiliklerge asasen mogaw ghari, künpétish ming öy, qarayaghachliq ghari qatarliq jaylardiki kémirlerni uyghurlargha tewe, dep ayridi. Deslepki tetqiqatqa asaslan'ghanda, mogaw gharidiki 306-, 307-, 308-, 363-, 399-, 418-, 244-(ötüshme yol), 409-, 237-(ötüshme yol we dalan), 148-(ötüshme yol we hujra öyning yérimi), 309-, 97-, 330-, 310-, 245-, 207-, 464-qatarliq tashkémirlerning uyghur dewrige ait ikenlikini tehqiqligen. Yene künpétish ming öydiki 4-, 9-, 10-(ötüshme yol), 12-, 13-din ibaret besh ghar we qarayaghachliq gharidiki 21-(dalan öydiki ötüshmeyol),39- qatarliq gharlarningmu uyghur dewrige tewe ikenlikini tehqiqlidi. Dunxuangdiki uyghurlargha tewe gharlarda nurghun uyghur saxawetchilerning resimi bolup, bular bu gharlarning tolimu muhim alahidilikidur. Uyghur saxawetchilerning resimide uyghur xani yaki atamanining resimi hem uyghur xanishining resimi bar. Mesilen, 100-gharning künchiqish témida «□ tengri qunchusi(melikisi) genju uyghur qaghanining ...» We «xatun genju qaghanining tengri melikisi bilen bille xeyrixah boldi» dégendek béghishlima bar. Bu béghishlimilarning mezmunidin uyghur aqsöngekliri we yuqiri tebeqeliridikilerning budda dinigha köngül bölgenlikini körüwélish mumkin(41). Miladi 11-esirde, uyghurlarning qoshnisi bolghan tangghutlarmu budda dinini zor küch bilen tereqqiy qildurup, chong tiptiki ibadetxana salghan, budda nomlirini terjime qilghan. Uyghur rahibliri tangghut xan jemetining teklipi boyiche tangghut élige bérip budda nomlirini terjime qilish, budda ibadetxanilirini sélish qatarliq budda dinini güllendürüsh ishlirigha qatnashqan. Uyghur rahibliri tangghut élide nahayiti yuqiri nopuzgha ige bolghan. Tangghut xanliqining ikkinchi xani tyenyu chuyshéng seltenetining tunji yili(miladi 1050-yili) qishta tangghut éli tengri mediti ibadetxanisi (chéngtyensi)ni sélishqa bashlighan, bu ibadetxana pütkendin kéyin uyghur rahibini ibadetxana munarigha chiqip nom oqup bérishke teklip qilghan, tangghutlarning aliy hökümrani xanish mosang bilen téxi balaghetke yetmigen text warisi lyang zo daim kélip nom tingshighan. Uyghur rahibning yéngidin pütken ibadetxanigha teklip qilinip nom oqughanda dölet anisi bilen bala weliehd qedem teshrip qilip nom anglishidin uyghur rahibning alahide hörmetke sazawer ikenlikini körüwélish mumkin. Yene mesilen«tangghut xatiriliri»ning 11-jildide xatirilinishiche, tangghut élining ibadetxaniliri«uyghur rahiblirini köplet teklip qilip nom tékistlirige sherh yazduratti, nom terjime qilduratti». Tangghut élining hökümrani (yizung) lyang zo hakimiyet yürgüzgen zamanda lyaw sulalisi bilen budda telimatliri almashturghan, lyaw sulalisigha uyghur rahiblirini, altun butlarni we brahmanche nom qatarliqlarni teqdim qilghan. Buningdin körüwélish mumkinki, uyghur rahibliri tangghut élide nom terjime qilish, nom-sutralargha tepsir-sherh yézish bilenla qalmay yene téxi ikki el bilen bolghan bardi-keldide«sowghatliq» süpitide lyaw sulalisige yollan'ghan (42). Uyghurlar budda dinigha étiqad qilghan birqanche yüz yilda uyghur rahibliri we teqwadar buddistliri sansikrit, toxar, xenzu, tibet tilidin zor miqdardiki budda nomlirini terjime qilghan. 19-Esirning axirqi yilliridin 20-esirning bashlirighiche rosiye, en'gliye, gérmaniye, fransiye, yaponiye qatarliq döletlerning arxéologiyilik tekshürüsh etretliri turpan, kucha qatarliq jaylarda zor kölemde arxéologiyilik qézish arqiliq on nechche xil til-yéziqtiki nurghunlighan qedimiy wesiqilerge érishti, buning xéli köpliri uyghurche wesiqiler idi(43). Bu uyghurche wesiqiler hazir asasen rosiye akadémiyisi yiraq sherq tetqiqat orni sankt-pétérburg shöbiside, gérmaniye bérlin akadémiyisi, bérlin hindistan sen'et muzéyi, fransiye dölet kutupxanisi, parijh guymét muzéyi, en'gliye kutupxanisi, yaponiye longgu uniwérsitéti kutupxanisi, yolingguen kutupxanisi, tyenli uniwérsitéti kutupxanisi qatarliq jaylarda saqlanmaqta(44). Hazirghiche bayqalghan uyghurche wesiqilerdin qarighanda, budda dini hinayana mezhibi bilen mahayana mezhibining asasliq desturi (baldurqi budda dini mezhibi dewridiki sudur aghiliq nom bilen abidaram aghiliq nomnimu öz ichige alidu), nom tepsirliri, budda rahiblirining terjimihali we ottura tüzlengliktiki xenzular rayonida barliqqa kelge«gumanliq saxta sutra»(mesilen«ilahi efsun sutrisi»)larning hemmisi dégidek uyghurchigha terjime qilinip qolyazma yaki basma shekilde uyghur yéride keng tarqalghan.Uyghurchige terjime qilin'ghan bu budda nomlirining ichide sansikritchidin biwasite terjime qilin'ghanlirimu, toxar tili we xenzuchidin terjime qilin'ghanlirimu bar, mexpiyet mezhibige ait yene bir qisim wesiqiler tibetchidin terjime qilin'ghan. Buning ichide qolyazma nusxilarmu, basma nusxilarmu bar. Töwende birnechche xil muhimraq uyghurche wesiqiler tonushturuldi: 1.«Maitri simit» Bu budda dinidiki serwaste wade mezhibining wipeshyin desturi bolup, kelgüside yaralmish maitrining ish izliri bayan qilin'ghan. 20-Esirning bashlirida gérmaniyening arxéologiyilik tekshürüsh etriti turpan singgim éghizidiki budda tashkémiri xarabisi bilen murtuq jilghisi qatarliq jaylardin bu wesiqining nechche xil qolyazma nusxisini bayqighan(45).1959-Yili qumulda yehya rehim dégen padichi uyghurche«maitri simit»ning 586 betlik kemtük jildini tépiwalghan. Bu nusiining uyghur tiligha terjime qilin'ghan waqti birqeder burun bolup, toxar tilidin uyghurchigha terjime qilin'ghan, shuni qeyt qilish zörürki, hazirghiche bayqalghan nusxilirining hemmisi 9-esirning otturiliridin burunqi dewrge tewe. 2. «Wajra sutrisi» Bu nomning hazir saqliniwatqanliri asasen dégidek kemtük jild. Gérmaniye turpan arxéologiye etriti qéziwalghan wesiqiler ichide bu nomning türlük hejimdiki 8parche kemtük jildi bar(46). 3.«Altun yaruq» Toluq nami«altun önglüg yaruq yaltiraghliq qopta kötürülmish nom iliki atligh nom bitik» bolghan bu wesiqe tang dewride yi jing teripidin xenzuchige terjime qilin'ghan, besh dewrning kéyinki tang dewride(miladi923~936-yilliri) beshbalixliq uyghur budda alimi séngqu seli tutung teripidin uyghur tiligha terjime qilin'ghan. Bu nomning bir böliki, mesilen birinchi jildi tibet tilidin terjime qilin'ghan. Bu nomning birinchi jildining xatimiside terjiman séngqu seli tutung:« män Tübüt tilindin Uyγur tilingä äwirdim» dep yazghan(47).Bu hazirghiche bayqalghan uyghurche wesiqiler ichidiki hejmi birqeder chongraqi bolup, chünki hazirghiche bu türdiki wesiqilerning birqanche xil qolyazma nusxisi we basma nusxisi bayqaldi. Bu nomning eng mukemmel nusxisini rosiyelik türkolog malow 1910-yili gensu ölkisining jyuchüen wilayitidiki sériq uyghurlar rayonidin(yügu rayonidin) sétiwalghan 1687-yili(ching sulalisi kangshining 26-yili) köchürülgen jem'iy 397yapraq(bet)liq nusxisi bolup, hazir rosiye akadémiyisi sherq tetqiqat orni sankt-pétérburg shöbisi qolyazma bölümide saqlanmaqta(48). Buningdin bashqa yene gérmaniye turpan arxéologiye etritimu turpandiki budda xarabilikidin«altun yaruq» ning kemtük jildidin birnechche xilni tapqan bolup, shularning ichide oyma metbeede bésilghan kemtük betmu bar(49). 4.«Emitayur-diyana sutra» Budda dinidiki sukaweti mezhibi(pak alem qarishidikiler mezhibi) ning üch bölümlik desturining biri bolghan «emitayur-diyane sutre»diki nom nami«emitayur»----- amitaba budda bolup, bu nomda sakyamonining magat élining xanliq sediqe qorghinining sherqiy shimalidiki qumay(tazqara ----- bürküt) téghigha erwahlargha sediqe bergili chiqqanda 1250 neper shagirtigha we 32ming shepqetchi(budsatwa)ge xanliq sediqe qorghinida yüzbergen orda ishlirining kélip chiqish sewebliri heqqidiki bayani mezmun qilin'ghan. Bu nomning nesriy we nezmiydin ibaret ikkila xil shekli uyghurchige terjime qilin'ghan, bularning hem qolyazma nusxisi hem basma nusxilirining nechche xil kemtük jildi bar. Bularning köpinchilirini gérmaniyening 2-qétimliq arxéologiye etriti 1904~1905-yilliri ariliqida turpandiki singgim éghizidiki tashkémir xarabisidin élip ketken; Yene bir qisim kemtük jildlirini yaponiyening otani bashchiliqidiki3-qétimliq arxéologiye etriti 1908~1909-yilliri ariliqida turpandin élip ketken(50). 5. «Budsatwaning büyük tang élidiki tripitaka charyasining terjimihali» (qisqartip«shuenzangning terjimihali»mu déyyilidu) Bu shuenzangning shagirti xuy lining ustazining hayati heqqidiki bayani bolup, miladi 10-esirning aldinqi yérimida uyghur budda alimi séngqu seli tutung teripidin uyghurchigha terjime qilin'ghan. Qolyazma nusxisi 1906-yili shinjangda bayqalghandin kéyin bir qisimini fransiyilik pélliot fransiyege élip ketken, hazir parijhdiki guymét asiya sen'et muzéyida saqlanmaqta; Bir qismini yeni 204parche yapraqni chingxua uniwérsitétining proféssori yuen fuli ependi sétiwélip béyjing kutupxanisining saqlishigha hediye qilghan. 1951-Yili proféssor féng jyashéng buni retlep chiqqandin kéyin junggo penler akadémiyisi bilen béyjing uniwérsitéti birlikte faksimil nusxisini neshir qilghan. Yene bir qisimi hazir rosiye akadémiyiisi sherq tetqiqat orni sankt-pétérburg shöbisining qolyazmilar bölümide saqlanmaqta, bu jem'iy 94 yapraq bolup, 1991-yili tugushéwa teripidin retlinip neshir qilin'ghan(51). 6. « ManjuŠrinamasamgiti Nomi » («manchushri atliq nom bitik ») Bu bir mexpiy destur. Bu nom yuen sulalisi dewride ötken uyghur budda alimi jarunadas teripidin miladi 1302-yili uyghur tiligha terjime qilin'ghan, hazir bu nomning nechche xil kemtük jildining basma nusxisi hem qolyazma nusxisi bolup, gérmaniye turpan arxéologiye etriti turpandiki uyghur budda ibadetxanisi xarabisidin bu nomdin xéli köp tapqan, nöwette hemmisi gérmaniye bérlin akadémiyiside saqlanmaqta(52). 7. «Buddaning büyük choqqisigha telpün'gen ulugh dereni nomi» Hazirghiche bu nomning nechche xil kemtük jildi bayqaldi, buning ichide basma nusxilirimu, qoloyazma nusxilirimu bar, emma yenila basma nusxisi köprek. Basma nusxisining kemtük jildi asasen gérmaniye bérlin akadémiyiside saqlanmaqta. Az birqisim qolyazma nusxisi rosiye akadémiyisi sherq tetqiqat orni sankt-pétérburg shöbiside saqliniwatidu. Xuang wénbi ependi turpandin tapqan kemtük yapriqimu birnechche xil bolup hazir béyjingda saqlanmaqta(53). 8.«Abidarma kosha shastraning sherhi» Abhidharma Dégen bu söz sansikrit tilida nuqsansiz qanun, tengdashsiz qanun, büyük qanun, dégenliktur. Eslisi miladi5-esirde hindistanliq budda alimi anxuy teripidin yézilghan bolup, budda dinidiki serwasti wade mezhibige ait muhim yadikarliq. Uyghurchigha terjime qilghuchi terjiman namelum. Dunxuang tashkémirining nom saqlash öyide saqlan'ghan bolup, kéyin awrél shtayin(steyin) en'gliyege élip ketken, hazir britaniye kutupxanisida saqlanmaqta. Kitab sheklidiki bu wesiqe ikki kitabche qilip tüplen'gen, birinchi kitabchisi 67 yapraq(bet), ikkinchi kitabchisi 82 yapraq bolup, buning birinchi kitabchisidiki 12 yapraq bashqa bir uyghurche wesiqe«awaluksuwaraning teqezzaliq heqqidiki pendi-nesihetliri»dur. Bu qolyazmigha turghan tömür dégen kishining ismi yézilghan. Bu uyghurche wesiqining herbir bétide awwal xenzuche xet(söz) yézilip, andin shuninggha munasip uyghurche terjime tékisti yézilghan(54). 9.«Budda telimatida ersh-pershtiki sekkiz quyash ilahining epsun nomi» Esliy menbesi xenzuche bolghan bu nom budda dini saheside gumanliq saita nom, dep qaralmaqta. Emma bu nom uyghurlar ichide nahayiti keng tarqalghan bolup, budda dinidiki alte esliyet, sekkiz niyet qatarliq uqumlar hem bu nomni«oqush,köchürüsh»ning sawabliri mezmun qilin'ghandin bashqa yene junggoning en'eniwiy medeniyet étiqadchiliqidiki yerlik körüsh ilmigimu xéli köp orun bérilgen. Junggoning qedimqi zaman pelisepesidiki muhim mezmunlarning biri muzekker-muennes besh anasir telimatidur. Muzekker-muennes besh anasir telimatidiki yerlik körüsh ilmi(yer sharaiti ilmi, sinchiliq ilmimu déyilidu) bir xil qoru-jay, qebre yérining jughrapiyilik sharaitini we etrapidiki muhitini közitip, bu yerlerning yaxshiliq, bext-saadet, yamanliq, balayiapettin bisharet béridighan ilim bolup, eyni zamandiki orda we pütkül jem'iyet buninggha nahayiti köngül bölgen hemde buni kishilerning kündilik turmushi, ölüm-yétim, toy-tökün adetliridila emes belki jem'iyetning güllinishi we xarablishishi, döletning emin-asayishliqi hem zawalliqi üchün nahayiti muhim, dep bilgen. Buningdin bashqa yene bu nomning uyghurche terjimiside qedimqi iranning nahayiti qoyuq ateshperestlik(zoroastér)dinining amilliri bar, bu uyghurlarning diniy idiyisining tereqqiyatini tetqiq qilishta muhim paydilinish qimmitige ige. Hazirghiche bu nomning 70 nechche xil türlük kemtük jildliri tépildi, buning ichide qolyazma nusiimu, oyma metbeede bésilghan nusxisimu bar. Buning eng mukemmel nusxisini awrél shtayin(steyin) dunxuangdiki mogaw tashkémirining nom saqlash öyidin bayqighan qol yazma nusxisi bolup, yil dewrimu birqeder burun, hazir britaniye kutupxanisida saqlanmaqta. Bu wesiqining arqa teripide türk-runik yéziqida«(menki) qughur köchürgen» dégen söz yézilghan(55). Awaloksuwaragha ait desturlarmu uyghurlarda nahayiti kengri tarqalghan, awaloksuwaragha ait desturlarmu nahayiti köp, uyghurlarda eng köp hem keng tarqalghini«saddarma pundarika sutra»diki «awaloksuwara budsatwa sutrisi», bu peqet uyghurlar arisidila tarqalghan bolup «awaloksuwara sutrisi»mu déyilidu, awaloksuwara dégen bu nam sansikrit tilidiki«Avalokitešvara »ning uyghurche atilishidur. Budda dini desturigha asaslan'ghanda, awaloksuwara hemmige qadir budsatwa bolup, adem qiyametke yoluqqanda«awaloksuwara budsatwa» dégen isimni chaqirsila bu budsatwa awazni anglap qiyamette qalghan kishini qutquzghili neq meydanda teq bolarmish. Bu nomning uyghurche nusxisi zamanimizghiche yétip kelgen bolup, turpandin tépilghan, hazir rosiye penler akadémiyesi sherq tetqiqat orni sankt-pétérburg shöbisining qolyazma bölümide saqliniwatidu(56). Mushu esirning béshida en'gliye, fransiye, gérmaniye, rosiye qatarliq döletlerning arxéologiyelik tekshürüsh etretliri turpandiki qedimiy xarabiliklerdin we dunxuang tashkémiridin sansizlighan nomlarning kemtük jildlirini qéziwalghan. Bu wesiqilerning xéli köp qisimi uyghurche yézilghan, bularning ichide qolyazma nusxilarmu, basma nusxilarmu bar. Buningdin bashqa yene fransiyening arxéologiyilik tekshürüsh etriti dunxuang tashkémirliridin nahayiti nurghun uyghurche yaghach mix metbee herpi qéziwalghan. Bu yaghach mix metbee herpi hazir dunya boyiche eng burunqi mix metbee téxnikisining maddiy pakiti, bu junggo we dunya mix metbee téxnikisining ijad qilinishi we tereqqiyatini tetqiq qilishtiki tolimu qimmetlik matériyal bolup, nahayiti muhim ilmiy qimmetke ige, mana bu kitabimizda nuqtiliq muhakime yürgüzülidighan mezmunlarning biridur.
Ikkinchi paragrafUyghurlarning oymametbeesi
1.Uyghurlarning oyma metbeeside bésilghan wesiqiler xatirisi
Ottura tüzlenglikning oyma metbee téxnikisi gherbiy shimaldiki uyghur we tangghutlar rayonlirighimu tarqalghan. Uyghurlar rayonidiki oyma metbee basmichiliqining tereqqiyati budda dinining uyghurlar arisidiki tesiri bilen zich munasiwetlik.Dunxuangdiki uyghurlarning qachandin bashlap oyma metbee téxnikisini qollan'ghanliqi toghrisida hazirghiche éniq yazma tarix matériyali bayqalmidi. Emma dunxuangdiki mogaw tashkémiridin bayqalghan xenzuche wesiyetnamiler ichide nurghun oyma metbeede bésilghan maddiy buyumlar hem oyma metbee basmisigha ait qismen yazma xatiriler bar. Bu matériyallar élimizning qedimqi oyma metbee téxnikisining gherbiy shimal rayonida qollinilghanliq ehwalini tetqiq qilishta muhim ilmiy qimmetke ige bolupla qalmastin belki oyma metbee téxnikisining gherbiy shimaldiki uyghurlargha tarqalghanliqi we bu téxnikini uyghurlarning qollan'ghanliq dewrini tetqiq qilishta muhim örneklik ehmiyitige ige.En'gliyidiki awrél shtayin (steyin) yighip saqlighan buyumlar ichide birnechche parche xenzuche basma buyumi bar, buning yil dewri xélila burun bolghachqa metbee téxnikisining dunxuang rayonidiki tarixini tetqiq qilishta nahayiti muhim ilmiy qimmetke ige. Mesilen ilim sahesige melum bolghan tang sulalisi shyentung seltenetining 9-yili(miladi 868-yili) bésilghan«wajra sutra» yette waraq qeghez tutash chaplinish arqiliq yögime tüplen'gen bolup, bu yögime jildning bash-axiri mukemmel saqlan'ghan. Birinchi wariqining béshigha uzunluqi 48.8Santimétir uzunluqta, 30.5Santimétir égizlikte qisturma resim sizilghan. Titoligha étikapxanida aqsaqal subutining sakyamonidin telim sorawatqanliq resimi oyma basmida bésilghan, bu resim nahayiti nefis oyulghan bolup, oymichi ustining pichaq ishlitish maharitining kamaletke çšyetkenlikini körüwalghili bolidu, sutra tékistining her bir qurigha 19xet oyulghan. Jildning axirqi wariqigha«shyentungning 9-yili 4-ayning 15-küni, wang jyé ikkinchi qérindishigha éhtram bilen teqdim qildi» dégen xet yézilghan. Bu hazirqi künde saqlinip qalghan éniq yil, ay, kün pütülgen, nefs titol we qisturma resim ishlen'gen eng burunqi basma kitabtur. En'gliyide saqliniwatqan wesiqiler ichide yene dunxuangdiki heqiqetke qaytqan leshkerlerning hérawuli saw yuenjung ( miladi 974-yili ölgen qaza qilghan) saxawet körsitip oydurup basturghan birnechche xil kemtük jild bar, buning ichide budda, budsatwa, ersh shahi qatarliqlarning resimi oyulghan yaghach oyma metbeede bésilghan basma nusxisi bar, bularda buddaning resimi otturigha, bashqa resim üstige, tékist astigha bérilgen, resim ichide béghishlima bar. Alayluq, G8087 dégen nomur sélin'ghan awaloksuwara(shepqetchi mebude) ning resimi awaloksuwaraning desturdin kalam bériwatqan resimi bolup, sol teripige «heqiqetke qaytqan leshkerler hérawuli mupettish xelpetbeg saw yuenjung hezretning saxawiti bilen sizdurulghan» dégen béghishlima yézilghan. Béghishlimining 13-qurigha heqiqetke qaytqan saw yuenjungning töhpiliri yézilghandin kéyin«keyyünning 4-yili7-ayning 15-küni» dégen yil, ay, kün éniq yézilghandin bashqa yene basma ishchisining «basquchi léy yenméy»dégen xetmu yézilghan.Yene bir parche parijhda saqliniwatqan «wajra chédika prajna paramita sutra»ning kemtük jildidiki béghishlimida«heqiqetke qaytqan leshkerlerning hérawuli mupettish xelpetbeg saw yuenjung hezretning saxawitide basturuldi»dep yézilip«tyenfu seltenetining 15-yili yeni 6-toxu yili 5-ayning 15-küni» dégen yilname yézilghan. Bu miladi 949-yili 6-ayning 14-künige toghra kélidu. Buningghimu «léy yenméy ustam basti» dep yézilghan. Bu yerde léy yenméy ishchiliqtin hérawul mehkimisi basmixanisining ustikari yeni mes'uliqqa östürülgen(57). Yuqiriqi matériyallardin körüwélish mumkinki, dunxuang rayonida miladi 9-esirning otturiliridin kéyinki mezgilde metbee téxnikisi xélila omumlashqan, bésish téxnikisidimu zor ilgirileshler bolghan. Saw yuenjung qisqa waqittila zor miqdarda budda nomliri, budda resimliri jildlirini basturghan hemde mehkimiside basma zawutimu qurghan. Mana bu biz hazirghiche bilgen hem zor miqdardiki metbee buyumi zamanimizghiche yétip kelgen dunya boyiche eng baldurqi basma zawutidur. Bu basmixanining barliqqa kélishi éniqki, dunxuang rayonidiki basmichiliq ishlirini yükseldüreüshke nahayiti zor tesir körsetken. Bu hem oxshashla dunxuang rayonida yashawatqan buddist uyghurlarning özlirining metbeechilik ishlirini tereqqiy qildurush, uyghurche oyma metbee téxnikisidin paydilinip uyghurche budda nomliri we resimlirini bésishi üchün yaxshi medeniyet we téxnika muhiti bilen temin etken, bularning uyghurlarning metbeechilik ishlirigha tesir körsetmesliki mumkin emes. Dunxuangdin tépilghan xenzuche oyma metbee buyumlirining yil dewri buddist uyghurlarning dunxuang bilen turpanda oyma metbeechilik paaliyetlirining yil dewrige höküm qilishtimu wasitilik paydilinish asasliri bilen temin etti, körüwélish mumkinki, dunxuang bilen turpandiki buddist uyghurlarning oyma metbee téxnikisini qollinishqa bashlighan waqtimu anche kéyin emes. Dunxuang bilen turpan rayonidiki uyghurlarning oyma metbeesige tesir körsitishi mumkin bolghan yene bir amil tangghutlardur. Mesilen mushu kitabning 2-babida bayan qilin'ghinidek(uyghurchigha bu babi terjime qilinmidi)tangghutlar oyma metbee téxnikisi bilen kitab bésishqa nahayiti ehmiyet bergen, hazirghiche tépilghan tangghutche oyma metbeede bésilghan kitablar nahayiti köp bolup bular ichide budda nomlirining trajhi hem türimu nahayiti köp,uning üstige sewiyisimu xélila yuqiri. Hazir saqliniwatqan tangghutche oyma metbee buyumlirining nurghunlirigha nahayiti éniq béghishlima we yil dewri yézilghan, mesilen daenning 11-yili(miladi1084-yili) gha tewe «budsatwa amita sutra», tyenyomin'enning 5-yili(miladi1094-yili) oyma metbeede bésilghan «mahayana büyük aparimitayursutra» we jén'guenning birinchi yili(miladi 1106- yili) oyma metbeede bésilghan «wimalakirti nirdésha sutra» qatarliqlar buning misalidur. Bu tangghut rayonida eng kéyin bolghandimu 11-esirning bashliridila xélila güllen'gen oyma metbeechilikning barliqqa kelgenlikidin dérek béridu. Tangghutlar bilen dunxuang, turpan rayonidiki uyghurlarning siyasiy, iqtisad, din we medeniyet jehettiki alaqisi nahayiti qoyuq idi, shunga metbeechilik sahesidimu qoyuq almashturushning bolghanliqi tebiiy, tangghutlarning oyma metbee buyumliri teminligen alaqidar tarixiy matériyallar metbee téxnikisining uyghur yerlirige tarqalghanliqi we qollinilghanliqi toghrisidiki yil dewrige höküm qilishta oxshashla nahayiti muhim paydilinish qimmitige ige.Hazirgha qeder saqliniwatqan uyghurche oyma metbee buyumliri az, uning üstige bayqalghanliri toluq élan qilinmighachqa uyghurlarning oyma metbeede budda nomlirini we budda rresimlirini bésip tarqatqanliqini omumyüzlük sherhlesh qiyin. Shundaq iken uyghurlarning oyma metbeede budda nomlirini bésip tarqatqanliq ehwali we yil dewrige éniq höküm qilish téximu qiyin. Emma biz hazirghiche élan qilin'ghan uyghurche metbee buyumlirigha qaraydighan bolsaq, uyghurlarning oyma metbeede basqan kitablirining türi birqeder köp, mezmunimu budda dinining mahayana we nihayana mezhebliri hem xupiye mezhibi(mexpiyet mezhibi) , budda resimliri, ottura tüzlenglikning budda desturliridiki atalmish«gumanliq saxta nom»qatarliqlargha chétilidu. Dunxuang rayonidiki xenzuche oyma metbee ishlirining tereqqiyati, uyghurlargha qoshna bolghan tangghut oyma metbeechiliki qatarliq amillardin paydilinip tehlil yürgüzginimizde eyni chaghda uyghurlarning budda nomlirini, budda resimlirini oyma metbeede bésish ishlirining mueyyen derijide kölemleshkenlikige, yuen sulalisi dewrige kelgende tereqqiy qilip xéli yuqiri sewiyege yetkenlikige höküm qilalaymiz. Budda dinigha étiqad qilghan uyghurlar budda nomlirini terjime qilish, oyma metbeede bésish we tarqitishqa alahide ehmiyet bergen. Katta pezilet igiliridin bolghan rahib kalanlar nom terjime qilishqa we bésishqa aktip qatnashnanliqtin budda nomliri keng dairide tarqilip budda terghibati küchlük ilgiri sürülgen. Addiy puqralar buddadin özlirini öz panahida saqlashni tilep bolsimu sawab tépish üchün nom köchürüshke qatnashqan yaki pul chiqirip xettatlarni yallap köchürtküzgen. Uyghur hökümranliri we aqsöngekliri buddadin özlirini öz panahida saqlashni, höl-yéghinni tilep razimenliki bilen xeyr-saxawet körsitip usta xettatlarni teklip qilip nom köchürtküzgen yaki metbee oymichi ustilarni teklip qilip nom basturghan. 20-Esirning bashlirida turpandiki budda xarabilikidin tépilghan zor miqdardiki uyghurche bésilghan budda nomlirining kemtük jildliri bu nuqtini ispatlap turuptu. Turpandin qéziwélin'ghan bir parche oyma metbeede bésilghan budda nomining axirqi bétige : 11. y(ä)mä kim inčip ol 12. alqu yirtinčü-nüng adi manggal-i13. anaz umuγ-suz-lar-ning yolči-si yirč-si ::14. adi kötürülmiš burhan bahšimiz-ning :::15. altun aγizin nomlayu y(ä)rliqamiš :::: 16. alqu ada-lar-ta umuγ boltači ::17. arviš-lar iligi šita daptri sudur-uγ:::18. ayančang kirtgünč köngül-in m(ä)n kamala ačari19. aya yu yüz s äkiz kuun yaqturup ula yu tägindüm:::20. aniš ariγ bu nom- uγ yaqdurmiš buyan kučintä::: 21. alqu qamaγ t(ä)ngri-lär-ning ašilzun tängridäm kučläri( Terjimisi: andin kéyin, yene bu dunyadiki barliq bextsiz we ümidsizlen'gen xalayiqning yétekchisi, yolbashchisi bolmish igem budda altun aghzida yaman teqdirdin qutquzghuchi hem bext ata qilghuchi <>Atligh nomni oqudi, menki ixlasmen kamala acharya(hezret, ustaz) chin könglümdin töhpe qoshushni xalap, pütün séghinishim bilen 108 jild nomni oyma metbeede bésishni niyet qildim. Mushu ishni wujudqa chiqirishimgha tengrim özi medet bergey.)(58). Bu xatimening mezmunidin bilish mumkinki, bu nomni basquchi «kamala acharya» bu nomning 108 jildini basqan. Diqqet qilishqa tégishliki shuki, axirqi bette uchrighan basma kespige ait«yaqturup» dégen bu uyghurche péilning söz tomuri «yaq» ning «bésish» dégen uqumni bildürüdighan metbee kespige ait mexsus atalghuning barliqqa kelgenlikini bilimiz. Yene bir uyghurche wesiqining axirqi wariqining kemtük bétide: 2.[yaq-] turmiš buyan kučinta : alqu-nung a/ …3. qaγan han-imiz-nϊng : ančulayu oq 4. qatun-nung altun ulug-lari-ning : :: 5. ada-lari tuda-lari amirilip usun yašap : alϊp bolγuluq6. burhan qutin bulmaq-lari bolzun : Terjimisi: (bu nomni oyup bésish arqiliq qilghan sawablirimning qaghanim bilen qatun hem ularning altun urughini yaman közlerdin néri qilishini, shum teqdirdin aman saqlishini tileymen, ulargha uzun ömürler nésip bolsun. Ulugh budsatwa ularni öz panahida saqlap saghlam ten we küch-quwwet ata qilsun.) Bu bir abzasning mezmunidin bu nomni oyup bésishtiki meqset-muddianing hökümran yeni qaghan'gha we uning altun jemetige hemde xanishqa bext-saadet tilesh, ularni yamanliqtin saqlash, ulargha aman-ésenlik, uzun ömür tilesh shuningdek budsatwaning ularni öz panahida saqlishini ümid qilish ikenlikini körüwalalaymiz. Bu tékisttiki « yaqturmiš buyan kuçinta » (bésip sawap tépip) dégen sözdiki«-yaq» péil tomuri bolup,«bésish»menasida qollinilghan söz(59). Buningdin bashqa yene hazir yaponiyede saqliniwatqan bir parche oyma metbee buyumining kemtük bétining xatimiside nahayiti éniq qilip «qamçu-ta yaqduruldi» ( genjuda bésildi) dep yézilghan. Yuqiriqilardin körüwélish mumkinki, eyni zamanda uyghur tilidiki «-yaq » dégen bu söz tomuri «basmaq, bésish» uqumidiki muqim menadiki söz bolghan, yeni mundaqche éytqanda «bésish» dégen bu uqum uyghurlarda alliqachan mueyyen medeniyet we téxnika arqa körünüshige ige bolghan, démek oyma metbee téxnikisi uyghurlarda xéli zamanlardin béri nahayiti omumlashqan we kéngeygen. Bérlinda saqliniwatqan bashqa bir uyghurche wesiqining xatimiside bu nomni oyup basquchi :“ ayaγuluq bahšim bahši ayaγqa tägimlik qutinga turkçča aqdarip tawγaçč-čça-sin turkça-sin tamγa-ta oydurup ming wuu yaqdurup bišrundäči-larqa ulayu tägintim” ( Hörmetke sazawer ustazim baxshining heqqi-hörmiti we bexti üchün türk tiligha [uyghur tili közde tutulidu] terjime qildim, xenzuchisi bilen türkchisining oyma bétini oyup chiqip ming jild basturdum, bu péshwayi buzruglardin udum qalghandur) (60) . Bu xatimining tékistide uchrighan « tamγa-ta oydurup» ( tamghata oydurup) dégen sözdiki « tamγa» emeliyette «möhür»bolup, metbeechilikte némishqa bu sözning ishlitilgenlikini mena jehettin yenimu chongqurlap tetqiq qilip béqishqa erziydu. Turpandin qéziwélin'ghan yene bir uyghurche metbee buyumining kemtük jildining xatimisidimu« tamγa» dégen bu söz ishlitilgen(61). Hazir yaponiyening kyotodiki yoling kutupxanisida saqliniwatqan bir parche budda nomining kemtük jildining mezmunidimu uyghurlarning metbeechilik ishlirigha ait yazma menbee bar, bu kemtük jildtiki töt qur uyghurche tékistke qarap baqayli: 1. –sizqa tükäl-lig bolzunlar :: t. 2. či čing bir otuzunč ud yil üčünč 3. ay bir yangi-qa qamču-da yaqdurulti :: 4. sadu [s] adu :: Terjimisi: Sizge tügellik (muweppeqiyetlik) bolsunlar! jijéngning 21-yili, kala yili, 3-ayning 1-küni genjuda bésildi. Sadu, sadu(beriket yaghqay, beriket yaghqay)[62]. Bu yerdiki qamçu eyni chaghda xuangxé deryasining künpétish teripidiki muhim sheher genju bolup , uyghur yerlirining biri idi, bu xatimede genjuning xéshi karidoridiki medeniyet merkizi ikenliki, budda nomliri bésilidighanliqi heqqide yil, ay, künlirigiche éniq melumat yézip qaldurulghan yeni bu dewr miladi 1361-yilgha toghra kelgen.Bu uyghurche kemtük jild yuen sulalisi dewridiki dunxuang uyghurlirining metbeechilikini tetqiq qilishta muhim tarixiy matériyalliq qimmitige ige. Kitabimizning béshida bayan qilghinimizdek, yuen sulalisi dewride nurghun uyghur ziyaliyliri yuen sulalisi hakimiyitige xizmetke kirgen, yene zor miqdardiki uyghur hünerwenler ichkiri ölkilerge élip bérilghan, ottura asiyaning tedrijiy islamlishishi netijisidimu yene téximu köp uyghur buddistlar ichkirige köchüp bérip olturaqlashqan. Eli buqa( erkbugh ? Arigh böke?---- Terjiman) topilingidin kéyinyene téximu köp miqdardiki uyghur aqsöngekliri hem ularning puqraliri jemet-jemeti boyiche ichkirige köchüp ketken. Bular asasen ixlasmen buddistlar bolup, budda nomlirini köchürüsh, bésish we terghib qilish jehette zor muweppeqiyetlerge érishken, shu seweblik yene xéli nurghun budda nomliri astane yuendadu(xanbaliq ---- béyjing) we bashqa jaylarda bésilghan. Yuen sulalisi tarix kitablirida uyghur rahiblirining ordida budda ishliri bilen meshghul bolghanliqi heqqide yazma menbeler bar, mesilen, tyenli seltenetining birinchi yili(miladi 1328-yili) 8-ayda « iduqqutluq rahib yenchün qesrining budda ishlirigha riyasetchilik qilishqa teyinlen'gen». Shu yili 12-ayda « iduqqutluq rahib bawsi qesrining budda ishlirigha riyasetchilik qilishqa teyinlen'gen»(63). Yene mesilen tyenli seltenetining 2-yili(miladi1329-yili) 10-ayda «800 uyghur rahib shingshéng qesrige budda ishliri bilen meshghul bolushqa ewetilgen», körüwélish mumkinki, eyni chaghda uyghur rahibliri astanide nahayiti köp idi hem yuen sulaliside alahide étibargha élinatti(64). Astane xanbaliqtiki nurghun muhim ibadetxanilarda uyghur rahiblar paaliyet qilghan, mesilen «herqaysi dewr budda pirkamillirining terjimihali» 22-jildida «shélenlen, iduqqutluq rahibedur. Iduqqut beshbaliqqa tewedur. Teyzuxan iduqqutqa barghanda iduqqut qaghani pütkül élini bashlap xan'gha bey'et qilghan, xan uning sadaqetmenlikidin söyünüp uni herqaysi xanliq we qebilelerning béshigha qoyghan hemde uni özining küy'oghlidek körgen. Qaydu topilingida iduqqut éli jenubqa köchkende shélenlen aran sekkiz yashta idi, umu urugh-tughqanlirigha egiship xanbaliqqa kelgen hemde xanishning yénida xizmetke kirgen. Xanish uning chiwer- eqilliqliqidin söyünüp uni tolimu etiwarlap uni yaxshi ibadetxanigha orunlashturghan. Bu mezgildeu aghiliq nomlar(ghezinidiki nomlar) din prejna(eqliyet)ni 8ming pare, penjderme dernedin(besh hamiyliq nom)on nechche jild, xenzuche «awatamsaka sutra»we «suranggamasutra»,uyghurche«saddarmapundarika sutra»,«altun yaruq» qatarliqlarni altun hel bilen köchürüp chiqqan. U yene xanbaliqning künpétish teripidiki shishende(gherbiy taghda) longchüen ibadetxanisini qaytidin yasitip, nilufer kölining üstige rawaqlar saldurghan.Tibettiki besh ibadetxana, iduqquttiki chantal ibadetianisi, xanbaliqtiki wen'en ibadetxanisi qatarliq ibadetxanilargha chiragh, küje-isriq yandurush üchün xezinidin pul-mal seplitip bergen. Yene téxi sengge(rahib) lar üchün nechche yüz yürüsh lazimetlikler teyyarlitip bashqa ellerdiki rahiblargha hediye qilghan» , dep xatirilen'ge(65). Hazirghiche bayqalghan wesiqiler we tarix matériyallirini tehlil qilishtin qarighanda, xanbaliqtiki(béyjing) xungfasi ibadetxanisi ichkirige köchken uyghurlarning metbeechilikide nahayiti muhim orun tutqan. Mesilen hazir bérlinda saqliniwatqan bir parche uyghurche nom basma nusxisining xatimiside:“Čongdu baliq-ta hungwasi atliγ sangaram-taki inban-tin … yaqturu tägintim ”Terjimisi:[ jungdu baliqtiki xungfasi ibadetxanisining basmixanisida nom bésishni arzu qilimen](66). Bu yerdiki «jungdu baliq» yuen sulalisining astanisi xanbaliq yeni béyjing, «xungfasi ibadetxanisi» eyni chaghdiki xanbaliqtiki eng dangliq budda dini merkizi bolup, qitan xanliqi(lyaw sulalisi) dewridila budda nomi basidighan oyma metbee basmixanisi bolghan. Mesilen«sakyamonining mahayanada sirliq iqtidargha medhiye heqqidiki bayani» ning 10-jildida«yenjingdiki xungfasi ibadetxanisida bésildi» dégen titol sözi yézilghan. Altan xanliqi (altun xanliqi ,jin sulalisi) dewridimu xungfasi ibadetxanisi altan xanliqi astanisi bolghan jinjungdu(xanbaliq , béyjing) diki muhim ibadetxana bolghan. Mesilen«yuen sulalisining omumiy tezkirisi»de«jindading seltenetining 18-yili lujuluq suy jinning qizi fajén ordigha hediye qilindi, fajén ordining permani boyiche shéng'ensi ibadetxanisida bikuni(rahibe) boldi. Dadingning 21-yili fajén xanbaliqqa ewetildi. Dadingning 23-yili fajén orda teripidin sösü ton bilen tartuqlinip xungfasi ibadetxanisida nom-destur yighip saqlashqa qoyuldi» dep xatirilen'gen. Béyjing altan xanliqi dewridimu jungdu, dep atalghan. Mushu abzastiki yazma xatirilerni tehlil qilghanda altan xanliqining astanisi bolghan jinjungdudiki xungfasi ibadetxanisida zor miqdarda budda nomlirining basma nusxisi saqlan'ghan bolup, xungfasi ibadetxanisi budda nom-desturlirini bésish jehette nahayiti meshhur bolghan. Bashta bayan qilghinimizdek uyghurche nom basma busxisining xatimisini tehlil qilghinimizda, yuen sulalisi dewride bu yerdimu uyghurche budda nomi basmixanisi bolup, zor miqdarda uyghurche budda nom-desturliri bésilghan.
2. Uyghurche basma nusxidiki wesiqiler we yaghach oyma metbeede bésilghan budda resimliri 20-Esirning bashlirida gérmaniye , fransiye , en'gliye , rosiye we yaponiyening arxéologiyilik tekshürüsh etretliri turpan, dunxuangdin qolgha chüshürgen qedimqi wesiqiler ichide nurghunlighan uyghurche metbee buyumlirining kemtük jildliri bar, turpanda qézilghan herbir yerdin dégidek zor miqdardiki metbee buyumi bayqalghan. Bu metbee buyumliri mundaq birqanche türlerge bölünidu: birinchi türdikiliri qisturma resimi bolmighan budda nomliri; Ikkinchi türdikiliri qisturma resim kirgüzülgen uyghurche budda nomliri. Bu türdiki budda nomlirida qisturma resim bilen tékist oxshash bir betke bérilgen bolup, resim üstige, tékist astigha bérilgenlirimu, tékist üstige, resim astigha bérilgenlirimu, sol terepke resim, ong terepke tékist bérilgenlirimu bar. Buning ichide resim üstige, tékist astigha bérilgen budda nomlirida resim bilen tékist herqaysisi oxshash orunni igiligen. Mesilen gérmaniyede saqliniwatqan uyghurche wesiqiler ichide üstige resim astigha tékist chüshürülgen toghrisigha sel kengrek bir parche wesiqe bolup, resimde on nechche adem yaki étikapta olturup nom oquwatqan yaki at miniwélip pillarni heydewatqan türlük siyaqtiki obrazlar nahayiti janliq teswirlen'gen. Bu türdiki wesiqiler ichide yene qisturma resimler nom tékistliri arilirigha kirishtürüp bérilgen bolup igiligen ornimu birqeder kichikrek. Bu qisturma resimlerning mezmuni xilmuxil bolup, obrazlar rasttekla janliq, oyulushi nepis bolup, oymikarlarning yuqiri mahariti gewdilendürülgen(67).Buningdin bashqa yene birtürdiki budda nomining basma nusxisi bolup, uningda resim bilen köp xil yéziqtiki budda nomi tékisti bir betke orunlashturulghan, mesilen«muqeddes nijadkar awaloksuwara budsatwa ana hörmitige oqulidighan 21xil ibadet sutrisi» (hazir béyjingda saqlanmaqta) qatlima shekilde bésilghan bolup, üsi bilen astigha konchuk(toghra siziq) bérilgen, bet yüzi toghrisigha üchke bölün'gen, resim üstinki qismidiki üchtin bir qisim bet yüzini igiligen, nom tékisti üchtin ikki qisim orunni igiligen, otturidiki üchtin bir qisim ston'gha sansikritche bilen tibetche nom tékisti bérilgen, astinqi üchtin bir nisbettiki ston'gha uyghurche nom tékisti bérilgen. Yene bir türdikisi titoligha(bash bétige) resim bérilgen yögime nom bolup, bu nomning bash bétige resim bérilgen, mesilen turpandin tépilghan«佛说大白伞盖总持陀罗尼经» yögime nom bolup, bash bétide budsatwaning ikki parche resimi bar. Bérlindiki hindistan sen'et muzéyida saqliniwatqan bir parche turpan bézelik tashkémir xarabilikidin tépilghan uyghurlarning resimi oyulghan yaghach oyma resimigimu budda nomining titoligha bérilidighan oyma resim, dégen arxéologiyilik yekün chiqirilghan. Buningda nom tékisti bolmighachqa qaysi nom ikenlikige höküm qilghili bolmidi. Bu resimde uyghur xan jemeti ezalirining buddagha tiwiniwatqandiki obrazi ipadilen'gen. Herbir resimning astigha shu kishining ismi yézilghan. Bu kemtük resimde az dégendimu uyghur xan jemeti ezaliridin 47 kishi bar, mesilen yuen sulalisigha wezir bolghan mingsers(resimde mingsese, dep yézilghan) hem uning xanimi quteylön qatarliqlar(68).Hazirghiche bayqalghan uyghurche basma nusxidiki budda nomining köpinchisi yögime shekilde tüplen'gen budda nomlirining kemtük jildi bolup, shuning bilen bille yene qismen palma yapriqisiman shekilde bésilghan budda nomimiu bayqaldi. Uyghurche budda nomining qisturma resimliri we titol resimlirining bet shekli, mezmuni we béghishlima orunlashturush jehette dunxuang we ichkiridiki bashqa jaylardiki oyma bet qisturma resimlirige oxshap kétidighan nurghun jayliri bar. Bu yene bir nuqtidin uyghurlar qollan'ghan oyma bet metbee téxnikisi bilen dunxuang we ottura tüzlenglik metbee téxnikisining mueyyen alaqisi barliqini chüshendürüp béridu(69). Xewer qilinishiche, 1980~1981-yilliri arxéologlar turpan bézeklik tashkémir xarabilikini tazilighanda yene oyma bette bésilghan but we budsatwa resimining kemtük parchilirini bayqighan. Buning bir parchisidiki bir but bilen ikki budsatwaning uzunliqi texminen 28.5Santimétir, égizliki 20.5Santimétir bolup, resim 9x9 santimétir katekchige chüshürülgen, herbir katekchige étikapta olturghan but, butning ikki teripige tik turghan budsatwa sizilghan, herbir katekchige sizilghan mezmun oxshash bolghan. Resimni sizishta awwal oyma bette inchike qara siziq bilen resim sizilip andin qizil, séghizreng, saghuch qizil reng qatarliqlar bilen boyalghan, herbir resimning yüzi saghuch qizilrenglik siziq bilen ayrilghan. Kemtük resim yüzini tehlil qilghanda, resimning asti bilen üsti azdégendimu üch qewetke bölün'gen. Ong-sol teripige üch qur katekche sizilghan. Buningdin bashqa yene bir parchisida but, budsatwa we muritning resimi bolup, oyma bette bésilghan inchike qara siziq bilen sizilghan, hazir saqlinip qalghan kemtükining uzunliqi 26.5 Santimétir, égizliki 16santimétir kélidu. Resim yüzi yiqiridin töwen'ge üch qewet bolup, ong-sol teripide 6katekchige sizilghan, resimning otturisigha étikaptiki but sizilghan bolup, qolida kakkere(qeley halqiliq hasa)siman dermeger tutqan, dermeger uchidin nur parqirap turghan, uchida sayiwenlik bar, ong terepte béshigha taj kiygen budsatwa yükün'gen, solda kasaya yépinchaqliwalghan bir murit yükün'gen. Tetqiqatchilar bu resimning mezmuni we bashqa qéziwélin'ghan medeniyet yadikarliqliri üstide tetqiqat yürgüzgendin kéyinki yekün'ge asasen bu ikki parche oyma bette bésilghan resim sung dewride bésilghan, dep höküm chiqirildi. Gerche kmtükila saqlinip qalghan bolsimu emma u nahayiti nefis oyulghan bolup qedimki turpan rayonining metbeechilik sewiyisini bilishte muhim qimmetke ige(70). Uyghurche basma nusxidiki wesiqilerning mezmuni budda dinidiki bezi muhim nom-desturlarnimu öz ichige alidu, mesilen « wajra sutrisi » (71) , « buddining tepsirge olturushi » (72) , «佛顶心大陀罗尼»(73), «八阳神咒经»(74), « 80 jildliq buddawatam saka mahawaypulya sutra»(75), «muqeddes nijadkar awaloksuwara budsatwa ana hörmitige oqulidighan 21 xil ibadet sutrisi»(76), « amitayur-diyanasutra»(77),«佛说大白伞盖总持陀罗尼经»(78),«佛顶尊胜陀罗尼经»(79) we bezi mexpiyet mezhibige tewe wesiqilermu bar. Hazir gérmaniyede saqliniwatqan uyghurche wesiqiler ichide oyma metbeede bésilghan«altun yaruq»ning birnechche yapriqi bar(80).
Turpandiki qedimiy xarabiliktin metbee buyumliridin bashqa yene metbee basmichiliqida ishlitilidighan güllük teglik we resimlik basmida ishlitilidighan metbee béti we metbee qoralliri tépildi. 20-Esirning béshida, gérmaniyening arxéologiyilik tekshürüsh etriti singgim éghizidiki tashkémir xarabilikidin metbeechilikte ishlitilidighan basma taxtisini bayqighan, bular hazir bérlindiki hindistan sen'et muzéyida saqlanmaqta. Buning ichidiki bir bsma taxtisining uzunluqi 103millimétir, kengliki 175 millimétir kélidighan kwadrat shekillik bolup, nurghun tekshi qur siziqliri oyulghan, ong-sol ramka siziqining del otturisigha bir tik siziq oyulghan. Yene yarghol qedimiy shehiridin tépilghan basma taxtisi tik töt tereplik bolup, uzunluqi 56 millimétir, kengliki 28millimétir kélidu, buninggha nahayiti nefis hem inchke qaynam shekillik resim oyulghan, qapartma shekilning yuqirisining arqa teripige köpinki tutquch chiqirilghan bolup, tutquchta ésip qoyidighan bir töshük bar. Yene bir basma taxtisi qochu qedimiy shehiridin tépilghan bolup, bu qéniq béghirreng yaghach üjhme yaki qarayaghachtin yasalghan bolushi mumkin. Uzunliqi 134millimétr, kengliki 95millimétrliq bu basma taxtisigha güllük teglik resimi oyulghan bolup, oyma nahayiti nefis ishlen'gen, qapartma yéziqmu oyulghan. Turpandin mushundaq nefis güllük teglik oyulghan oyma bet taxtisidin on nechchisi tépilghan bolup, hemmisi bérlindiki hindistan sen'et muzéyida saqlanmaqta. Nefis qapartma yéziq oyulghan bundaq basma taxtisi turpanliqlarning oyma bet metbee téxnikisidin omumyüzlük paydilan'ghanliqini chüshendürüp béridu, bu oyma metbee taxtisidiki murekkep hem nefis oyulghan resimlerdin körüwélish mumkinki, turpan uyghurlirining oyma bet metbeechiliki nahayiti yuqiri sewiyege ige bolghan(81).
Üchinchi paragraf Uyghurche mix metbee herpining bayqilishi1. Uyghurche mix metbee herpining bayqilishi we saqlinishi 1908-Yil 2-ayning 25-küni fransiyelik xenzushunas paul pélliot (Paul Pelliot) bashchiliqidiki fransiyening ottura asiyani arxéologiyilik tekshürüsh etriti dunxuanggha kelgen, uning hemrahliridin ölchesh ustisi luis waylant(Louis Vailant) bilen fotograf charliz nowétté(Charles Nouvette) mu uning bilen bille idi. Ular dunxuangdiki tashkémirlarni omumyüzlük ölchep we tekshürüp, mogaw gharidiki barliq tashkémirlargha nomur saldi, zor miqdardiki tam resimlirini süretke aldi, tashkémirdiki xenzuche, uyghurche, tibetche we bashqa yéziqtiki béghishlimilarni birmu bir köchürüwaldi. Ular nomxana ghojidari wang rahibning ishenchige érishiwalghandin kéyin nom saqliniwatqan tashkémirlerge xalighiniche kirip-chiqip, u yerlerdiki wesiqe we resimlerning hemmisini birmu bir körüp chiqti. Pélliot budda dinining «nomlar diwani(üch aghiliq nom bitigler)» gha kirgüzülmigen budda wesiqiliri, éniq yil dewri yézilghan höjjetler we shayi qeghezge sizilghan resim qatarliqlarni nuqtiliq tallap erzan bahadila sétiwaldi. Pélliot yene mogaw gharining shimaliy rayonidiki 181-nomurluq tashkémir(dunxuang akadémiyisining salghini464-nomur) diki qum döwisidin nurghun uyghurche, tangghutche we tibetche wesiqilerni hemde uzundin béri ilim sahesining diqqitini jelp qilip kelgen uyghurche mix metbee herplirini bayqidi(82). Mogaw gharining shimalidiki 181-tashkémir tangghut dewride yasalghan, yuen sulalisi dewride qayta rémont qilin'ghan. Tashkémir yumulaq torusluq bolup, jenub, shimal we gherb témigha but tekchisi oyulghan. Dalan torusining pes teripide yuen sulalisi dewride sizilghan ming butning resimi bar. Jenubiy we shimaliy témida yuen dewride sizilghan resimlik hékaye bar, bu tashkémirning gherbiy teripi yuen dewridila péchetliwétilgen. Dalandin saraygha ötüshidighan korédorning torusida yuen dewride sizilghan ming butning resimi bar, shu korédor témining pes teripide tangghut dewride sizilghan budsatwaning resimi bar. Jenub we shimal témida yuen dewride sizilghan töt budsatwaning resimi bolsimu emma kemtükila qalghan. Saray kémirning torusida nefis bézelgen gül neqishidin sizilghan budsatwaning yükünüp nom oquwatqan chaghdiki resimi bar, uning töt teripige yükünüp olturghan birdin budsatwaning resimi sizilghan. Gherb tereptiki tamgha sekkiz qanatliq shirma sizilghan bolup, uninggha «awaloksuwara budsatwa pumonpin»mezmun qilin'ghan budsatwa, murit, ersh muekkili, xormuzta tengri(qabil alem ilahi) bir gewdileshtürülgen upasakaning nom oquwatqan halettiki resimi sizilghan. Jenub tereptiki tamgha alte qanatliq shirma sizilghan bolup, uninggha xormuzta tengri, wajra, ersh muekkili, murit birgewdileshtürülgen upasakaning nom oquwatqandiki resimi sizilghan. Shimal témigha alte qanatliq shirma sizilghan bolup, uninggha budsatwa, ilahlar, ersh muekkili, xormuzta tengri birgewdileshtürülgen upasakaning nom oquwatqan chaghdiki resimi sizilghan, sherqiy témidiki alte xetlik hékmetler yézilghan, jenub tereptiki tamning ul teripige tangghut dewrige ait neqish chüshürülgen. Ong-sol tamlirigha uyghurche béghishlimilar yézilghan)83). Pélliotning arxéologiyilik tekshürüsh etriti fransiyege qaytip barghandin kéyin yighip kelgen buyumliri arisidiki wesiqe-matériyallarning az bir qisimini guymét muzéyigha saqlashqa bergendin bashqa qalghanlirini fransiye dölet kutupxanisi sherq bölümining saqlishigha bergen. Güzel sen'et eserlirini deslepte parijh lüfu sariyining(rufél sariyining fransuzche atilishi ----- terjiman) saqlishi üchün bergen bolsa kéyinche parijh guymét asiya sen'et muzéyi (töwende guymét muzéyi, dep élindi) gha ötküzüp bergen(84), dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpimu shu chaghda mana mushu guymét muzéyining saqlishigha bérilgen. Guymét muzéyi kutupxanisining bashliqi fghangsowa makuwen (Francis Macouin---- uyghurchisi fransuz tilidiki teleppuzi boyiche élindi) ependining tonushturushiche, guymét muzéyida saqliniwatqan bu uyghurche 960tal mix metbee herpi deslepte laygha mileglik péti muzéyning ambirida saqlinip keleen iken, kéyin u herbir herptiki laylarni pakiz tazilap herpning chong-kichiklik nisbiti boyiche yaghachtin nefis qap yasitip muhim yadikarliq qatarida saqlap keptu. Hazir bu mix metbee herpliri nahayiti nefis ishlen'gen üch tartmiliq ashu yaghach qapta saqlanmaqta. Saqlinish nomuri MG25507(MG fransuzche Musée Guimet yeni guymét muzéyining qisqartip yézilishi) . Yaghach qapta yene eyni yili pélliot bu mix metbee herpini sinaq qilip bésip baqqan xatirining bir wariqida on nechche mix metbee herpining basmisi saqlanmaqta. Pélliot özining«dunxuang tashkémiri xatiriliri»de bu mix metbee herplirining bayqilish jeryanini xatirilep: « 1908-Yil 5-ayning 23-küni, shenbe, 181-nomurluq tashkémirde basma üchün ishlitilidighan nurghun chasa shekillik mongghulche mix metbee herpi tépildi, shuning bilen bille yene tangghutche basma buyumlirining kemtüklirimu tépildi»(85)dep yazghan. Eyni chaghda pélliot dunxuangda arxéologiyilik qézish bilen shughullan'ghanda aldirighinidin bu mix metbee herplirining uyghurche herp ikenlikini oylap baqmayla yuqiriqi neq meydan xatirisini qaldurghan. Shuningdin kéyin pélliot bu mix metbee herpini tetqiq qilish uyaqta tursun hetta retlepmu baqmighan.
2.Uyghurche mix metbee herplirige bolghan ilgiriki qarash 1925-Yili amérikiliq metbee tarixi mutexesisi kartér özining «junggoda metbee téxnikisining keshp qilinishi we uning gherbke tarqilishi» namliq meshhur esiride tunji qétim 4tal mix metbee herpining basmisini élan qilghan hem buni uyghurche herp, dep éniq békitken. Bu 4 tal herping basma süriti nurghun eserlerde neqil qilin'ghan. Ademni oygha salidighini shuki, kartér tallap basqan bu 4tal uyghurche mix metbee herpi del söz birlik qilin'ghan herptur. Kartérning uyghur tili heqqidiki bilimi tolimu kemchil bolghanliqtin eyni chaghdiki yawropa ilim sahesi uyghur tili tetqiqatini chongqurlashturghan bolsimu dunxuangning qedimiy tarixi we bu yerdin tépilghan wesiqilerni tetqiq qilish jehette deslepki tonushqila ige idi. Shunga kartér gerche özining mol bilimi we ilimdiki ötkürliki arqiliq bu mix metbee herplirining dunya metbee tarixidiki orni hem ilmiy qimmitini körsitip bergen bolsimu emma ashu nechche tal mix metbee herpidin wang jén keshp qilghan söz birlik qilin'ghan mix metbee herpi qatarida dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpining xaraktérige xata yekün chiqardi. U özining tesiri nahayiti zor bolghan«junggoda metbee téxnikisining keshp qilinishi we uning gherbke tarqilishi» dégen kitabida: «Uyghur yéziqi arami yéziqidin kelgen herplik yéziq. Uyghurlar mix metbeeni qollinishqa bashlighanda derhal yekke herplik mix metbeening ewzellikini tonup yetken, bu sistéma junggomix metbeesidin köp qolayliq idi. Dunxuangdin tépilghan mix metbe herpi pütünley söz birlik qilin'ghan mix metbee herpliridin terkib tapqan, u pütünley junggoning mix metbeesidin dorap yasalghan. Belkim ularning(uyghurlarni démekchi ------- aptor) herplik yéziq mix metbeesi bolghan bolushi mumkin, emma bizde hazirghiche bu heqtiki yazma menbee yoq, shuningdek herplik yéziq mix metbeening maddiy pakitinimu bayqimiduq. Dunxuangdin tépilghan mix metbee herpi(uyghurche mix metbe herpi közde tutulidu----- aptor) yenila junggoningkini dorap yasalghan,u herplik yéziq mix metbee herpi bolmastin belki birbirige ulap yasalghan mxi metbeedur»(86).Kartér bu sahening nopuzi bolghachqa uningdin kéyinki nechche on yilda kartérning bu bir abzas sözi üzlüksiz neqil qilinip, kishilerni bu uyghurche mix metbee herpi söz birlik qilin'ghan, herp yaki boghum birlik qilinmighan, uning xarktéri xuddi ottura tüzlenglikte ixtira qilin'ghan xet(söz)birlik qilin'ghan mix metbeege oxshashtur, deydighan xata qarashqa keltürüp qoydi. Téximu heyran qalarliqi shuki, eyni chaghdiki kartérning esirideangliq yosunda söz birlik qilin'ghan ashu töt tal herp tallan'ghan, söz birlik qilin'ghan bu töt tal herpning süriti köp xil eserlerge neqil qilinip, emeliyette ilim saheside xata yétekchilik rol oynighan. Hetmmige melumki, kartér uyghur tili jehettiki mutexessis emes, téximu toghrisini éytqanda u uyghur tilini qilche bilmeslikimu mumkin. Zadi qandaq nerse sherqshunasliq sahesidiki bir ewlad ilim gigantida mushundaq xataliq sadir qilghandu? Aridin nechche on yil ötkende biz bu qedimqi medeniyet miraslirigha qayta qarap chiqqanda we uni qayta tetqiq qilghanda eyni chaghda kimler kartérgha «yardemliship» bu uyghurche mix metbe«ewrishkisi»ni «talliship» we «perq étiship» bergendu? Zadi qandaq muddiada mexsus ashu 4 talla söz birlik qilin'ghan mix metbee herpi tallan'ghandu? Dégen bu ademni oylanduridighan soalni sorimay turalmaymiz. Kartérning esiri dunyagha kélip nechche on yildin kéyinmu ilim saheside tesiri bar bezi eserler yenila kartérning izidin méngip uning közqarshini yaqlimaqta. Hetta ilim saheside téxi birmehel bu bir türküm uyghurche mix metbee herpi yoqap kétiptudek, dégen ösek tarqaldi, mesilen en'gliyilik meshhur alim joséf nédham bash bolup tüzülgen «junggo pen-téxnikisi tarixi»dégen kitabning 5-tomining 1-qisimi bolghan«qeghez we metbee»(chyen sünshün qelem tewretken)de: «Uyghurche mix metbee herpini 1907-yili pélliot bayqighan, yéqinqi xewerlerge qarighanda bu bir yürüsh mix metbee herpini tapqili bolmighanmish»(87). Dep yazdi. Emma, bu kitabning qelem tewretküchisi bolghan meshhur metbee tarixi mutexessisi chyen sünshün ependi uyghurche mix metbee herpi üstide toxtalghanda kartérning kona telimatini yaqlimay birqeder éhtyatchan pozitsiyede boldi. U yuqiriqi kitabta:«... Yenila dunxuangdin bir yürüsh uyghurche yaghachtin yasalghan mix metbee herpi tépildi, bu nechche yüzligen herpning yil dewri texminen 1300-yiligha toghra kélidiken.Bu , yawropa yéziqidin bashqa uyghur yéziqidek mushundaq herplik yéziqning oyma bet metbeesidin mix metbeege köchüshimu nahayiti tebiiy ikenlikini chüshendürüp béridu»(88). Bu mix metbee herpi bayqilip 80 yilgha yéqin waqit ichidimu ilim sahesidikilerning bu mix metbee herpining heqiqiy ehwaligha bolghan tonushi izchil mujimel bolup keldi. Gerche bezi alimlar alaqidar eserliride bu uyghurche mix metbee herplirining tépilishi we saqlinish ehwali heqqide azdur-köptur tilgha élip ötken bolsimu emma chongqur tetqiq qilmidi, ularning bu uyghurche mix metbee herpining muhim ilmiy qimmitige bolghan tonushi yéterlik bolmidi, ularning bu mix metbee herpliri üstide sistémiliq we omumiy yüzlük tetqiqat élip bérip bu mix metbee herplirining dunya metbee tarixidiki orni heqqide toghra baha bérishidin éghiz échish téximu mumkin bolmidi(89). Bu hal bügünki kündiki junggo we chet'el ilim saheside dunxuangshunasliqning taza rawajlan'ghanliqidek yaishi weziyiti bilen zadila mas kelmeydu hem bu dunya metbee tarixidiki yéshilmigen bir sir bolup qaldi. Dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpining ehwalini omumyüzlük igilesh üchün mushu kitabning aptori yasin hoshur eli b d t pen-maarip-medeniyet teshkilati pingshen yüfu (xrayama)yipek yoli tetqiqati mukapatigha érishkendin kéyin 1995-yili en'gliyide dunxuang wesiqilirini tetqiq qiliwatqan chéghida mexsus fransiye paytexti parijhgha bérip, dunxuangdin tépilghan bu uyghurche mix metbee herpining dérikini qildi, axiri parijh guymét asiya sen'et muzéyining medeniyet yadikarliqliri iskilatida 800yilliq tarixqa ige bu uyghurche mix metbee herplirini körüshke musherrep boldi hemde nechche yüz yil tarix tozandilirigha kömülüp yétip 20-esirning bashlirida yat elge élip kétilgen 960tal yaghachtin yasalghan mix metbee herpining hemmisini élimizde ishlen'gen chong besh waraq bambuk qeghizige bésip, bu yaghachtin yasalghan mix metbee herpi wekillik qilghan yéziq belgilirini nahayiti éniq namayen qildi.Hazir parijhdiki guymét muzéyida saqliniwatqan 960tal uyghurche mix metbee herpi eyni chaghda ishlitilgen mix metbee herpining bir qisimila bolushi mumkin, nechche yüz yil tashlinip andin tépilghiche bolghan uzaq tarix qismetliride zor bir qisimi yoqilip ketken yaki buzghunchiliqqa uchrighan. Bextke yarisha dunxuang gherbiy shimaldiki qurghaq kilimatliq jay bolghanliqtin, saqlinip qalghan bu nechche yüz tal yaghach mix metbee herpi chirip ketmey obdan saqlinip qalghan, bu belkim mushu yaghach mix metbee herpini yasighuchining mix metbee yaghach matériyallirini ximiyilik bir terep qilishtin ötküzgenliki bilen munasiwetlik bolsa kérek. Birnechche tal mix metbee herpidin bashqiliri nahayiti mukemmel bolup, xetliri we siziqliri shundaq nuqsansiz saqlan'ghan. Fransiyede ishlen'gen hökümet alaqiside ishlitilidighan suruxqa chilap élimizde ishlen'gen bambuk qeghizige bésip nusxa élin'ghanda ünümi nahayiti yaxshi bolghan, surux yéyilip ketmigen. Bésip chiqirilghan xet ochuq bolup, hazirghiche saqlinip kelgen uyghurche metbee buyumliri(heqiqiy buyum) bilen sélishturghanda ünümi yüzdé yüz oxshash bolghan, bu uyghurche mix metbee herplirining mezmunini tetqiq qilishqa nahayiti paydiliq.Dunxuang akadémiyisining tetqiqatchisi péng jinjangning tonushturushiche, uning riyasetchilikidiki tür tetqiqat guruppisi dunxuang tashkémiri shimaliy rayonidiki tashkémirlerni tazilighanda 48tal uyghurche yaghach mix metbee herpini (buning ichide shimaliy rayondiki 59-nomurluq tashkémirdin 16 tal, shimaliy rayondiki 162-nomurluq tashkémirdin 2tal, 464-nomurluq tashkémirning merkiziy kémiridin 2tal, 464-nomurluq tashkémirning sherqiy jenubidiki yan kémirdin 17tal, shimaliy rayondiki 56-nomurluq tashkémirdin 1tal, shimaliy rayondiki 163-nomurluq tashkémirdin 10tal) bayqighan, buninggha dunxuang akadémiyisining medeniyet yadikarliqliri iskilatida saqliniwatqan 6tal(bumu shimaliy rayondin tépilghan) mix metbee herpini qoshqanda jem'iy 54tal herp bolghan. Bular fransiyede saqliniwatqan mix metbee herpliri bilen oxshash bir türdiki herp bolup, hazirghiche dunyada saqliniwatqan uyghurche yaghach mii metbee herpi 1014ke yetken.Dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpliridin bésip chiqirilghan mezmunni oqush we türge ayrish netijisidin qarighanda, bu mix metbee herpliri ottura tüzlengliktin tépilghan xenzuche we tangghutche mix metbee herpige zadila oxshimaydu, xenzuche we tangghutche mix metbee herpliride xet(söz) birlik qilin'ghan, halbuki uyghurche mix metbee herpliride bolsa söz, boghum, tawush birlik qilin'ghan bolup, ariliq tawush birlik qilin'ghan mix metbee herpliri bilen xenzuche mix metbee xéti ariliqidiki herplerdur, bu nahayiti muhim ilmiy tetqiqat qimmitige ige. Dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpliri mix metbee tarixini tetqiq qilishta muhim ehmiyetke ige bolupla qalmastin belki mix metbee téxnikisi hem uning idiyisining özgirishi hemde mix metbeening junggodin gherbke tarqilish yolliri we usuli üstide izdinishte mölcherligüsiz qimmetke ige.
Tötinchi paragrafUyghurche mix metbee herpining shekli, matériyali, yasilish usuli we türi1. Uyghurche mix metbee herpining shekli, matériyali we yasilish usuli Dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpliri tetür köpinki qapartma herp bolup, mutleq köpinchilirining kengliki 1.3Santimétir, égizliki 2.2Santimétir, uzun-qisqiliqi ipadiligen belgining chong-kichiklikige asasen békitilgen. Dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herplirining yaghach matériyali nahayiti qattiq bolup, közitilishiche beziliri qizghuch, beziliri saghuch qongur bolup, chilan yaki neshpüt yaghichidin yasalghanliqi melum. Chilan yaghichi bilen neshpüt yaghichi élimizning shimalida köp uchraydighan méwilik derex türi bolup, gherbiy shimalda nahayiti köp tarqalghan, yaghichi sel inchke, oyushqa asan, menbesi mol, bahasimu erzan. Bu yaghach matériyalliri mix metbeege ishlitilishtin burun chidamliq bolsun üchün pishshiqlap ishleshtin ötküzülüp, qurt chüshüshning aldi élin'ghan. Bu mix metbee herplirining köpinchiliri uzaqqiche ishlitilgenliktin bolsa kérek, sirti qaridap ketken, nechche yüz yiyl ishlitilgen bolsimu xéti nahayiti éniq turghan. Uyghurche yaghach mix metbee herplirini tepsiliy közitish we sélishturush, ottura tüzlengliktiki xenzuche xetning yaghach mix metbee herplirini yasash toghrisidiki yazma xatirilerdin paydilinish arqiliq mushu kitabning aptori uyghurche yaghach mix metbee herplirining ikki xil yasash usuli bar , dep qaridi: ① Adette awal herp nusxisi taxtaygha yéziwélinip,herp shekli oyulidu, andin birliki boyiche késiwélinip silighdilinip ishlitilidu; ② Kona oyma bettiki yéziq mezmunidin paydilinip éhtyajgha asasen söz yaki boghumni heridiwélinidu, dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpliri ichide bezi artuqche herp belgiliri uchraydu, qarighanda bu kona oyma bettiki herpler arisida eslidinla bolghan bolsa kérek. Yene bezi mix metbee herplirining yüzi we arqa teripide uyghurche herp shekli we tinish belgiliri bar, bu belkim waqitliq éhtyaj tüpeylidin matériyal téjesh üchün ishlitilgen bolsa kérek. Buningdin bashqa yene bezi mix metbee herplirining bir yüzide buzup qoyulghan herp shekli uchraydu, bundaq herplerde matériyal téjesh üchün yene bir yüzige qaytidin uyghurche herp oyulghan. 2.Uyghurche mix metbee herplirining türi Dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herplirini oqush, türge ayrish netijisidin qarighanda bu herpler ipadiligen yéziq belgilirini 7 türge bölüshke bolidu. 1 .Herp birlik qilin'ghan mix metbee herpliri Bu uyghur tili tawushlirining barliq boghumlirini ipadileshte ishlitligen. Hazir saqliniwatqan bu uyghurche mix metbee herpliri ichide beziliri söz béshida, söz ariliqida we söz axirida kélidighan üch xil shekli bar★. Herp birlik qilin'ghan mix metbee herp belgiliri bilen shu belgiler wekillik qilghan tawushning sélishturma jedwili(jedwel2) töwendikiche: ★★(buning arqisigha2-,3-jedwel kélidu) 2 . Söz birlik qilin'ghan mix metbee herpi Söz birlik qilin'ghan mix metbee herpliri ichide isim, süpet, san, almash, rewsh, arqa yardemchi söz we ulanma qatarliqlar bolup, isimlarning bir qisimi budda dinining xas atalghuliridur. Yene bir qisimliri péilning grammatikiliq shekli(mesilen rewishdash) yaki bashqa shekilliri ipadilen'gen mix metbee herpliri bolup, ipadiligen söz menaliri nahayiti mukemmel, shunga chüshinishke asan bolsun üchün ular bu yerde muhakimige qoyuldi, mesilen: (4-jedwel)3.Péil tomuri birlik qilin'ghan mix metbee herpi Péil adem yaki shey'ilerning herikitini, halitini, özgirishini we rohiy halet herikitining jeryanini hemde heriket halitini ipadileydighan söz türkümi. Uyghur tilidiki péillarning derije, ray, zaman, shexs, bolushluq yaki bolushsiz qatarliq grammatikiliq katégoriyiliri bar. Uyghur tilidiki péillarning morfologiyilik özgirishi péil tomurigha qoshulidighan söz arqa qoshumchilirigha türlük grammatikiliq söz yasighuchi qoshumchilar qoshulush arqiliq ipadilinidu. Uyghur tilidiki péil tomurning arqisigha yene söz yasighuchi qoshumchilarni qoshush arqiliq yéngi söz yasiighili, shu arqiliq söz menasini özgertkili we kéngeytkili hem söz xaraktérini özgertkili bolidu. Köpinche hallarda söz tomuri(tüp söz) grammatikiliq söz yasighuchi qoshumchilar qoshulghandila andin grammatikiliq menagha ige bolup, söz bilen söz otturisidiki yaki söz bilen söz birikmisi otturisidiki grammatikiliq munasiwetlerni namayan qilip, shu arqiliq mukemmel menani ipadileydu, emma bezide yene péilning söz tomurimu mukemmel grammatikiliq menani ipadileydu. (5-Jedwel). 4.Söz yasighuchi qoshumchilar birlik qilin'ghan mix metbee herpliri Uyghur tilining morfologiyilik özgirishi söz yaki tüp söz arqisigha söz yasighuchi qoshumchilar qoshulush arqiliq orunlinidu. Uyghur tilining söz yasighuchi qoshumchiliri ikki türge bölünidu, birinchi türdiki söz yasighuchi qoshumchilar sözning sözlük ---- grammatikiliq menasini ipadilep, sözning sözlük menasini izahlap, sözlükni melum türdiki sözlük ----- grammatikiliq katégoriyege ige qilidu. Ikkinchi türdiki söz yasighuchi qoshumchilarning peqet grammatikiliq iqtidarila bar, bu türdiki söz yasighuchi qoshumchilar qoshulghan melum sözning söz birikmiliri yaki jümle qurulmisidiki grammatikiliq iqtidarini belgileydu, emma sözning sözlük menasida özgirish hasil qilmaydu. Uyghur tilidiki sözlerning sémantikiliq(menaliq) özgirishi we türlük grammatikiliq shekil özgirishi yuqiriqi ikki türdiki söz yasighuchi qoshumchilar tüp sözge qoshulush arqiliq ipade qilinidu. Oxshashmighan türdiki nurghun söz yasighuchi qoshumchilarni birla waqitta bir tüp sözge qoshushqimu bolidu. Tüp sözge qoshulghan söz yasighuchi qoshumchilar qanche köp bolsa ipadileydighan menamu shunche murekkep we toghra bolidu. Uyghur tilidiki sozuq tawushning ahangdashliqi üzük tawushning assilmilatsiyelishish qanuniyiti bilen birikidighan bolghanliqtin uyghur tilidiki söz yasighuchi qoshumchilarning köpinchiliri köp xil shekilde özgiridu. Oxshashmighan türdiki söz yasighuchi qoshumchilar birla waqitta tüp sözning arqisigha ulinip kelgende uning tertipi söz yasighuchi qoshumchilar tüp sözge zich ulinip kélidu, andin bolushsizliq sheklidiki söz yasighuchi qoshumche, péilliq isim yaki süpetdash we rewshdash qatarliq söz yasighuchi qoshumchilar kélip, arqidin san yaki tewelik shexs söz yasighuchi qoshumchiliri, xewer bolup kelgen shexs söz yasighuchi qoshumchiliri, kélish qoshulghan söz yasighuchi qoshumchilar qatarliqlar kélidu. Mesilen; adaqlarinta Dégen sözni tehlil qilip körsek, adaq-lar-i-n-ta din ibaret besh bölekke bölüshke bolidu, adaq tüp söz, «ayaq»dégen menada, - larköplük qoshumchisi, -iüchinchi shexs tewelikidiki taq san, -n artuqche tawush, -taorun kélish qoshumchisi, bu sözning toluq menasi «ayiqida» yeni «uning ayiqi üstide»dégendin ibaret. (6-Jedwel). 5.Mena yaki grammatikiliq iqtidar ipadilimeydighan tawushtin birikmiliri birlik qilin'ghan mix metbee herpliri (7-Jedwel) 6.Bet yüzidiki konchuk, ramka ipadilen'gen mix metbee herpliri, buning ichide taq siziqliq konchuk, qosh siziqliq konchuklarmu bar. (8-Jedwel). 7.Tinish belgiliri we qoshumche belgilerni ipadileydighan mix metbee herpliri, buning ichide taq chékit, qosh chékit, töt chékitlik belgilermu bar. (9-Qedwel). Buningdin bashqa yene bet yasighanda boshluq tolduridighan shpon we ottura baldaq yaghachmu bar.Beshinchi paragrafUyghurche yaghach mix metbee herplirining alahidiliki1.Uyghur tilining alahidiliki Uyghur tili uyghurlar alaqe qilidighan ortaq til bolup, qedimqi türkiy tillarning biri. Uyghur tilida i ï ä a o ö u ü din ibaret 8 sozuq tawush bar, bularning ichide i ä ö ü til aldi sozuq tawushi, ï a o u lar til arqa sozuq tawushi.b p γ q h g k d t z l m n r s š č gn y w Din ibaret 20üzük tawush bar. Sozuq tawushning ajizlishidighan qanuniyiti bar. Morfologiye jehette san, kélish, tewelik shexs, xewerlik shexs qatarliqlar isim we shey'ileshken isimdiki musteqil sözkatégoriyisige kiridu. Oxshash bir katégoriyege tewe söz arqa qoshumchilirining oxshashmaydighan fonétikiliq özgirishi bolidu. Isimning bash kélish, tewelik kélish, tengdash kélish, yönilish kélish, chüshüm kélish, orun kélish, egeshme kélish, wasitilik kélishtin ibaret 8 xil kélishi bar. Bash kélish yoq halette bashqa kélishler söz arqa qoshumchiliri qoshush arqiliq ipadilinidu. Péilning zaman, shexs, ray, derije qatarliq köp xil morfologiyilik özgirishi bar. Buningdin bashqa yene uyghur tilidiki péillarning süpet péili we qoshumche péil qatarliq shekilliri bar. Til tipidin éytqanda uyghur tili tipik yépishqaq til bolup, uning eng muhim alahidiliki fonémasi özgermeydighan söz yaki söz yiltizi morfémasining arqisigha mueyyen tertip boyiche oxshashmighan fonémasi özgermeydighan söz yasighuchi yaki grammatikiliq söz yasighuchi qoshumchilarni qoshush arqiliq yéngi söz yasilidu yaki grammatikiliq munasiwet ipadilinidu, herbir söz yasighuchi qoshumche birla muqim sémantikiliq alahidilik yaki grammatikiliq menani ipadileydu. Uyghur tilida tüp söz bilen söz yasighuchi qoshumche otturisida tawush perqi éniq ayrilghan. Uyghur tilida bir söz oxshashmighan grammatikiliq mena ipadiligen chaghda shu tüp sözge oxshashmighan söz yasighuchi qoshumche qoshulghan bolidu. Mesilen alayli, «méngish»uqumini bildüridighan bu péil xenzu tilida bir peqet birla xet bilen ipadilinidu hem bu péil herqandaq shexslik almash bilen birikip oxshashmighan ige yürgüziwatqan heriketni ipadileydu. Halbuki uyghur tilida «méngish» uqumini bildüridighan péil tüp sözi oxshashmighan shexslik almash yaki ige ipadilinidighan söz bilen birikkende oxshashmighan grammatikiliq söz yasighuchi qoshumche qoshulidu, nawada buninggha yene bolushsiz ray, zaman, derije, shexs qatarliqlar ipadilen'gen söz yasighuchi qoshumchilar qoshulidighan bolsa bir péil az dégendimu on nechche xil özgiridu. Isim qatarliq söz türkümidimu oxshashmighan grammatikiliq uqum ipade qilinmaqchi bolghanda oxshashla oxshashmaydighan söz yasighuchi qoshumchilar qoshulidu. Uyghur tilidiki morfologiyilik özgirish söz yaki tüp söz arqisigha söz yasighuchi qoshumche qoshush arqiliq orundilidu. Uyghur tilidiki söz yasighuchi qoshumchilar ikki türge bölünidu, birinchi türdiki söz yasighuchi qoshumchilar arqiliq sözning lughet terkibi --- grammatikiliq menasi ipadilinip, sözning lughet terkibi izahlinidu hemde lughet terkibi melum bir türdiki lughet terkibi --- grammatikiliq katégoriyege tewe qilinidu. Ikkinchi türdiki söz yasighuchi qoshumchilar peqet grammatikiliq iqtidarghila ige bolidu, bu türdiki söz yasighuchi qoshumchilar qoshulghan melum bir söz söz birikmisi yaki jümle qurulmisidiki grammatikiliq iqtidarni belgileydu, emma sözning lughet terkibi menasida özgirish bolmaydu. Uyghur tilidiki sözlerning sémantik(mena) özgirishi we türlük grammatikiliq we morfoloeiyilik özgirishi del yuqiriqi ikki türlük söz yasighuchi qoshumchilar tüp söz arqisigha qoshulush arqiliq ipadilinidu. Oxshashmighan türdiki nurghun söz yasighuchi qoshumchilarni birla waqitta bir tüp sözge qoshushqimu bolidu. Tüp sözning arqisigha qoshulghan sö yasighuchi qoshumchilar qanche köp bolsa ipadileydighan menamu shunche murekkep we toghra bolidu. Uyghur tili sozuq tawushlarning ajizlishish we üzük tawushlarning nöwetlishish idariside bolghachqa, uyghur tilidiki sö yasighuchi qoshumchilarning köpinchilirining köp xil özgirish shekli bolidu. Uyghur tilida oxshashmighan türdiki söz yasighuchi qoshumchilar birla waqitta bir tüp sözning arqisigha qoshulghanda buning tertipi tüp sözge ashu söz yasighuchi qoshumche ulinip kélidu, andin bolushsiz rayliq söz yasighuchi qoshumche, heriketnami(péil isim) yaki süpetdsh qatarliq söz yasighuchi qoshumche kélidu, axirda san yaki tewelik shexslik söz yasighuchi qoshumche, xewer bolup kelgen shexslik söz yasighuchi qoshumche, kélish qoshulghan söz yasighuchi qoshumche qatarliqlar kélidu. Mesilen, «adaqlarinta » dégen sözni tehlil qilip körsek, adaq-lar-i-n-ta din ibaret besh bölekke bölüshke bolidu, adaq tüp söz, «ayaq»dégen menada, - larköplük qoshumchisi, -iüchinchi shexs tewelikidiki taq san, -n artuqche tawush, -taorun kélish qoshumchisi, bu sözning toluq menasi «ayiqida» yeni «uning ayiqi üstide»dégendin ibaret. Uyghurlarning yézish en'eniside qismen tüp sözler bilen söz yasighuchi qoshumchilarni ayrip yézish hadisisi bar, bundaq hadisiler qolyazma wesiqilerdimu, basma wesiqilerdimu oxshashla uchraydu(90). Mesilen, uyghurche«altun yaruq»ning köchürülme nusxisida tüp söz bilen söz yasighuchi qoshumchilarning ayrip yézilghanliqini köp uchritimiz. Uyghurche «wajra sutrisi» we bashqa wesiqilerning kemtük jildliridimu bundaq ehwal köp uchraydu. Dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herplirining tehlilidin qarighanda, uyghurlar türlük söz yasighuchi qoshumchilarning grammatikiliq iqtidarini nahayiti éniq perqlendürgen.
2.Uyghur tilining alahidilikini eks ettürüdighan uyghurche yaghach mix metbee herpliri Bu yaghach mix metbee herplirini tehlil qilip körginimizde, uyghurche mix metbee herplirini layihiligüchi mix metbee herplirini layihiligende uyghur tilining fonétikisi, söz yasighuchi qoshumchilar we grammatikiliq terkiblerning perqini nahayiti éniq ayrip, pütünley uyghur tilining til alahidiliki boyiche layihilep yasighan, nawada uyghur tili qurulmisi heqqide bilimi bolmighinida mushundaq toghra tehlil yürgüzelmigen we ayriyalmighan bolatti. Bizge melumki, uyghurche mix metbeeni keshp qilghuchi uyghur tilining morfologiyilik qurulmisi heqqide mukemmel bilimge ige bolghan. Hazir saqliniwatqan uyghurche mix metbee herpi gerche qedimqi uyghurlar kitab bésishta ishletken mix metbee herpining bir qisimi bolsimu emma bu herpler:(1)sozuq tawush we üzük tawushni ipadileydighan til tawushliri birlik qilin'ghan mix metbee herpliri; (2) Kishilik almash, isim, süpet, san, almash, rewish, arqa yardemchi söz, ulanma, süpetdash, rewishdash, heriketnami hemde daim uchraydighan bir qisim péillarning hazirqi zaman kélechek rayi hem bu péillarning kélechek arzu rayi, shertlik rayi, rewishdashlarning bolushsiz shekli qatarliqlarni ipadileydighan söz birlik qilin'ghan mix metbee herpliri; (3) Péil tüp sözini ipadileydighan mix metbee herpliri; (4) Tewelik shexsning söz yasighuchi qoshumchilirini ipadileydighan mix metbee herpliri; (5) Isimning köplikini ipadileydighan mix metbee herpliri; (6) Isim yasighuchi söz arqa qoshumchilirini ipadileydighan mix metbee herpliri; (7) Süpet yasighuchi söz arqa qoshumchilirini ipadileydighan mix metbee herpliri; (8) Rewishdash söz arqa qoshumchilirini ipadileydighan mix metbee herpliri; (9) Süpetdash söz arqa qoshumchilirini ipadileydighan mix metbee herpliri; (10) Péil rayi, péil derijisi, zaman, péillarning bolushsiz shekli qatarliq katégoriyelerni ipadileydighan söz arqa qoshumchilirining mix metbee herpliri; (11) Isimning tewelik kélishi, chüshüm kélishi, tengdash kélishi(bérish kélishi), yönilish kélishi, orun kélishi, egeshme kélishi, wasitilik kélishining söz arqa qoshumchilirini ipadileydighan mix metbee herplirini öz ichige alidu. Yuqiriqi pakt shuni toluq chüshendüriduki, uyghurche mix metbee herplirini keshp qilghuchilar mix metbee herpliri layihiligende,uyghur tilining fonétikisi, grammatikiliq alahidiliklirini toluq nezerge alghan. Ular aldi bilen daim uchraydighan kishilik almash, isim, péil tüp sözi, süpet, rewishdash, süpetdash qatarliqlarni ayrip chiqip, söz birlik qilin'ghan mix metbee herplirini yasap chiqqan, andin uyghur tilining türlük grammatikiliq shekillirini birlik qilip mix metbee herplirini yasap chiqqan. Buningdin bashqa yene birqisim til tawushi birlik qilin'ghan mix metbee herplirini yasap chiqqan. Biz yuqirida misal keltürgen uyghurche yaghachtin yasalghan mix metbee herpliri öz ichige alghan türlük herp belgiliri, tinish belgiliri, bet ramkiliri we bet yasashta ishlitilidighan shina qatarliqlarni tehlil qilghinimizda, uyghurche mix metbee herplirini layihiligüchilerbet yasighanda uchraydighan türlük ehwallarni etrapliq oylashqan. Démek bu uyghurche yaghach mix metbee herpliride bet yasighanda, bésilidighan mezmun'gha asasen herp, tüp söz we söz yasighuchi qoshumchilarni tizip (biriktürüp), türlük muqim söz menalirini we grammatékiliq munasiwetlerni ipadiligili hemde mukemmel mena béridighan jümlilerni qurashturghili bolidu. Yene éhtyajgha asasen tinish belgiliri arqiliq jümlilerni toxtatqili we axirlashturghili bolidu. Uyghur tili bilen xenzu tili oxshashmaydighan ikki xil til sistémisigha mensup bolghanliqtin xenzular rayonidiki mix metbee téxnikisi arqiliq uyghurche mezmunlarni basqili bolmaydu. Nawada addiy haldila xenzuche mix metbee usulini dorap bir xet bir sözni ipadilesh usuli boyiche tizip qoyghili bolmaydu, bundaq qilghanda uyghur tilidiki her bir sözning morfologiyilik özgirishi boyiche on nechche xil, hetta uningdin köp sheklini yasashqa toghra kélidu. Buning bilen mix metbeening sani köpiyip kétip ishlitishmu qolaysizlishidu. Uyghurche mix metbee herplirini layihiligüchilerning uyghur tilining til qurulmisi heqqidiki bilimi nahayiti mol bolghanliqtin, xenzuche mix metbeege tüptin oxshimaydighan uyghurche mix metbee herplirini layihiligende uyghur tilining herplik (élipbelik) yéziq ikenlikidin ibaret bu alahidilikini aldin oylishish bilen bille uyghur tilining yépishqaq til ikenlikidin ibaret bu alahidilikinimu nezerdin saqit qilmay, layihilesh dawamida uyghur tilining morfologiyilik qurulma alahidilikidin toluq paydilan'ghan hem shu arqiliq uyghur tilining til alahidilikini toluq namayan qilip bergen. Netijide ularning bu ulugh ixtiraliri arqiliq uyghurlarning yüksek eqil-parasiti gewdilendürülüp, uyghurche mix metbee herpi dunya qedimqi zaman metbee tarixidaki möjize bolup qalghan.
Altinchi paragrafUyghurche yaghach mix metbee téxnikisining tüzülüshi1.Uyghurlarning mix metbeede bésish jeryanining layihilinishi Hazirghiche biz uyghurche mix metbee téxnikisigha biwasite alaqidar tarixiy matériyallarni téxi bayqimiduq, uyghurlarning mix metbee téxnikisigha ait matériyal kemchil boluwatqan hazirqidek sharaitta, dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpining özi uyghurlarning mix metbee téxnikisini bilishtiki muhim asas bolup qaldi. Buningdin bashqa, kemtük saqlinip qalghan uyghurche basma wesiqilerde uyghurlarning metbeechilikige ait bezi yip uchi saqlinip kelmekte. Shén ko bilen wang jénning ottura tüzlengliktiki xenzuche xet mix metbeesi heqqidiki xatirilirimu muhim paydilinish qimmitige ige. Aldi bilen, uyghurche basma wesiqilerdiki nurghun xatimede kitab bésishning sewebliri, arzu-arman, kitab bésilghan orun, bésish jeryani we bésilghan kitab sani(trajh) qatarliqlar heqqide éniq xatire qaldurulghan. Köpinche xatime mezmunida uyghur tilidiki metbee téxnikisigha ait atalghular saqlinip qalghan. Andin, bezi oyma bet basmisi nusxisidiki wesiqilerde oyma bet basmisigha ige bolghan pazillarning namu-sherifi we bésishqa qatnashqan oyma bet basma ishchilirining isim-atiqi qatarliqlar éniq oyup qaldurulghan. Yene bezi basma busxidiki wesiqilerde xenzuche bet nomuri bar. Uyghurche alaqidar tarixiy matériyallar kemchil bolghan ehwalda bu matériyallargha asaslinip turup, yene ottura tüzlengliktiki xenzular metbee téxnikisigha ait yazma xatirilerdin paydilinip sélishturush arqiliq uyghurlarning oyma bet we mix metbee téxnikisi üstide qiyas yürgüzsek, uyghurlardiki mix metbee téxnikisining mukemmel jeryani namayan bolidu. Hazir saqliniwatqan uyghurche basma wesiqilerning hemmisi budda nom-desturliridur, buningdin bashqa yene budsatwaning resimlirimu bar. Démek, uyghurlarning metbee téxnikisi budda dini terghibatidin ayrilalmaydu. 7-Esirde budda dini uyghurlar rayonigha tarqilip kirgendin taki 12-esirgiche uyghurlar 500yilliq buddizim turmushini bashtin kechürdi. Bu dewrlerde zor miqdardiki budda nomliri uyghur tiligha terjime qilin'ghan bolsimu emma qolda köchürüsh her sahe buddist uyghurlarning budda nomigha bolghan éhtyajini qamdiyalmidi. Ichkiride, tang sulalisining ottura we axirqi mezgilliride oyma bet metbeeside budda nom desturliri, budsatwaning resimliri yaki dehriy mezmundiki kitablar köplep bésilghan. Sung dewrige kelgende ottura tüzlenglikte oyma bet metbeesi taza ronaq tapqan, del shuchaghda mix metbee téxnikisimu keshp qilinip ishlitilishke bashlighan. Mushu mezgillerde dunxuang we iduqqut uyghur élidiki uyghurlar ottura tüzlenglikning iqtisad we medeniyiti bilen bolghan bardi-keldisi nahayiti qoyuq bolghan, uyghurlardiki budda dinimu xenzu rayonidiki budda dinining tesirige chongqur uchrighan. Ottura tüzlenglekte metbee téxnikisi arqiliq budda nom-desturliri we budsatwa resimlirini zor miqdarda köpeytip bésishtek tereqqiyatlar uyghurlargha tesir qilmay qalmighan, démek xenzular rayonidiki mix metbee téxnikisi idiyisi we hüner-sen'itining uyghurlargha tarqilishi tebiiy idi. Bi shéng mix metbeeni keshp qilighandin kéyinki 100yillar etrapida uyghurlarning qoshnisi bolghan tangghutlarmu mix metbeedin paydilinishqa bashlap, zor miqdarda budda nomlirini basqan. Tangghut élide nurghun uyghur rahibliri budda dini paaliyetlirige qatniship, tangghut éli buddizmining tereqqiyatida muhim rol oynighan, bu tangghutlar bilen uyghurlarning medeniyet almashturushida, bolupmu metbee téxnikisining tarqilishida nahayiti muhim amil bolghan. Uyghurlardiki mix metbee herpining layihilinishining eng muhim aldinqi sherti uyghur tilidiki sözlerni muwapiq türge ayrish idi, mushundaq bolghandila herp tizish we bet yasashqa qolayliq bolatti hem matériyal téjep qalghili bolatti. Töwende dunxuangdin tépilghan yaghach mix metbee herplirining qurulmisigha asasen tehlil yürgüzimiz hemde uyghurche basma nusxidiki wesiqilerde uchraydighan metbee téxnikisigha ait atalghular teminligen yip uchigha asasen, yene shén ko bilen wang jénning xenzular rayonidiki mix metbeege ait yazma xatiriliridin paydilinip uyghurlarning mix metbee téxnikisining usulliri we hüner-sen'iti heqqidiki qiyasimizni otturigha qoyimiz. Uyghurche mix metbee herplirini yasash we bet yasap bésish téxnikisi, hüner-sen'iti heqqide töwendikidek qiyaslarni qoyushqa bolidu: ① Yaghach matériyalliri tallinip zörür bolghan bir terep qilishtin ötküzülgen. Yaghach matériyallirigha adette shimaliy junggo we gherbiy shimalda köp ösüdighan neshpüt, chilan yaghichi qatarliqlar ishlitilgen. Bu yaghachlar késiwélin'ghandin kéyin shal tilinip sugha birer ayche chilap andin qurutulghan, bundaq qilghanda yilim érip qurughandin kéyin yaghach yérilip ketmeydu. Qurutulghan shalning ikki yüzi silighdilinip ösümlük méyi sürtülgen, andin shal yüzige chigh sürkep siliq, parqiraq haletke keltürülgen. Yaghachning qélinliqi we kengliki imkanqeder ishlitilidighan ölchem byiche parchilan'ghan, qélinliqi adette 2.2Santimétir etrapida késiwélin'ghan.② Xet ewrishkisi oyulghan(Bitmäĸ). Uyghurche herp yaki söz yasighuchi qoshumchilar, yekke söz, tinish belgiliri qatarliqlar layihe telipi boyiche usta xettat teripidin nahayiti népiz qeghezge xet bilen xetning ariliqi melum nisbette bosh qaldurup yézilghan, bu xetler korréktorluqtin ötküzülüp xatasizliqi békitilgendin kéyin teyyarlan'ghan shal yüzige yilim bilen chaplan'ghan. Bundaq qilghanda qurughandin kéyin qeghezni chotkilap soyuwetkende shal yüzide qeghezdiki xet izi qalghan. Teltöküs qurughandin kéyin shal yüzide tetür xet izi nahayiti éniq körün'gen, andin oymikarlar ashu xetni oyup oyma bet yasighan. ③ Bet oyush(Oydurmaq). Bet oyushtin meqset shuki, oyulidighan betke teyyarlan'ghan shalning bosh yerlirini chiqiriwétip, xet bar yérini élip qélip, xetni 1.5Millimétir köpinki haletkee keltürüp tetür oyulghan xetni gewdilendürüshtur. Mix metbeening oyulushimu oyma metbeening oyulushigha oxshap kétidu. Xenzular rayonidiki oyma bet tejribisige asasen, oyushtin ilgiri xetning etrapidiki jayliri oyup chiqiriwétilidu, buningda ishlitilidighan pichaq «pichaq qapartmisi» déyilidu. Pichaq qapartmisini chiqirishta pichaq ong qolda tutulup, sol qolning bash barmiqi bilen tirep turup pichaqni ich terepke küchep qiridu. Andin xet izining etrapi oyulup, xetning ikki teripige ikki siziq chiqirilidu. Oyghanda awal tüz siziq oyuwélinidu, andin oxshashmighan nuqtidin aldi bilen soldin bashlap yérim chember, yay, tik, ilmek, chish shekil, chékit qatarliqlar oyulidu, andin pichaq qapartmisi etrapidiki oyulghan siziq bilen tebiiy shekillen'gen siziq ariliqidiki bosh yaghach orni siliqdilinidu, bu basquch «pichaq yonumisi» déyilidu. Xet oyghanda pichaq bisini tik qiliwélishqa bolmaydu, bolmisa xet yüzi népiz bolghachqa puchulinip kétidu, pichaq bisi bek tüz bolup ketse xet bésilghanda ochuq chiqmaydu, qapartma chiqarghanda pichaqni tüzmu emes, tikmu emes tutush kérek, shundaq qilghanda siziqning yay gradusi shotisiman chiqidu. Xet siziqi sizilip bolghandin kéyin artuqche bosh qalghan jaylar éliwétilidu. Awal yumulaq uchluq iskinining tutquchigha toqmaq bilen yénik urup bet yüzidiki xet yoq bosh orun éliwétilidu, andin tüz uchluq iskine yaki qelemtrach bilentekshilinidu, bu «töshük échish» yaki «töshük oyush»déyilidu, bet yüzidiki képek we qeghezler su bilen yuyuwétilidu. Shuning bilen mix metbee herplirini oyush tamamlan'ghan bolidu. ④ Mix metbee herplirini heridesh. Oyush tamamlan'ghan taxtaydiki mix metbee herpiliri kichik here bilen her bir herpning kengliki 1.3Santimétir, égizliki2.2Santimétir chongluqta késiwélinidu. Andin herpning etrapi ikegdep siliqlinip, herbir herpning chong-kichikliki oxshash qilinip ishlitishke tapshurulidu. ⑤ Mix metbee herplirining türi. Awal kichik katekchilerge bölün'gen ishkab teyyarlinip mix metbee herpliri qoyulidu. Yeni püttürülgen mix metbee herpliri söz, péil tüp sözliri, söz yasighuchi qoshumchilar, boghum birikmiliri, tawush bölekliri, ston ayrish siziqliri(konchuk), belgiler, qoshumche belgiler qatarliqlar türlerge ayrilidu. Yene yekke sözler élipbe tertipi boyiche retke turghuzulidu; Söz yasighuchi qoshumchilar söz yasighuchi ulanmilar we grammatikiliq söz yasighuchi qoshumchilardin ibaret ikki chong türge ayrilidu. Andin söz yasighuchi ulanmilar élipbe tertipi boyiche retke tizilidu, grammatikiliq söz yasighuchi qoshumchilar péil yasighuchi qoshumchilar, kélish qoshumchiliri terkibi(söz yasighuchi qoshumchilar) qatarliqlar boyiche türge ayrilidu, herbir türdikiliri yene élipbe tertipi boyiche retke tizilip andin teyyarlan'ghan ishkabqa retlik tizilidu. Bundaq ishkabtin birbechchisi teyyarlinip, yekke söz, péil tüp sözi, söz yasighuchi qoshumchilar ayrim-ayrim qoyulidu hemde herbir katekchige mix metbee herplirining mezmuni eskertip qoyulidu. ⑥ Herp tizip bet yasash. Awal muwapiq ölchemde oqursiman bet taxtisi yasilidu, bu oqursiman bet taxtisining égizliki mix metbee herpi qoyulidighan ishkabtin pes bolidu. Oqursiman bet taxtisi ich éghizining ölchimi bésilidighan kitab formatining ölchimi bilen oxshash bolidu. Kitab tékistining mezmunigha asasen mix metbee herpi oqursiman bet taxtisi ichige qoyulidu, daim uchraydighan yekke sözlerning mix metbee herpi teyyar bolidu, daim uchrimaydighan sözler uchrap qalghidek bolsa tüp söz, söz yasighuchi qoshumchilar yaki boghum birlik qilin'ghan mix metbee herpliridin söz qurashturulidu, tékist mezmunigha asasen mukemmel menagha ige jümliler tizilidu. Yene éhtyajgha asasen, tinish belgiliri arqiliq jümle toxtitilidu yaki axirlashturulidu. Bet ramkilirimu özining kélidighan ornigha qarap qoyulidu. Bet merkizidiki aq qaldurulidighan orun'ghimu boshluq toldurulidighan taxta qoyulidu. Bir bet tizilip bolun'ghandin kéyin qisquchlar bilen bet yüzi qisip muqimlashturulidu, andin bésish meshghulati bashlinidu. ⑦ Yaqturush(Yaqturmaq)[chotkilap bésish]. Bet taxtisi ish shiresige muqimliwélinidu, basma ishchisi siyah chotkisini siyahqa boshraq milep mix metbee bet taxtisi yüzige sürtidu, andin aq qeghezni bet yüzige yayidu hemde uzun chotka bilen qeghez üstidin yénik bésip axirda bésilip bolghan qeghezni bet yüzidin alidu, bu chaghda bésilghan tékist ong körünidu. Bu halqidin kéyin tunji bésilghan bu tékist korréktor teripidin esliy oréginal bilen sélishturulidu, nawada esliy oréginaldiki herp yaki söz bilen mas kelmise almashturulup qayta tüzitilidu, mushundaq qayta-qayta korréktorliqini qilish arqiliq xatasiz nusxisi chiqqanda andin resmiy köp miqdarda bésip chiqirilidu. ⑧ Betni chuwup mix metbeeni türi boyiche qoyush. Mix metbee herpining sani cheklik bolghachqa bir bet bésilip bolghandin kéyin derhal bet chuwulidu hemde mix metbee herpi yene kéyinki qétim tizip bet yasashqa qolay bolsun üchün türi boyiche ishkabqa qoyulidu.
2. Uyghurche mix metbee herpide sinaq qilip bésilghan uyghurche emeliy misal Uyghurlarning mix metbee herpi ijad qilishtiki muddiasi zor miqdarda budda nomlirini bésip, budda telimati we eqidilirini keng türde tarqitishtin ibaret. Hazir saqliniwatqan 1000gha yéqin uyghurche mix metbee herpi eyni yilliri basmichiliqta ishletken pütün yürüshlük mix metbee herplirining nechche yüz yilliq boran-chapqun we urush malimanchiliqidin kéyin aman qalghan azghine bir qismidin ibaret. Hazir saqliniwatqan bu mix metbee herpide biz uyghurche mukemmel bolghan bir yürüsh budda nomi bésishqa amalsizmiz. Shundaqtimu, péqir(mushu kitabning aptori) tetqiqat dawamida saqliniwatqan bu mix metbee herpliride yenila mukemmel menagha ige söz birikmisi we jümle tizip chiqqili bolidighanliqini bayqidim, mana bular uyghurche mix metbee herplirining emeliy qollinishchanliqi we muwapiqliqini chüshendürüp béridu. Töwende dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpliride tizip bésilghan qismen uyghurche söz birikmiliri we jümlidin misal keltürimiz(uyghurche mix metbee herpi basmisining ong teripidikitirnaq ichige élin'ghan san mix metbee herplirige sélin'ghan nomur): (Ayrim yézilidu) Mix metbee herpi basmisining latinche yézilishi we terjimisi: ① ät´oz -¡ntä > ät´oz-¡ntä ((Uning ténide ( 207) (457)② burhan -lar >burhan-lar(Budsatwalar[burhanlar] )( 59) (500) ③ nom nomla- -sar>nomnomlasar(Nom nomlaydighan bolsa )(101) (103) (503) ④ burhan -lar- -nïng ädgü -lärin saq- (59) (499) (514) (196) 476) (1) -ï -n- -ïp buši- qil- -di (456) (138) (37) (406)
burhan-lar-ning ädgü-lärin saq- ï-n- ïp, buši- qil- di.(Burhanlarning büyüklerini séghinip saxawet qildi) .
Ikkinchi bab Junggomix metbeetéxnikisiningSherqqe we gherbke tarqilishi
Birinchi paragraf
Mix metbe téxnikisining chawshyen'ge tarqilishi we tereqqiy qilishi
1.Chawshyenning medeniyiti we tarixi
Sherqiy asiya rayonidiki chawshyen yérim arilimu metbeechilik xéli burun tereqqiy qilghan rayonlarning biri. Jughrapiyilik orun jehette chawshyen asiyaning sherqidiki bir yérim aral, déngiz qirghaqlirida minglighan chong-kichik arallar bar. Yérim aralning gherbi sériq déngiz(xuangxey déngizi), sherqi yapon déngizi, jenub teripi yaponiye bilen chawshyen déngiz qirghiqi arqiliq ayrilip turidu. Junggoning sherqiy shimalidiki ölkiliri chawshyenning shimalidiki yalujyang deryasi we tuménjyang deryasi arqiliq chégrilinidu. Chawshyen yérim arilining eng burunqi ahaliliri shimaldiki quruqluqtin köchüp barghan mongghul irqigha tewe xelq. Ular yéngi tash qoral dewrini bashtin kechürgen, miladidin birqanche esir burun bronza dewrige(mis qorallar dewri) qedem qoyghan, kéyincherek tömür qorallar dewrige kirgen. Métal buyumlar deslepte junggoluq köchmenler teripidin élip bérilghan. Qéziwélin'ghan mis qilich, mis körgü, mis yarmaqlarning köpinchiliri junggoda yasalghan. Herqaysi jaylardin junggoning urushqaq beglikler dewridiki métal pullar bayqalghan. Sel kéyincherek chawshyenning özgiche bronza medeniyitimu tereqqiy qilghan. Gerche tömür palta, tömürbazghan, tömür gürjek qatarliq tömür qorallar bayqalghan bolsimu emma sani köp emes. Miladining aldi-keynide, chawshyen yérim arilida koriyan, maxen, chénxen, byenxen qatarliq qebililer ittipaqi bolghan, bularning ichide koriyanlar hemmidin ilghar idi. Miladi 4-esirdin 7-esirgiche koriyan, beyji(pikchi), shinlodin(silladin) ibaret üch beglik bille mewjud bolghan. Bu üch beglik ichide koriyanlarning medeniyiti birqeder baldur tereqqiy qilghan, junggo medeniyitining tesirigimu xéli bek uchrighan. Kong zi telimatimu koriyanlargha xéli burun kirgen. 4-Esirde koriyan hökümiti xanliq bilim yurti tesis qilip kong zi telimati desturlirini mutalie qilghan. Miladi 372-yili budda dini junggodin tarqilip kirgen, uzaq ötmey ibadetxanilar sélin'ghan, rahiblar arqa-arqidin junggogha kélip budda nomi we budsatwaning resimini élip ketken. Beyji beglikining medeniyet tereqqiyati koriyan beglikidin sel kéyin kötürülgen. Riwayet qilinishiche, miladi 384-yili rahib marananta sherqiy jin sulalisidin beyji beglikige kélip padshahning izzet-ékramigha érishken, bu del budda dini beyji beglikige tarqalghan chagh idi. Beyji beglikining junggoning jenubiy sulalisi bilen bolghan munasiwiti qoyuq bolghan, öz'ara elchiler ewetishishken, jenubiy sulalining qol hünerwenchilik buyumlirimu köplep beyji beglikige kirgen. Beyji medeniyiti yaponiye medeniyitige zor tesir körsetken, texminen miladi 4-esirning axirlirida beyji beglikining ölimasi wang rén xenzuche kitablarni yaponiyege élip kirip, yaponiye shahzadisining ustazi bolghan, shuningdin étibaren yaponiye xenzu xetni öginishke we ishlitishke bashlighan. Shinlo beglikining medeniyet tereqqiyati birqeder kéyin bolghan, 5-esirning otturilirida budda dini koriyan beglikidin shinlo beglikige tarqilip kirgen, deslepte puqralar arisida tarqilip, hökümranlarning cheklishige uchrighan, kéyinche hökümranlarmu buddagha bey'et qilishqa bashlighan, chingju aymiqida nurghun budda ibadetxaniliri we budda munarliri qurulghan, 6-esirning otturiliri budda dinining shinlo beglikide taza ronaq tapqan mezgili bolup, rahiblarning orni nahayiti yuqiri bolghan. Miladi574-yili chingju aymiqining xuanglong ibadetxanisida 6 gez égizlikte mis but quyulghan. Bu chaghda shinlo begliki tarixnamilerni tüzüshke bashlighan. Chawshyen yérim arilidiki üch beglik zalim beglirining üstünlik talishishi 6-,7-esirlerge kelgende téximu yuqiri pellige chiqqan, miladi 660-yili tang sulalisi bilen shinlo beglikining birleshme qoshuni beyji beglikini tar-mar qildi, 668-yili yene koriyan beglikini yoqatti, netijide bu yérim aralda üch padshah bille mewjud bolup turush dewrige xatime bérilip, tang perest shinlo begliki yérim aralni birlikke keltürdi. 9-Esirdin kéyin shinlo hakimiyiti zawalliqqa yüzlendi. Miladi 918- yili féodal aqsöngek wang jyen berpa qilghan koriye hakimiyiiti güllinishke yüzlinip keyjing(hazirqi keychéng) ni astane qilip, tarixta koriye sulalisi , dep ataldi, miladi 935-yili chawshyen yérim arili koriye padshahliqi teripidin birlikke keltürüldi. Koriye hakimiyiti junggoning besh dewr, sung, lyaw, jin we yuen sulaliri bilen teng mewjud bolup, bu sulale hakimiyiti bilen dostane alaqini izchil saqlap keldi. Miladi 1392-yili büyük san'ghun li chéngguy (miladi 1335-yili tughulup 1408-yili ölgen) koriye hakimiyitini aghdurup, dölet namini chawshyen(1392-yilidin 1910-yilighiche mewjud bolup turghan li sulalisi) dep özgertip, özini padshah , dep jakarlidi hemde seltenet namini teyzu, dep békitti. Chawshyen élimizning yéqin joshnisi bolup, ikki döletning dostane alaqisi nahayiti qedim dewrlerdin bashlan'ghan, ikki el xelqliri otturisidiki medeniyet almashturushmu nahayiti chongqur asaqa ige, junggo medeniyitining chawshyen medeniyitige körsetken tesiri nahayiti zor. Ikki döletning quruqluq qatnishi bek qolayliq, déngiz qatnishimu junggoning shendung ölkisining déngjudin chawshyen yérim arilighiche bolghan déngiz yoli nahayiti qisqa, qedimdinla ikki dölet otturisida déngiz qatnishi échilghan, xen sulalisi elchiliri déngiz yoli bilen bérip-kélip turghan.Lyang wudi zamanida(miladi530-yilidin 548-yilighiche) lushü chawshyen'ge bérip budda telimatidin telim bergen, lyang sulalisining hünerwen, kasipliri, ressamlirimu bu döletke teklip bilen élip bérilghan. Tang sulalisining deslepki yillirida chawshyen rahib we oqughuchilirini junggogha ewetishke bashlighan, mana shular ikki dölet medeniyitini almashturush, junggo medeniyitini tarqitish üchün zor töhpilerni qoshqan. Ular junggoning qeghez yasash, siyah yasash we metbee téxnikisini neq meydanda öz közi bilen körüp, dölitige qaytqanda junggodin nurghun kitablarni bille élip qaytqan, bularning ichide budda dini nomlirining nurghun basma nusxiliri bar idi. 20-Esir kirishi bilenla chawshyenning qedimiy langlé xarabilikidin nurghun yipek, mis qoral, tash qoral we sirlan'ghan sapal buyumlarqatarliq qedimiy yadikarliqlar tépildi, tetqiqatqa qarighanda bularning hemmisi qugodin élip kélin'gen iken. 1960-Yili yérim aralning shimalidiki koriye dewrining qedimiy xarabilikidin kendir qeghizi tépildi, qeghez aq hem qélin idi.Beyji we shinlo gerche junggo bilen quruqluqtin tutashmisimu emma déngiz yoli nahayiti rawan bolup, aralda nurghun junggoluq köchmenler bar idi. Bu ikki jayda qeghezning yasilishqa bashlighan waqtimu anche kéyin emes idi.Shinlo beglikining merkizi jinchéng qeghez yasash bilen meshhur bolghan, shinlo dewrige ait qedimqi qebrilerdin qéziwélin'ghan sirlan'ghan jeset sanduqining yaghach bilen sir qétigha qeghez ishlitilgenliki bayqaldi(91).Tang sulalisidin étibaren shinlo begliki zor bir türküm oqughuchilirini we rahiblirini junggogha ewetken. Shinlo hökümrani ixlasmen buddist bolghachqa budda dini terghibatini teshebbus qilghan, rahib yi shyang(miladi 625-yilidin 702-yilghiche yashighan) tang sulalisige kélip «awatamsaka sutra»ni tetqiq qilghan, kééyinche u chawshyendiki «awatamsaka sutra»sining péshiwasi bolup qalghan. Rahib kalan xuy chaw tang sulaliside oqup püttürgendin kéyin junggodin jenubiy déngiz arqiliq hindistan'gha nom alghili barghan hemde budda elliride 8yil sayahette bolup, ottura asiya arqiliq pamirning shimalidiki ellerge barghan, miladi 727-yili tang sulalisining astanisi chang'en'ge qaytip kelgen, ömrining axirini wuteyshen téghida istiqamette ötküzgen, «enetkek élige seper heqqide qisse» ni yézip, nom élip kélish jeryani we seper dawamida barghan herqaysi ellerning ehwalini xatiriligen, bu qedimqi hindistanni tetqiq qilishtiki muhim tarixiy matériyaldur. Shinloning ibadetxane binakarliqi, budda sen'iti nahayiti yuqiri sewiyege yetken. Bolupmu ilmiy nujum(astronomiye) jehettiki tereqqiyati alahide gewdilik bolghan, miladi 7-esirning béshida chingju aymiqida yultuz közitish supisi yasalghan; 8-Esirdin kéyin tang sulalisining astronomiye jehettiki téxnikisidin paydilinip közitish eswabi yasighan hemde meisus tetqiqat apparati tesis qilghan. Xatirilerge qarighanda, miladi 610-yilidin burun chawshyende qeghez yasilishqa bashlighan, qeghez ishlesh xam eshyaliri, eswabliri we téxnikisining hemmisi junggoningkige asasen oxshash bolup, xam eshyaliri kendir, pélek gholluq ösümlükler, üjhme qowziqi, bambuk, shal paxili, déngiz muxliri bolghan, bolupmu broussonitsiye (birxil ösümlük) köprek ishlitigen. Broussonitsiye sherqiy asiyada qeghez yasashtiki asasliq xam eshyalarning biri bolgha, broussonitsiye qowziqidin qeghez ishligende bu ösümlükning qowziqidin tala chiqirilip qaynitlghan hemde aptapqa sélip aqartilghan, botqisiman qeghez dorisi sélin'ghan, bu junggoning en'eniwi qeghez yasash téxnikisi bilen pütünley oxshash bolghan(92). Buningdin bashqa qeghez yasashta ishlitilidighan qeghez qélipini yasash usuli we bu qélipning qurulmisi junggoningki bilen opmu oxshash bolghan. Süy-tang dewride junggoning qeghez ishlepchiqirishi zor küch bilen tereqqiy qildurulghan, démek bu chawshyen yérim arilidiki broussonitsiye qeghizi ishlep chiqirishigha tesir körsetmey qalmighan. 755-Yili shinloda broussonitsiye qeghizi ishlepchiqirilghanliqi heqqide yazma xatirilerla emes belki maddiy pakitmu saqlinip qalghan(93). Koriye beglikining broussonitsiye qeghizini tereqqiy qildurushi shinlodin burun, buni yaponiye tarix matériyalliridin ispatlashqa bolidu. Yaponiye neylang sulaliside ötken shahzade shérén (miladi 676-yildin 735-yilighiche yashighan) özining«yaponiye tezkirisi» (miladi 720-yili yézilghan) ning 22-jildi«samoray tüyguning terjimihali» da «18-yili (610-yili) baharda (3-ayda) koriye rahib kalan ten xuy, fadingni hediye qildi. Ten xuy‹besh name› ge pishshiq zat idi hemde reng-siyah yasash mahiri idi»(94) dep yazghan. Bu yazma menbeni tehlil qilghinimizda, koriye shinlodin burun broussonitsiye qeghizi ishlepchiqarghanliqi ayan bolidu. Ten xuyning hem kong zi telimatigha hem téxnikigha pishshiq bolghan arqa körünüshidin qarighanda uning koriyediki xenzu bolush éhtimalliqi bar, u yaponiye hökümitining teklipige binaen yaponiyege köchüp barghan, bu chagh shéngdé shahzadining hakimiyet yürgüzüwatqan waqtigha toghra kélidu, bu chaghda yaponiyening pen-medeniyet ishliri taza güllen'gen. Ten xuy élip barghan téxnika we bilim jari qildurulup, broussonitsiye qeghizi ishlepchiqirish téxnikisimu chawshyen yérim arilidin yaponiyege tarqalghan. Koriye dewride qeghez yasash kespi ilgirikidin köp tereqqiy qilghan we süpitimu yaxshilan'ghan. Koriye qeghizining junggodiki inawitimu nahayiti yuqiri bolghan, yuqirisi padshah jemetigiche, töwini jem'iyettiki alim-ölimalarghiche koriye qeghizige nahayiti yuqiri baha bergen. «Sung sulalisi tarixi»487-jildining «koriye tezkirisi» de koriyening alahide mehsulati yézilghanda koriyede ishlen'gen aq broussonitsiye qeghizi, sériq qeghez, altun hel qeghizi, kök qeghez qatarliqlarning «olpanliq» süpitide junggogha kirgenliki xatirilen'gen. Meshhur xettatlardin xuang tingjyen(miladi1042-yilidin 1105-yilighiche yashighan) bilen jin jangzung (miladi 1168-yilidin 1208-yilighiche yashighan) qatarliqlar koriye qeghizini xet yézishqa ishletken. Ming sulalisi dewride ötken meshhur xettat, ressam dung chichang(miladi 1555-yilidin 1636-yilighiche yashighan) mu chawshyen qeghizini bek yaxshi körüp ishletken. Mutexessislerning analiz qilishiche, chawshyen dewride ishlen'gen qeghez adette junggoning sung sulalisi dewride ishlen'gen qeghezdin ikki hesse qélin bolup, köpinchisi üjhme qowziqida yasalghan qeghez iken, bundaq qeghezning talasi uzun bolup talasi inchke , nefis , chürük kelgen junggo qeghizige oxshimaydiken, qarimaqqa qopalraq körün'gini bilen süpiti, chidamliqliqi xélila yaxshiken, emma junggo qeghizidek nemlikke berdashliq bérelmeydiken. Junggo qeghizi köpinche inchke bambuktin ishlen'gen bolup, talalirining ariliqi tekshi bolmaydiken. Chawshyen qeghizining yuqiriqi alahidiliki üch beglik dewri, shinlo sulalisi we koriye sulalisi dewridin tedrijiy tereqqiyat tejribisi jughlinish arqiliq süpiti östürülgen, emma uning téxnika menbesi yenila junggoning wéy, jin, jenub, shimal sulaliler dewridiki shimaliy junggoning kendir qeghizi(saman qeghizi) téxnikisi bolup, bu téxnika chawshyenning yerlik qeghez yasash xam eshyalirining sharaitigha maslashturulup tereqqiy qildurulghan. Tang sulalisidin burunla junggoning siyah ishlesh hüner-sen'itimu chawshyen'ge yétip barghan, chawshyen özining süpetlik siyahsini ishlepchiqirip daim junggoning padshah ordisigha sowghatliq süpitide ewetip turghan. Siyahning iam eshyasigha qéri qarighay shéxining küyisi bilen bugha münggüzidin éliwélin'ghan alahide yilim ishlitilgen bolup, qarimaqqa parqiraq sirdek körkem tuyghu bergen. Mis mix metbee herpi ishlitilidighan bolghanda chawshyenlik ustilar aliy derijilik mayni siyahqa tengshep, siyahning süpitini téximu yaxshilighan(95).Chawshyen tilida yéziq ijad qilinishtin burun nahayiti uzaq zamanlarghiche xenzu yéziqi chawshyen tilining yéziq shekli süpitide ishlitilgen, kéyinche xenzuche xetning tawushi bilen menasidin paydilinip chawshyen tilini xatirileydighan yéziq sheklini ijad qilghan, bu «lidu»yeni «emeldarlar oqushluqi» dep atalghan. Chawshyen medeniyet tarixidiki muhim özgirish --- chawshyen tili yéziq sheklini özgertishtin ibaret. Miladi 1444-yili 1-ayda, chawshyen padshahining riyasetchilikide xenzu tili fonétikisigha we mongghul tili qatarliq tillargha pishshiq alim-ölimalar chawshyen tilini toghra xatiriliyeleydighan fonémiliq yéziq bolghan«awamni terbiyileydighan ölchemlik teleppuz»ni ijad qildi hemde miladi 1446-yili (shizong seltenetining 28-yili) resmiy omumlashturushni jakarlidi. Eyni dewrde chawshyen aqsöngekliri bilen ziyaliylar xenzu yéziqini bek etiwarlaytti, shunga ular «awamni terbiyileydighan ölchemlik teleppuz»ni «puqralar yéziqi» , dep atashti, bu dégenlik awam arisida aqidighan yéziq, dégenliktur. «Awamni terbiyileydighan ölchemlik teleppuz» hem chawshyenning yéziq layihisi hem chawshyen yéziqi bolup qaldi. Shu chaghda bu yéziqta jem'iy 11 sozuq tawush, 28 üzük tawush bolghan. Xenzu yéziqining tesiri tüpeylidin, chawshyen yéziqi boghum birlik qilin'ghan chasa xet bolghan. Chawshyen yéziqi chong-kichik dep ayrilmaydu, tüz xet shekli bilen ilmep yézilish shekli, yazma shekli bilen basma sheklining perqi chong emes. Bu yéziq ijad qilin'ghan eyni dewrde chawshyen'ge xenzuche xetning tesiri bek küchlük bolghachqa yazghanda yuqiridin töwen'ge, ongdin solgha yézilghan(96). 2.Chawshyenning oyma bet metbeesi Junggoning oyma bet metbee buyumliri we téxnikisi nahayiti burunla chawshyen'ge kirgen. Chawshyen yérim arilida eng burun bésilghan oyma bet metbee buyumi koriye muzung seltenetining 10-yili (miladi 1007-yili) chingju aymiqi ( bügünki koriye zéminidiki jungching béydaw teweside) ning zungchisi ibadetxanisidiki rahibkalan xungjé riyasetchilikide bésilghan bir jildliq yögime shekillik«tanagataning yoshurun könglidin chiqqan altun jiyeklik sherize qutisigha yézilghan dereni nomi» bolup, tang dewridiki rahib bukong (rahib emuge wejre) sansikrit tilidin xenzu tiligha terjime qilghan, hazir yaponiyede saqlanmaqta. Bu nom besh waraq qeghez öz'ara tutashturulup bésilghan bolup, qeghezning égizliki 78santimétir, omumiy uzunluqi 240santimétir, bet ramkisining égizliki 5.4Santimétir, jildning bash bétige béghishlima bésilghan, andin budda nomi sizmiliri bésilghan, axirda nom tékisti bésilghan. Bu oyma metbee basmisi junggoning besh dewr( miladi 907-yildin 960-yilighiche) diki miladi 956-yili xangjuda oyma bet metbeeside bésilghan shu namliq budda nomigha asasen bésilghan. Bu nom bésilghan dewr chawshyen yéngidin oyma bet metbeesini bashlighan dewr bolghachqa bésish téxnikisi dégendek nefis bolmighan, her bir bettiki tékistning qur sani birdek emes, xet sheklining chong-kichikliki oxshash emes, qisturma resimning siziqliri tutuq, mana bu chawshyenning metbeechiliki bashlan'ghuch sewiyede ikenlikini chüshendürüp béridu. Shunga adette chawshyen yérim arilining metbeechiliki 10-esir bilen 11-esirning almishish peytige toghra kélidu, dep qaralmaqta. 1966-Yili, koriyening chingju aymiqidiki fogosi budda ibadetxanisining bir qedimiy munari buzghunchiliqqa uchrighanda, koriye alimliri tash munardin tang dewride chang'ende bésilghan«büyük diyanetlik budsatwa dereni nomi» ni bayqidi, bu budda desturi yögime jild qilip tüplen'gen, broussonitsiye qeghizige bésilghan bolup, nom jildning omumiy uzunliqi 670santimétir, égizliki 6santimétir kélidu, broussonitsiye qeghizi bir yögem qilin'ghan, bir waraq qeghez bir bet qilin'ghan, bet ramkisining égizliki 5.4Santimétir, asti-üstide taq siziqliq ramka bar. Bu basma buyumda gerche yil dewri bésilmighan bolsimu emma junggo we chet el alimliri birdek 8-esirde chang'ende bésilghan, chawshyenlik rahib élip ketken, dep delilleshti(97). 11-Esirning otturilirigha kelgende, chashyenning hökümet dairiliri zor kölemlik metbeechilik qoshuni teshkilligen. Chéng zung dewride, qitan élining (lyaw sulalisining) tajawuzchiliq urushi tüpeylidin chawshyenning metbeechilik ishlirining tereqqiyati üzülüp qaldi, 10-ewlad koriye padshahi shyenzung (miladi 1010-yilidin 1031-yilighiche) dewrige kelgende, wang shün textke olturupla budda nomi basturup qitanlarning tajawuzchiliqini tosup qalimaqchi bolghan. Shyenzungning birinchi yili qitanlargha tewe 95jurjit koriyede öltürüldi, qitan xani lyaw shéngzung buni bahane qilip tungxéning 28-yili(1010-yili) 12-ayda atliq we piyade leshkerliridin 400ming kishilik qoshunni bashlap koriyege jaza yürüshi qildi. Kang jaw urushta yéngilip kallisi élindi, qitan leshkerliri biwasite shijinggha ( hazirqi pyongyang) basturup bardi, koriye padshahsi shyenzung jenubqa bérip panahlandi. 1011-Yili birinchi ayda lyaw shéngzung leshker tartip jingchénggha(hazirqi keychéng) basturup kirip orda-saray, ibadetxanilarni qoymay köydürüwetti. Bu chaghda shyenzung wezirliri bilen meslihetliship eger qitanlar leshker chékindürse bir parche «tripitaka»(«nomlar diwani») basturidighanliqi heqqide qesem qildi, dégendek lyaw shéngzung birdinla leshker chékindürüp öz élige qaytti, shyenzung wezirliri bilen astanisige qaytqandin kéyin «tripitaka» ning bétini oydurushqa tutundi. Koriyede « tripitaka» ning bésilip tamamlan'ghan waqti heqqide mutexesislerning qiyasiche shuenzungning 4-yili ( miladi 1087-yili) ning bashliri iken. Shu qétimqi zor kölemlik oyma bette nom bésishtin kéyin padshah shuenzungning inisi wang shü (miladi 1057-yilidin 1101-yilighiche) yene bir yürüsh budda nomi bésishqa tutush qildi, bu tarixta«tripitakaning dawami»,dep ataldi. Wang shü koriye padshahi wénzungning 4-oghli bolup 11 yéshida rahib bolghan. U özi yalghuz soda kémisige chiqip sung dewridiki junggogha kelgen hemde yéngila textke olturghan sung jézungning qobuligha érishken shuningdek padshah uni budda nomi we budsatwaning resimi bilen tartuqlighan. U sung sulaliside nahayiti yuqiri izzet-ékramgha érishken, jay-jaylardiki budda dinining meshhur jaylirini tawab qilghan, jéjyang, jyangsulardiki dangliq ibadetxanilargha bérip rahib kalanlarni ziyaret qilip nom ögen'gen. U koriyege qaytidighandin kéyin junggodin élip kelgen budda telimati we birnechche meshhur budda desturliridin nechche ming jildni padshah shuenzunggha hediye qiliwetken. Kéyinche uning riyasetchilikide sung, lyaw elliridin élip kelgen budda nomliri we budda sherietliridin 4000ming jildtin artuq bésildi. Buningdin sirt koriye yene zor miqdarda kong zi desturi, edebiyat, tarix , tébabet we pen-téxnika eserlirini oyup basqan. Sung sulalisidin élip kélin'gen türlük oyma bet metbeeside bésilghan eserlerdin mesilen song jénzung zamanidiki dajung fushyangning 8-yili(miladi 1015-yili) song sulalisi koriyege teqdim qilghan kitablar bar, buning ichide shimaliy sung sulalisining xaanliq bilim yurtida bésilghan«tarixname», «aldinqi xenname», «kéyinki xenname», «üch padshahliq heqqide qisse», «jinname» qatarliq kitablar bar. Sung jénzung chyenshingning 1-yili(1022-yili) 5-ayda koriye elchisi xen zogha«muqeddes iltipat heqqide tüzükler», «ikki alemlik muzekker-muhennes desturi», «chyenshing teqwimi(kaléndari)» hemde «tripitaka» qatarliq kitablarni teqdim qilghan. Koriye yene sung sulalisi sodigerlirini déngiz yoli arqiliq kitab élip kélishke righbetlendürgen.
Koriye xan jemeti metbeechilikke bek köngül bölgen, muhim eserler we budda nom-desturlirini oyup bésish ishlirini padshah özi sürüshtürüp turghan, andin pütükchiler wazaritige bésishni tapshurghan. Oyup bésishqa qolayliq bolsun üchün pütükchiler wazariti awam saqlinishqa tégishlik ishlarni bésip memliketning jay-jaylirigha yarliq süpitide tarqatqan. Koriyede bésilghan kitablarning korréktorliqi, betning oyulushi, bésilishi nefis bolghachqa sung sulalisining diqqitige sazawer bolghan. Bolupmu sung sulaliside yoq bezi bet nusxiliri sung sulalisining etiwarlishigha érishken. Sung jézung yuenyoning 7-yili (miladi 1092-yili) 7-ayda, koriye padshahi shuenzung leshkiriy pirqining diwanbégi xuang zungchö, temirat (hüner -kesp) pirqisining diwanbégi lyu shénni sung sulalisige ewetip, öz dölitide bésilghan «padshahni yingne bilen dawalash» dégen kitabni teqidim qilip jézung xanning étibarigha érishti. Chawshyen yérim arilining sung, yuen dewride junggo bilen metbee we kitab almashturush jehettiki alaqisi nahayiti köp bolghan, junggoning oyma metbee téxnikisi izchil chashyen yérim ariligha kirgen. «Tripitaka» koriyede üch qétim bésilghan bolup, hemmiside junggoda bésilghan nusxisi asas qilin'ghan. Gawzungning 16-yili(miladi1231-yili), mongghul hökümrani ogdayxan koriye elchilirimizni öltürdi, dégenni bahane qilip san'ghuni saltani koriyege leshker tartishqa buyrughanda, salta koriyege shiddetlik hujum qozghap 40nechche sheherni tüzliwetken, eslide furénsi ibadetxanisi bilen shingwangsi ibadetxanisida saqliniwatqan «tripitaka» bilen «tripitakaning dawami» hemde nomlarning oyma betliri urush otida külge aylinip ketken. Kéyin, gawzungning 23-yili (miladi 1236-yili) gha kelgende koriyede nomlarni saqlash mehkimisi tesis qilinip, nom-desturlar qaytidin oyulup 6791 jild nom basturulghan, buning üchün 80ming din artuq shal ishlitilgen, shunga «80 ming taxtiliq tripitaka» depmu atalghan. Nom-desturlarning bixeterliki közde tutulup nom-desturlarning oyma betliri lingnen wilayiti (bügünki koriyening shangchingnen wilayiti) shenchuen aymiqidiki xeyyinsi ibadetxanisining nom betlirini saqlash bölmiside saqlan'ghan, bu nom betliri bügün'giche nahayiti obdan saqlinip koriyening dölet göhiri derijilik medeniyet yadikarliqliri qatarida saqlinip kelmekte. 1915-Yilidiki tekshürüshke asalan'ghanda, xeyyinsi ibadetxanisida jem'iy 81ming 240 parche oyma bet saqliniwatqan bolup, buning 121parchisi tekra bet iken. Yaghach matériyallirini téjesh üchün bolsa kérek, xeyyinsi ibadetxanisida saqliniwayqan oyma bet taxtisining her ikki yüzige xet oyulghan, uning üstige meshghulat qilishqa asan bolsun üchün tutquch ornitilghan. Oyma bet taxtisigha neshpüt yaghichi, ebnus yaghichi, qéyin yaghichi qatarliqlar ishlitilgen. Bu yaghach matériyalliri jiju arili, guendaw arili, jidaw arili qatarliq jaylardin élip kélin'gen. Herbir oyma bet taxtisining égizliki 24santimétir, kengliki 65santimétir, qélinliqi 4santimétir, éghirliqi 2.4 Klogramdin 3.75 Klogramghiche bolghan. Herbir bette 23qur, herbir qurda14 xet bolup,herbir xetning chongliqi1.4×1.4Santimétir bolghan. Buyerdiki nom jem'iy 26milyon xetlik bolghan. Nomlar qatlima jild bolup, herbir jildta«ming xetlik tékist» bar, her bir jildning axirida yil dewri bérilmey peqet burj bilen möchella yézilghan (98). Li sulalisi dewride, chawshyende budda nomi bésilghandin bashqa yene öz dölitining tarix kitabliri, junggoning sung dewridiki tebiiy pen ilmige ait eserler hemde tébbiy kitablar bésilghan, türlük éqimlargha 'ait eserler we sung sulalisi dewridiki chéng, ju qatarliq kong zichi ölimalarning eserlirimu bésilghan. Merkiziy hökümet kitab basqandin bashqa yene herqaysi wilayet, aymaqlarmu kitab basqan. Junggoning tébbiy kitabliridin «padshahni dawalashtiki 81müshkülat», «shamaldarish heqqide», « doriliq ösümlükler qamusi», «jang jungjingning besh eza heqqidiki sherhi» qatarliq eserlermu oyma metbeede bésilghan.Chawshyen yéziqi ijad qilin'ghandin tartip taki 19-esirning axirighiche xenzu yéziqi, emeldarlar yéziqi we chawshyen yéziqi (puqralar yéziqi) din ibaret üch xil yéziqning yazma shekli izchil qollinilghan. Boghumluq yéziqning ijad qilinishi chawshyen mix metbee basmisining qollinilishi we tereqqiyatigha nahayiti paydiliq boldi. Gerche chawshyen yéziqining ariliqida xenzuche xet qisturulup yézilsimu emma boghumluq yéziqning barliqqa kélishi bilen yéziqning fonétika qurulmisi toghra ipadilinipla qalmastin belki mix metbeening ishlitilishi üchün zor qolayliqlarni élip keldi. Nechche on boghumluq yéziq biriktürülüsh arqiliq chawshyen tilida mukemmel uqum ipadilinidighan boldi. Hazir saqliniwatqan herplik yéziqning basma buyumi 1464-yili bésilghan«yungjyadiki diyane mezhibi»(99). Uzun zamanlardin buyanqi oyma bet metbeechiliki tejribisining jughlinishi bilen chawshyenning kéyinki mix metbee téxnikisining tereqqiyati üchün puxta asas sélindi. 3. Chawshyenning mix metbeesi Junggoning oyma metbee téxnikisi sherq-gherbtiki herqaysi ellerning metbee téxnikisi tereqqiyatida ülgilik rol oynidi. Shuningdek mix metbee téxnikisi junggoda keshp qilin'ghandin kéyin sherq we gherbke tarqilip, shu qatarda chawshyen'gimu yétip bardi. Jenubiy sung sulalisi tewelikidiki rayonlar bilen koriyening déngiz yoli sodisi nahayiti qoyuq bolup, junggo sodigerliri herxil mallarni toshup kelgen, bu mallar ichide nurghun kitablarmu bolghan, perizimizche bu kitablar ichide mix metbee basmisidiki kitablarmu bolushi mumkin. Jenubiy sung sulalisi zawal tépishning aldi-keynide jenubiy sung sulalisidin nurghun adem déngizdin ötüp koriyege bérip panahlan'ghan, bularning ichide türlük hünerwen-kasiplarning bolushi tebiiy, mesilen nenjingliq sürlesh ustisi li yuen sürlesh téxnikisini koriyege élip kirgen, bu mezgilde jéjyangning metbee ustiliri mix metbee uchurlirini we téxnikisini bu yerge élip barghan bolushi mumkin. Yuen dewride sherq bilen gherbning medeniyet almashturushi nahayiti güllen'gen. Yuen sulalisining deslipide mix metbee téxnikisi nurghun tejribilerni toplap, jem'iyette mueyyen asas yaratqan. Yuen sulalisining hökümranliri chawshyenni qoral küchi bilen boysundurup, özige béqindi el qiliwalghan. Mongghul hökümranliri koriyede darughach mehkimisi tesis qilip koriyening hakimiyet ishlirini nazaret qilghan. Bu mezgilde junggoning shimali bilen koriye otturisidiki iqtisad, medeniyet almashturush téximu güllen'gen. Koriyening mix metbee basmisi hökümet yaki ibadetxanining riyasetchilikide bolghan. Koriye xanidanliqining axirqi mezgilide koriyening mix metbeesi heqqidiki yazma xatiriler qaldurulghan bolup, ular türlük matériyalda yasalghan junggo mix metbesi téxnikisi we hüner-sen'iti üstide tejribe élip barghan. Mesilen, lay mix metbee heqqidiki tejribe 15-esirdiki li sulalisi(miladi 1392-yilidin 1910-yilighiche)ning aldinqi mezgilidiki kong zichi ölima jin zungji(1430-yilidin 1492-yiliche yashighan) chawshyenning mix metbeeside bésilghan «hezriti bey jüyi eserliri» ge yazghan xatimiside :«mix metbeede bésish hüniri shén kodin qalghan, yang wéyjung taza wayigha yetküzgen. Uning bilen dunyadiki herqandaq kitabni basqili bolidu. Uning xetliri layni pishirush arqiliq yasilidu, asanla puchulup kétidu, uzun ishletkili bolmaydu»dep yazghan. Chüshendürüp ötüsh zörürki, bu xatiridiki shén ko dégen kishi bi shéng bolushi kérek, bu yerde «méngshi baghchisi pütükliri»ning aptori shén ko bu kitabida yazghan mix metbeening keshpiyatchisi bi shéng bilen arilashturuwétilip, uqushmasliq keltürülgen. Yang wéyjung uning bilen zamandash bolghan yang gu bolushi kérek, yang famililik bu ikki kishi yuen dewride metbee bilen kitab bésishqa riyasetchilik qilghan kishilerdur. Emma yang gu lay mix metbeede kitab basqan, halbuki yang wéyjung bolsa oyma metbeede kitab basqan(100). Bu yazma menbeedin körüwélish mumkinki, shén koning kitabi koriyege tarqalghan, bi shéngning mix metbee téxnikisimu chawshyenliklerge melumluq bolghan, tejribe qilish arqiliq lay mix metbeede bésish téxnikisining qiyinliq derijisi birqeder zor bolghan, deslepte yasalghan lay mix metbee taza muweppeqiyetlik bolmighachqa jin zungjining yuqiriqi bu xatirini qaldurushigha seweb bolghan. Emma koriyelikler mix metbeede kitab bésishning qolayliqini chongqur tonup yetken hem mix metbee idiyisini igiliwalghan. Ular lay mix metbeeni tejribe qilip köngüldikidek netije qazinalmighandin kéyin métal mix metbee xetlirini yasash siniqini bashlighan. Koriye xanidanliqining axirqi mezgilide, chawshyen yérim arilida métal mix metbee tejribisi alliqachan bashlan'ghan. Li sulalisi dewride ötken alim li guyjing bu heqte özining «mix metbeede kitab bésish qaidiliri» dégen maqaliside: « quyma herp mix metbee herpimu déyilidu, buning bizge kirginige nahayiti uzun zaman boldi. Ottura tüzlenglik (junggo) puqrasi bi shéng keshp qilghan mix metbee basma herpining yene bir xil atilishidur. Koriye dewride(chawshyen li sulalisi) teyzungning yarliqigha binaen koriyede mistin mix metbee herpi quyuldi, bu heqtiki xatirilerni bash diwan mehkimisi basturghan kitabning axiridin tépishqa bolidu»(101) dep yazghan. Li guyjing dégen bu kishi chawshyenning li sulalisi dewridiki meshhur alimi bolup, junggoning qedimiy kitab-desturlirini chongqur tetqiq qilghan, u bu yerde özidin burun ötken alim jin zungji yol qoyghan xataliqlarni tüzitip, mix metbeening keshpiyatchisi junggoning sung dewride ötken bi shéng ikenlikini körsitip bergen. Shuningdek u yene chawshyenning bi shéng keshp qilghan mix metbee qaidisidin paydilinip mistin xet quyghan waqtini chawshyenning li sulalisidiki teyzung dewri, dep qarap, shu dewrdin étibaren jem'iyette keng qollinilghan, dep yazghan, uning bu qarishi tarixiy paktqa uyghun.Koriye xandanliqi qurulghan deslepki chaghlarda xandanliqning resm-yosun, qanun-desturliri taza mukemmel emes idi, ruy zungchaw (miladi 1105-yilidin 1122-yilighiche textte olturghan) dewridila mexsus apparat qurulup resm-yosunlar ornitilghan, emma döletning emir-permanliri kéyinkilerge yetküzülmigen. Gawzungning 19-yili (miladi 1232-yili) mongghul leshkerliri chawshyen yérim arilining merkiziy qisimigha basturup kirgende bash wezir süy yü padshah gawzungni we bashqa wezir-wuzralarni paytextni jyangxua arili (hazirqi koriyening jingji wilayiti fuchuenning gherbidiki déngiz arili) gha köchürüshke dewet qilghan hemde bash wezir süy yü öyide saqlap kelgen«tepsiliy tüzülgen yosunname»ni aralgha bille élip kirgen. Orda paytext keyjingdin ayrilidighan chaghda orda shighawuli ordida saqlan'ghan«tepsiliy tüzülgen yosunname»ni éliwélishqa ülgürelmigen, orda toluq orunlishiwalghandin kéyin ordining resm-yosunigha ait ishlarda asalinidighan destur bolmighachqa bash wezir özi bille élip kelgen bu« tepsiliy tüzülgen yosunname»ni quyma metbeede(mix metbeede) 28nusxa basturghan hemde xanliq bilim yurtining ölimasi li küybawni kirish söz we xatime teyyarlap kitabqa kirgüzüp, xandanliqning hemme wazaritige saqlash üchün tarqitip bérishni buyrughan. Süy yü yene miladi 1239-yilidin 1242-yilighiche bolghan ariliqta «rahib nen mingchüenning qesidiliri»ni mix metbeede basturghan, u mezkur kitabning xatimiside: «‹rahib nen mingchüenning qesidiliri› emeliyette diyananing jewhiridur. Shunga diyanani ögenmekchi bolghanlar ewweli mushuni öginishtin bashlisa, andin diyanani toluq chüshineleydu. Emma u köplep tarqalmighachqa metbee ustilirigha metbee oydurup köplep bésip tarqitishqa toghra kélidu. Tongguz yili 9-ayning bashlirida iishk'agha jin yang süy yi [süy yüning yene bir ismi]ge bu heqte izahat bérish buyruqini yetküzgen». Yuqiriqi wesiqide bayan qilin'ghan mix metbee basma nusxining yil dewri qaldurulghan bolsimu emma maddiy pakit saqlinip qalmighan. Nöwette koriye döletlik merkez kutupxanisining yishen yadikarliqlar bölmide « rahib nen mingchüenning qesidiliri »ning birdinbir kéyin bésilghan oyma bet nusxisi saqlanmaqta. Bügün'giche yétip kelgen koriye sulalisining axirqi mezgilige tewe métal mix metbee basma nusxa1377-yili chingju qishliqi ( bügünki koriyege tewe jungching wilayiti tewesidiki chingju)shingdési ibadetxanisida bésilghan «rahib bey yün retligen budda pirkamillirining pendi-nesihetliridin örnekler» bolup, qisqartip «pendi-nesihetler»mu déyilidu. Bu kitabni shingdési ibadetxanisining rahib kalani bey yün tarixtin buyanqi budda nomlirida sözlinidighan hékayetlerni toplap basturghan budda pirkamillirining awamni yaxshiliqqa ündeydeshte terbiyiwi ehmiyetke ige bolghan eserdur. Bu kitabning aptori rahib bey yünning rahibliq nami jingshyen(miladi 1298-yilidin 1374-yilighiche yashighan) bolup, koriye xanidanliqining axirqi mezgilidiki meshhur rahib. Bu kitab u alemdin ötkendin kéyin uning shagirtliridin shisen, dajen we bikuni myawdé teripidin bésilghan. Bu kitab eslide ikki qisim bolup, hazir yipta tikip tüplen'gen axirqi qismila saqlinip qalghan. Bu kitabning basma bet ramkisining égizliki 24.5Santimétir, kengliki 17santimétir, qisturma söz yézilghan, etrapi taq sqziqta ramkilan'ghan, bet ramkisining otturisida «pendi-nesihetlerdin örneklerning dawami» dégen xet yézilghan, bet astining otturisigha bet nomuri sélin'ghan. Yérim bette 11qur bolup, herbir qurgha 19xet bésilghan. Tékistning xet nusxisi koriyening oyma bet basma xétige qarighanda nacharliqi chiqip turidu, tékist qurliri tekshi emes. Buningdin körüwélish mumkinki, xet nusxisi, oymikarning hüniri we quyulghan xetler hemde mix metbeeni sipta yasash téxnikisi taza piship yétilmigen. Oxshash bir xetning birnechche yerde tizilghan nusxisi oxshash emes, ayrim xetler birqanche jayda kelgende oxshash chongluqtiki xetler yétishmigen bolsa kérek ornigha chong-kichikliki teng bolmighan xetler tizilghan. Netijide tizilghan xetlerning chong-kichikliki we égiz-pesliki oxshashmighanliqtin, uning üstige tizilghan xetler bek qoyuq bolghanliqtin yérim bettiki 11qurda ikkidin üchkiche xet az yaki köp bolup qalghan. Oxshash bir bet oxshash bir qurdiki xetke sürtülgen siyahning qéniq-susliqimu birdek bolmighachqa bezi xetler bek tutuq bolup qalghan. Jildning axiridiki béghishlimida : « shuen'guang seltenetining yettinchi yili 7-ayning -küni chingjudiki shingdési ibadetxanisida quyma xet basmisida bésildi. Saxawetchiler dajen, shisendur, bikuni myawdé basqan» dégen sözler yézilghan(102). Béghishlimidiki shuen'guangning yettinchi yili shimaliy yuendiki jawzungning seltenet yilnami bolup, ming sulalisi padshahi ming teyzuning xungwu seltenetining oninchi yiligha yeni miladi 1377-yiligha toghra kélidu. Bu chaghda yuen sulalisi alliqachan aghdurulghan bolsimu, emma koriyelikler yenila shimaliy yuenning seltenet yilnamini qollan'ghan, mushuningdin bir yil kéyin yeni miladi 1378-yiligha kelgendila koriyelikler andin ming sulalisining xungwu seltenet yilnamini qollinishqa bashlighan. Béghishlimida yézilghan « quyma xet basmisida bésildi » dégini emeliyette métaldin quyulghan mix metbee xétide bésilghinini körsitidu, mutexesislerning tehlil yürgüzüshiche, bu basma nusxa koriyening hazirghiche saqliniwatqan yil dewri birqeder éniq yézilghan eng burunqi métal mix metbeede bésilghan kitab nusxisi iken, buningdin melumki, koriye xanidanliqining axirqi mezgilide métaldin quyulghan mix metbee basmisi qollinilghan. Emma eyni chaghda koriyening métalda quyulghan mix metbee basmichiliqi kölem hasil qilalmighan(103). Koriyening bu halitini özgertish üchün eyni chaghda teshripdarliqtin kélip chiqqan sadaqetmen wezir jéng chuendaw (jéng senféng, miladi 1335-yilidin 1395-yilighiche yashighan) koriye xanidanliqining axirqi hökümrani gungrangwanggha mektub sunup emeldin qaldurulghan hökümet bashqurushidiki neshriyatchiliq apparatlirini eslige keltürüp kitabchiliq mehkimisi tesis qilish teklibini bergen. U teklibide:«nöwette mix metbee basmixanisi qurush tolimu zörürdur, budda nom-desturliri, tarix-tezkire kitabliri, hetta tébbiy dorigerlik qamusliri, herbiy desturlarning hemmisini bésish zörürdur. Öginishke hérismen ilimxumarlar kitabqa teshna bolmaqta, ularni dewrdin arqida qaldurmasliq kérek» dep yazghan. Bu mektub uning «senféng xatiriliri»ge kirgüzülgen. Emma padshah gungrangwang uning teklibini qobul qilip kitabchiliq mehkimisini eslige keltürgen chaghda koriye xanidanliqi alliqachan aghdurulghan. Uzaq ötmey padshah xxx mu alemdin ötken, emeliyette kitabchiliq mehkimisimu ishqa kirishtürülmigen(104).Chawshyen padshahi li fangyuen ( miladi 1401-yilidin 1417-yilighiche textte olturghan) texttiki mezgilide, el asayishliqqa chömgen, iqtisad ronaq tépip ilm-pen, medeniyet ishlirimu yükselgen. Chawshyen bilen junggoning ming sulalisi inaq dostlardin bolup, iqtisad, medeniyet almashturushimu nahayiti qoyuq bolghan. Padshahmu ilim-pen, medeniyet-maarip ishlirigha nahayiti köngül bölgen, padshah li fangyuen teyzung seltenetining 3-yili yeni miladi 1403-yili astanide ( bügünki séolda) «xet quyush zawuti» tesis qilish yarliqi chüshürgen, netijide 100ming mis mix metbee xéti quyulup kitablar basturulghan. Xet quyulidighan métal ordidin teminlen'gendin sirt yene wezir-wuzralar, beg-töriler özlikidin tömür, mislarni xet quyushqa iane qilishqa seperwer qilin'ghan. 1403-Yil 2-ayning 1-künidin 10-ayning 9-künigiche bolghan mezgildila nechche yüzming mix metbee xetliri quyulghan. Xet quyulghan shu yili on burj yilining oninchisi yeni burjning axirqi yili bolghachqa « kenji burj xéti» dep atalghan, bu xetning nusxiliri ordida saqlan'ghan «nezmname», «zochyuming tefsiri» ning xet nusxsini ülge qilip quyulghan, chünki «kenji burj xéti»ning shekli birqeder chong idi. Mix metbee xétining ximiyilik terkibi mis, qeley, qoghushun, tömür we sink birikmisi bolup, koriye xanidanliqi dewride quyulghan mis pul « sherqiy déngiz tompuri»(xeydung tompuri) ning terkibige yrqinlashturulghan. 1403-Yilidin bashlan'ghan 50 yil mabeynidiki chawshyenning teyzung, shizung yillirida xet quyush we kitab bésishqa ait yarliq11 qétim chüshürülgen, buningdin chawshyenning mix metbee basmichiliqigha tolimu ehmiyet bergenlikini körüwélish mumkin. Chawshyende ikkinchi qétim 1420-yili quyulghan xet on burjning yettinchiside quyulghini üchün«yettinchi burj xéti», dep atalghan. Kéyin shizung seltenetining 16-yilidiki on burjning birinchisidiki yolwas yili(miladi 1434-yili) da 3-qétim quyulghan xet «birinchi burjtiki yolwas xéti» dep atalghan. Yéqinqi yillardin buyan koriye alimliri tarixiy matériyallar we wesiqilerdiki yazma xatirilerni hazir saqliniwatqan mix metbeege ait maddiy pakitqa birleshtürüp hazirqi zaman pen-téxnika wasitisi arqiliq qedimqi chawshyenning métal mix metbee xetliridiki birikme métal terkibini analiz qilghan hemde métal mix metbeening yasilish jeryanigha teqlidiy meshghulat élip barghan. Buningdin melumki, qedimqi chawshyenning métal mix metbee xetlirini yasash meshghulat jeryani mundaq bolghan: ① buksus yaghichigha yézilghan xet nusxisining ülgisi qapartma yaghach mix metbee xéti qilin'ghan; ② Töt etrapigha qir chiqirilghan lay texse teyyarlinip, lay texse ichi oxshash qéliptiki katekchilerge bölün'gen;③ Déngiz boyidiki yumshaq lay pishurup teyyarliwélin'ghan;④ Pishurup teyyarliwélin'ghan lay quruq lay texsidiki katekchilerge tekshi toshquzulghandin kéyin muwapiq chingdalghan;⑤ Oyuwélin'ghan yaghach mix metbee xetlirining yüzi lay texsidiki katekchilerge chingdap toshquzulghan laygha paturup bésilip, laygha köpinki halettiki tetür xet chiqirilip, mix metbee xéti quyushta ishlitilidighan lay mix metbee xétining lay qélipi shekillendürülgen; ⑥ Lay mix metbee qélipi yaghach ramkidin chiqiriwélinip qurutulghan;⑦ Lay qélip quymichiliqta ishlitilidighan qachigha sélinip éritilgen métal birikmiliri qélipqa quyulup birdin birdin xet quyup chiqirilghan ; ⑧ Quyup chiqirilghan xetler siliq yumshaq ikekte siliqdilip andin xetning ahang tertipi boyiche tartmiliq ishkabqa sélinip, ishkabqa xetning nami yézip eskertilgendin kéyin naborxanigha qoyulghan. Her qétim xet quyulghanda oxshash bir xettin nechche oni quyup chiqirilghan(105). Chawshyen hökümiti mix metbee xéti quyup kitab bésishqa bek ehmiyet bergen, shunga mix metbee xéti quyushtin tartip kitab bésip tüpleshkiche nahayiti qattiq ish halqisi teqsimati bolghan hemde buninggha mexsus xadim mes'ul qilin'ghan. Basmixanida oymikardin 14 adem yaghach mix metbee qélipi ishleshke mexsus mes'ul qilin'ghan; Éritish xadimidin 6 kishi métal éritish ishlirini bashqurghan; 8Quymichi mexsus xet quyushqa mes'ul bolghan; Xet tengsheydighan'gha 40 adem ajritilip mexsus xet tizishqa(naborchikliqqa) qoyulghan; Yene korréktorluqqa mexsus xadim ajritilghan; 20 Adem mexsus bésishqa mes'ul qilin'ghan. Buningdin bashqa yene qeghezchi, yaghachchi, oymikar, xet toluqlighuchi emeldarlar, korréktorluqni nazaret qilghuchi emeldarlar, bésishni nazaret qilghuchi emeldarlar qatarliqlar bolup 100din artuq adem bu ish bilen meshghul bolghan. Hökümet kitab bésishni tekshüridighan emeldarlarning netijisini bahalashta mexsus belgilime-chare tüzgen bolup, bésilghan kitab nuqsansiz chiqqan bolsa bésishni nazaret qilghuchi emeldarlarni in'am bilen tartuqlighan. Nawada bir jildta bbir xet xata bolup qalsa bésishni nazaret qilghuchi emeldarlar bilen xet tizghuchilar( naborchiklar) 30chiwiq sawilish jazasigha tartilghan. Nawada bésilghan kitab xéti bek qéniq yaki sus bolup qalsa bésishqa mes'ul xadimlarmu chiwiqta 30 qétim sawalghan. Shunga chawshyende bésilip chiqqan kitabning süpiti yaxshilan'ghan, xataliqmu nahayiti az körülgen. Chawshyende bésilghan kitab-desturlarning mezmuni toluq bolghandin sirt yene xata xetler bek az bolup, süttek aq we chidamliq koriye qeghizige chong nomurluq xet bilen formati chong qeghezge bésilghachqa junggoning ordisi we ziyaliy, ölima-ellamelirining yüksek yaxshi bahasigha érishken(106). Chawshyende bésilghan kitablarning alahidiliki shuki, mix metbee xéti köp ishlitilgen, mix metbee xetlirining türimu köp bolghan, mis, tömür, yaghach, chaqchuq qatarliqlardin yasalghan mix metbee xetliri köplep ishlitilgen. Chawshyen mistin quyulghan mix metbee xetlirini ishletken deslepki chaghlarda bésishta mix metbee xetlirini muqimlashturush usuli bi shéngning sham bilen muqimlash usuli bilen oxshash bolghan, yeni mix metbee xetlirini tömürdin yasalghan basma taxtisigha quyulghan shamgha paturup tizip, mix metbee xetlirini midirap ketmeydighan qilghan. Biraq shamning yépishturush küchi nacharraq bolghachqa, naborchiklar xetni tizip bolup kitab basqanda xet ornidin qozghilip kétip, pat-pat xetni tengshep turushqa toghra kelgen, bu basmining süpitige we sanigha tesir yetküzgen. Shunga shizung (miladi 1419-yildin 1450-yilighiche) buninggha chare qilip yaxshilash yarliqi chüshürgen. Köp yillar tirishchanliq körsitish arqiliq yuen sulalisining deslipide ötken wang jén yazghan « déhqanchiliq qollanmisi» da tonushturulghan usul qollinilghan, yeni tömür ramkiliq basma taxtisigha bet yasighanda ishlitilidighan bet bilen oxshash égizliktiki bamuk taxtiyi tizip qur hasil qilin'ghan, xet mushu qurlargha tizilghan, qurning xet chüshmendighan bosh jaylirigha kichik yaghach shpon(bu söz nabor metbechilikide 20-esirning 90-yillirighiche ishlitilgen --- terjiman) qisturulup, mix metbee xetliri basma taxtigha muqimlashturup chingitilghan. Bir bet tizilip bolun'ghandin kéyin tüz taxta bilen bet yüzi bésip tüzlinip andin siyah sürtülgen. Mushundaq bésish meshghulatida bir adem bir künde 40 basma tawaq basalighan(107). Bu qétimqi téxnika özgertish basma süpitini yaxshilapla qalmastin belki bésilghan kitablarning saninimu ilgirikidin zor derijide köpeytip, chawshyen metbeechilikide mix metbeening yétekchilik ornini turghuzush we bu ilghar téxnikini omumlashturushta nahayiti zor rol oynidi. Shübhisizki, chawshyen mix metbee basmichiliqini qollinishqa bashlighan chaghdiki mix metbeege ait idiye bi shéng keshp qilghan lay mix metbee xéti bilen wang jén ishletken yaghach mix metbee xetlirini yasash idiyisining righbitige érishti. Kitabimizning mushu babida neqil qilin'ghan chawshyen li sulaliside ötken jin zungjining chawshyenning mix metbeesining menbesige ait bayanliri bu nuqtini chüshendürüp béridu,gerche mix metbee téxnikisining qandaqlarche we qaysi usulda junggodin chawshyen'ge kirgenlikige ait yazma tarixiy matériyallar bayqalmighan bolsimu u mix metbeening junggodin kirgenlikini ten alghan, emma mutexessisler chawshyenlik yi tyen 11-esirde junggoning xangju shehride turghan, bu del bi shéngning mix metbee téxnikisini keshp qilghan waqti, belkim yi tyen xangjuda turghan mezgilide shén koning esiridin yaki junggoluq dostliridin mix metbee téxnikisining keshp qilin'ghanliqigha ait uchurlarni bilgen bolushi hemde bu téxnikini chawshyen'ge élip kelgen bolushi mumkin, dep qarashmaqta. Meshhur metbee tarixi tetqiqatchisi chyen sünshün ependi chawshyen mix metbee téxnikisini rawajlandurushta üch tereptin junggoning tesirige uchrighan, yeni birinchidin mix metbee téxnikisi idiyiside shek-shübhisizki junggo wesiqilirining yaki uchurlirining ilhamigha uchrighan; Ikkinchidin junggoning pul quyush téxnikisi we hüner-sen'iti bolup, koriye xanidanliqi suzung seltenetining ikkinchi yili( miladi 1102-yili) junggodin pul quyush téxnikisi we hüner-sen'itini kirgüzgen, bu mix metbee herplirini quyushta kem bolsa bolmaydu; Üchinchidin jem'iyening kitabqa bolghan yüksek derijidiki éhtyaji, peqet mix metbeela bundaq éhtyaj bilen teminlesh otturisidiki ziddiyetni hel qilalaytti dep körsetken idi(108). Sung sulaliside ötken bi shéng mix metbee basmichiliqini keshp qilghan chaghda, junggo oyma bet metbeesidin mix metbeegiche bolghan nechche basquchni bashtin kechürgen, junggoning bu jehettiki téxnikisimu alliqachan piship yétilgen. Junggo eminiye(chünchyu dewri) dewrining deslipidila pul quyushqa bashlighan, bu sung dewrige kelgende 1000yildin artuq tarixqa ige téxnika bolup qalghan, bu mezgilde pul quyush téxnikisi we hüner-sen'iti jehette mol tejribilerni toplighan, bu tejribiler elwette sherqiy asiya ellirige chongqur tesir körsetmey qalmaydu. Chyen sünshün ependining chawshyenning métaldin mix metbee xéti quyghan waqti heqqide toxtalghinida junggoning pul quyush téxnikisi we hüner-sen'itini örnek qilish qarishi nahayiti toghra. Junggo 6-,7-esirlerde oyma bet metbee téxnikisini keshp qilghandin kéyin, 11-esirning béshida bi shéng yene tunji bolup mix metbee téxnikisini keshp qildi. Téximu muhim bolghini shuki, mix metbeedin paydilinish idiyisining junggoda shekillinishi we emeliyetke aylinishi dewr bölgüch ehmiyetke ige. Bu xil idiye we téxnika emeliyiti bi shéng bilen chaghdash alim shén ko teripidin xatirilinip, bu xatiriler mix metbee téxnikisini omumlashturushqa nahayiti muhim töhpe qoshqan. Bi shéngning mix metbee téxnikisini keshp qilish jeryani we bu téxnikidin xatire qaldurulghan«méngshi baghchisidiki pütükler» nahayiti keng tarqalghan eser. Chawshyen bilen junggoning medeniyet almashturushi ezeldin üzülüp qalmighan, metbee téxnikisi jehettiki almashturushmu xuddi shuninggha oxshash. Junggo metbee téxnikisi jehette zor ilgirileshke érishken chéghida metbee téxnikisigha qiziqqan chawshyen bu téxnikini aldi bilen kirgüzmey qalmaydu, chünki chawshyen yéqin xoshnisi junggoning bu jehettiki ehwaligha her waqit yéqindin déqqet qilidu, junggo mix metbee téxnikisining chawshyen'ge tesir körsitishi muqerrer. Mix metbee xetlirining türlirini ijad qilish jehette chawshyenning deslepki ishletken mix metbeesi junggoning xenzuche mix metbee xéti bolup,xet(söz)birlik qilin'ghan. Kéyincherek chawshyen tiligha bab kélidighan boghumluq yéziq bolghan« awam yéziqi»ijad qilin'ghan, « awam yéziqi» qollinilishqa bashlighandin kéyin, xenzu yéziqi bilen boghumluq yéziq tengla qollinilghan. Kitab basqan chaghda eslidiki xenzuche xet mix metbeesi ishlitilgendin sirt yene mix metbee türige boghum tipidiki mix metbee xéti --- « awam yéziqi» ning mix metbeesimu qoshulghan. 15-Esirde, chawshyende boghumluq yéziqning mix metbee xéti ijad qilin'ghan, bu ilgiri ishlitilgen noqul xenzuche xet mix metbeesige qarighanda chawshyen tilining qurulma alahidilikige téximu yéqinliship, chawshyen tilining fonétika alahidilikini téximu toghra eks ettürüp bergen, bu chawshyen mix metbee téxnikisi tereqqiyat dawamidiki zor ilgirilesh bolup, chawshyenning mix metbee téxnikisi tereqqiyatigha qoshqan muhim töhpisidur. Mesilen, miladi1447-yili bésilghan«sakyamoni shejeresining tepsiliy sherhi» «birinchi burjtiki yolwas xéti»de (mis mix metbee xéti) bet yasalghanda xenzuche mix metbee xéti bilen «awam yéziqi»ning mix metbee xéti bille qollinilghan. Yene mesilen, 1448-yili bésilghan«sherq élining qéliplashqan qapiyesi»mu mis mix metbeede bet yasilip, xenzuche wee «awam yéziqi»ning mix metbeesi ishlitilgen. 1480-Yili bésilghan«dufu hezretliri nezmilirining awam yéziqidiki sherhi» gimu 1455-yili quyulghan mis mix metbee xéti ishlitilgen bolup, bumu hem xenzuche mix metbee xéti hem «awam yéziqi» ning mix metbee xéti ishlitilgen. 1466-Yili bésilghan«budda wetemseke-mehaweypulyens sutre desturining oyghinish qissisi nomi»mu oxshashla ikki xil yéziqning mix metbee xéti teng ishlitilgen(109). Shuni qeyt qilishqa boliduki, chawshyenning mix metbee téxnikisi tereqqiyat dawamida xenzuche mix metbee xéti qollinilishtin xenzuche mix metbee xéti bilen boghumluq yéziq mix metbeesi teng qollinilshtek ikki basquchni bashtin kechürgen. Mix metbeening tereqqiyati we mukemmellishishi axirqi hésabta ipadileydighan til, ishlitidighan yéziq belgilirining alahidilikini eks ettürüdu, bu mix metbee téxnikisi tereqqiyatining qanuniyitige pütünley uyghun.
Ikkinchi paragraf
Mix metbee téxnikisining yaponiyege tarqilishi we tereqqiy qilishi
1.Yaponiyening tarixi we medeniyiti
Yaponiye asiyaning sherqidiki aral döliti bolup, élimizning déngiz arqiliq ayrilip turidighan xoshnisi. Yaponlar uzaq tarixiy medeniyet en'enisige millet. Ular ilgiri-kéyin tasma neqishlik medeniyet (arghamcha siziqcha medeniyiti) , néfo medeniyiti dewrini bashtin kechürüp, miladi 3-esirge kelgende jyujuning shimalida küchlük yamato(shyématey) beglikini qurghan, mushu chaghdin étibaren junggo bilen alaqe qilishqa bashlighan. Miladi 3-esirdin kéyin yamato(daxé) döliti bénju arilining ottura qisimida bash kötürüshke bashlighan, 3- we 4-esirler ariliqida bu döletning ishlepchiqirish küchliri téz tereqqiy qilip, yaponiye dölitini shekillendürüdighan merkiziy rayon'gha aylan'ghan. Bénju arili junggo we chawshyen medeniyitining tesirige bekrek uchrighan, 4-esirdin 5-esirgiche chong quruqluqtin nurghun déhqan we hünerwen-kasplar yaponiyege bérip yerleshkende ilghar yéza igilik qol sanaiti ishlepchiqirish téxnikisini élip barghan. Buning ichide yaponiye tarixida «koriye tawlighuchiliri» dep atalghan chawshyenning éritish-tawlash ustiliri we «wu babkarliri» hem «xen babkarliri» dep atalghan junggodin kelgen toqumichiliq ustiliri bar(110). Daxé döliti asta-asta kéngiyish arqiliq miladi 5-esirde yapon arilini teltöküs birlikke keltürdi.Yaponiyening deslepte yéziqi yoq idi, kéyinche chong quruqluq köchmenlirining köpiyishi bilen miladi 5-esirge kelgende kung zi telimati desturliri beyji(pikchi) arqiliq yaponiyege kirgen, buning bilen xenzu yéziqi bu döletning yéziqi süpitide yapon tilining fonétikisini ipadiligen. Xenzu yéziqida xatirilen'gen wesiqilerdin tarixiy kitablardin «padshahname», «padshahnamening dawami» qatarliqlar bolup, padshahlar jemetining nesebi, tarixtin buyanqi padshahlarning nam-sheripliri, ordda we meqberelerning ehwali qatarliqlargha ait xatirilerdin ibaret. Bu kitablar gerche bügün'giche yétip kelmigen bolsimu emma 8-esirde tamamlan'ghan tarixiy kitab «burunqi ishlar pütükliri» bilen «yaponiye tezkirisi»ning muhim matériyal asasi bolghan. Qedimqi yaponlar animizm ( rohchiliq) gha ishinidighan xelq bolup, kün, tagh, derya, déngizlarning ilahi bolidu, dep qaraytti, bu chong quruqluqning jay-jaylirida éqip yürgen shaman dinigha oxshap kétetti. Ejdadigha choqunush yaponlar diniy étiqadida muhim orunda turghan. Miladi 6-esirde beyji(pikchi) padshahi özining elchisidin sakyamonining heykili bilen budda nomlirini yaponiyege hediye qilip ewetkendin étibaren budda dini yaponiyege kirgen. 6-Esirning axirlirida, shahzade shéngdé(shahzade shotoku) padshahning hoquqini kücheytip,budda dinini dölet dini qilip békitip kéngeytti, kung zi telimatigha ilham bérip junggoning medeniyet tüzümini örnek qilip islahat élip bardi. Yaponiye 608- we 609-yilliri ikki qétim elchi,oqughuchi, rahiblarni junggoning süy sulalisige ewetti. Neylyang (nara) dewride yaponiye bilen junggoning medeniyet almashturushi yenimu kücheytilip, junggodin kirgüzülgen déhqanchiliq téxnikiliri yenimu keng omumlashturuldi. 630-Yildin 894-yilghiche bolghan mezgillerde yaponiye junggoning tang sulalisige 19 qétim elchi ewetti. Tarixta meshhur bolghan yüenrén, kungxey we abéy jungmalü qatarliqlar del ashu dewrde junggogha ewetilgen oqughuchilardur. Ular dölitige qaytqandin kéyin junggo medeniyiti we budda dinini tarqitish üchün töhpe qoshqan. Bu mezgilde yaponiye tang sulalisining maarip tüzümini pütün küchi bilen dorap merkezde xan jemeti bilim yurti, jaylarda döletlik bilim yurti tesis qilip budda desturliri, qanun, emri-merup, xenzu edebiyati, xettatliq we matimtika ilmi qatarliqlardin telim bérishni yolgha qoydi. Bu mezgilde budda dini yaponiyede taza güllen'gen bolup, junggoning budda éqimliridin dereni mezhibi bilen tyentey mezhibi yaponiyede nahayiti keng tarqalghan. Yaponiye binakarliq, ressamliq, oymikarliq we hüner-sen'et hemde kiyim-kéchek qatarliq jehetlerde tang sulalisige teqlid qilghan. Yaponiyening hökümranliq merkizi bolghan neylyangdiki binakarliq qurulushlirimu tang dewridiki chang'en we loyangning binakarliq qurulushlirining jewherlirini dorap bina qilin'ghan. Eyni chaghda yaponiye memliket ichidiki küchlerni seperwer qilip neylyangdiki dungdasi ibadetxanisini saldurghan. Xenzuche nam bérilgen«万叶假名» (köp yapraqliq kana) mu del mushu mezgilde barliqqa kelgen. Neylyang dewride yene tarixy kitab«burunqi ishlar pütükliri» we yaponiyening klimati, mehsulatliri, tagh-deryaliri tonushturulghan eng burunqi yerlik tezkirisi bolghan « örp-adet pütükliri» tamamlan'ghan. Yaponiyening lyensang dewride (kamakura shagonluqi dewri) (miladi1192-yilidin 1333-yilighiche) junggodin kirgen diyana mezhibi hemde junggoning budda dini asasida tarqilip shekillen'gen sukawati we nichérén mezhebliri yaponiyede qaltis ronaq tapqan. Tang we sung sulaliliridin tarqilip kirgen pakliqqa dalalet qilidighan amitaba tilawet desturliri yaponiyede tereqqiy qilip birqanche éqim shekillendürgen. Mesilen, génkuning shagirti jodo mezhibini barliqqa keltürgen, génkuning yene bir shagirti chinlüen jodo shinsho mezhibini berpa qilghan, bu mezheb ijtihat bilen nom oqushni emes belki chin eqide bilen amita budsatwagha qet'iy étiqad qilishqa hemde xotun-baliliri bilen bille buddani nurlandurushqa, göshlük ghiza yéyishke ijazet qilishni terghib qilghan. Bu mezheb kéyinche dagu we hun'gan sangrami qatarliq 15éqimgha bölünüp ketken. Yuqirida bayan qilin'ghan nichérén mezhibi mexsus xenzuchidin terjime qilin'ghan «saddarma pundarika sutra» gha ixlas qilghan hem «saddarma pundarika sutra»nila oqughanda we «saddarma pundarika sutra»ning yette xelik témisini yuqiri awazda oqughandila andin hayatliqni qutuldurghili bolidu, dep qarighan. Diyana mezhibi, jodo mezhibi we nichérén mezhibining murekkep sanbutiki (eqidisi) we murasimi bolmighanliqtin hérip halidin ketkiche ibadet qilmisimu buddaliq mertiwisige érishkili yeni ewliya bolghili bolidu, dégenni terghib qilghachqa samoraylar hemde ottura-töwen qatlamdiki awam arisida keng tarqalghan(111).Sung sulalisi dewride, junggo-yaponiye otturisidiki soda alaqisi ronaq tépip taza kücheygen, eyni chaghda mexsus yaponiyege qatnap soda qilidighan bir türküm sodigerler bolup, her yili dégidek sung sulalisining soda kémiliri junggo-yaponiye aralliri ariliqida qatnap soda alaqisi qilish bilen bille yene junggoluqlarning medeniyet we téxnikisini yaponiyege élip barghan. Déngiz sodisining güllinishige egiship ikki döletning medeniyet jehettiki almashturushi we öz'ara tesirimu üzlüksiz qoyuqlashti. Mushundaq sharaitta xuddi iqtisad, medeniyet jehettiki almashturushqa oxshash, qedimqi yaponiye qeghez yasash téxnikisi, metbee téxnikisi jehettimu biwasite yaki wasitilik halda junggoning tesirige uchrighan.5-Esirning otturilirida, yaponiyede yerliship qalghan junggoluq yaki chawshyenlik köchmenler qeghez yasash téxnikisini yaponiyege élip barghan(112). Miladi 610-yili tenxuy yaponiyege barghan, éytishlargha qarighanda u qeghez yasash, siyah yasash hünirini bilgendin bashqa yene bashqa hünerlergimu pishshiq idi. Shunga yaponiyelikler uninggha nahayiti yuqiri mertiwe bergen, yaponiyening bir qedimiy resimi bolghan « yaponiyede qeghez yasighan üch hezretning resimi»ning del otturisigha«béliq toridin qeghez yasighan» seylün, sol teripige « yaponiyede qeghez yasashni bashlighan» tenxuy, ong teripige tunji bolup shijyu kentide qeghez yasash bilen shughullan'ghan wangyö chingbingwéy sizilghan(113). Yaponiyening hazirghiche saqliniwatqan eng burunqi qeghezge yézilghan kitabi miladi 609~616-yillirida shahzade shotoku yazghan hem qolda köchürülgen«saddarma pundarika sutraning sherhi» bolup, buninggha ishlitilgen qeghez junggodin élip kélin'gen bolushi mumkin. Yaponiyede eng burun ishlen'gen qeghez hazir neylyang(nara) diki ambar qorusida saqliniwatidu, bu miladi 701-yilidiki üch jaygha alaqidar yerlik nopus deptirining kemtük qépidin ibaret. Yaponiye padshah ordisi budda nomlirini köchürüsh, nopus tizimlash üchün nurghun qeghezge éhtyaji chüshken, orda nom köchürüsh üchün bir qétimda 100ming waraq qeghez ishletkechke, hökümet 701-yili mexsus qeghez yasashni bashqurush apparati tesis qilghan. Paytextni kyotogha köchürgendin kéyin miladi 806~810-yilliri «qeghez iskilati»tesis qilish arqiliq ordini qeghez bilen teminligen. Bügünki künde, ambar qorusida eyni yilliri hökümetning qeghezge ait wesiqiliri hélihem saqlanmaqta. Eyni chaghda, yaponiye oxshashmighan nurghun xam eshyadin paydilinip qeghez yasighan, deslepte qeghez yasashqa kendir bilen broussonitsiye qatarliq ösümlüklerni xam eshya qilghan. Eminlik dewri( yaponiyining xéy'an sulalisi, miladi 794~1185-yillar) din étibaren yaponiye broussonitsiye ösümlüki bilen yawa ghaz térisini (Wikstroemia Sikokiana) asaliq xam eshya qilip qeghez ishligen, deslepki yaponiye qeghizining ishlinish usuli junggoningkige oxshash bolghan. Eminlik dewride, qeghez yasash yaponiyening jay-jaylirigha omumlashqan. Yapon qeghizining süpiti yaxshi, körkem bolghanliqtin sowghatliq süpitide junggoghimu ewetilgen.Yaponiye qeghezchilik, siyah yasash jehettila junggoning tesirige uchrapla qalmastin belki oyma bet metbeesi we kitabning bet shekli, tüplinish shekli qatarliq jehetlerdimu biwasite junggoning tesirige uchrighan. 2.Yaponiyening oyma bet metbeesi Bezi tetqiqatchilar yaponiyening hazir saqliniwatqan eng baldurqi basma buyumining maddiy pakiti «dereni ayetliri» bolup, miladi 764~770-yilliri ariliqida oyma bet metbeeside bésilghan, oyma metbee téxnikisidin qarighanda junggoning oyma bet metbeesige teqlid qilin'ghan deslepki nusxa bolsa kérek, bu basma nusxining basma téxnikisi dégendek nefis emes, dep qarashmaqta. Yene nurghun tetqiqatchilar bu nusxining yaponiyede bésilghanliqigha guman qilishmaqta. Chünki bu nusxining bésilghan dewridin kéyinki 200yilda yaponiyede yene oyma bet metbeeside kitab bésilghanliqigha ait tarixiy yazma xatire yoq, dep qarashmaqta(114). Sung sulalisi junggoning metbee téxnikisi zor kölemde yaponiyege kirip keng kölemde qollinilghan dewrdur. Junggoning shimaliy sung sulalisi dewrining deslipide junggo hökümitining riyasetchilikide tarixtiki tunji budda nomliri diwani bolghan «keybaw nomliri diwani» bésilghan, shuningdin kéyin uzaq ötmey sung teyzung bu nomning birini yaponiyelik rahib chonén'gha hediye qilghan hemde rahib chonén bu nisxini yaponiyege élip ketken. Rahib chonén yaponiye sherqiy chong ibadetxanisining rahib kalan acharyasi bolup, yungguen seltenetiniing birinchi yili(miladi 983-yili) 8-ayda 6 shagirtini bashlap sung sulalisining soda kémisi bilen junggogha kelgen, u jéjyangning teyjuda quruqluqqa chiqip, budda dinining meshhur tawabgahi wuteyshenni tawab qilghan, shu yili 10-ayda astanige kirish ijaziti alghandin kéyin ordigha kirip teyzunggha körünüsh qilghan hemde padshahning sorighanlirigha jawab bérip halreng ton( shahane kasaya) in'amgha érishken, shuningdek yene rahib kalan acharyaliq unwanini qobul qilghan. 984-Yili 3-ayda astanidiki chong-kichik ibadetxanilarni tawab qilghandin kéyin wuteyshen, loyang, lungmén qatarliq jaylardiki budda tawabgahini ziyaret qilip, andin kuenxé seltenetining 2- yili (miladi986-yili) yaponiyege qaytqan. U yaponiyege élip qaytqan sowghatliq buyumlardin sung teyzu hediye qilghan 286jild budda nomi qatarliqlar bar idi. Shu mezgillerde yaponiyening budda nomigha bolghan éhtyaji bek zor bolghanliqtin rahib chonén élip barghan nom yaponiyening metbeechilikini yükseldürüshte nahayiti zor türtkilik rol oynighan.Yazmamenbelerde xatirilinishiche yaponiyediki jodo mezhibi budda dini ehkamliridin «saddarma pundarika sutra»ni asas qilghachqa, miladi 1009-yili yaponiyede ming nusxa «saddarma pundarika sutra» bésilghan, 1014-yili yene ming nusxa bésilghan, bu nomlarning tüplinish usuli yuqirida éytqinimizdek «keybaw nomlar diwani» ningkige oxshiship ketken. Yaponiye rahiblirimu eyni chaghda xuddi junggoluq rahiblargha oxshashla nom köchürse yaki bastursa cheksiz sawab tapidu, el-yurt emin tépip, balayiapet tügep xelq asayishliqta ötüdu, dep qarighan. Shunga metbee téxnikisi nahayiti tézla jem'iyetning qobul qilishigha ériship keng türde omumlashqan. Adette bu yaponiyening resmiy kitab bésishining bashlinishi, dep qarilidu, eyni chaghda neylyang (nara) bilen kyotodiki herqaysi chong ibadetxanilar bes-beste nom bésish bilen meshghul bolghan(115). Yaponiyede deslepte bésilghan kitablar meyli budda nomliri bolsun yaki kung zi telimati desturliri bolsun we yaki tébabet qatarliq bashqa kitablar bolsun xenzu yéziqida bolsimu emma oqulushi bashqiche idi. Shunga kitabtiki tékist arilirigha«ölchemlik oqush», «siyliq oqush» yaki «yaponche oqush» dégen xetler oyup qoyulghan. Yuenxéngning birinchi yili (miladi 1311-yili) ning béshida, tunji qétim tüz kanaliq « qarangghu jilghidikilerning sözliridin üzünde» barliqqa kelgen, aridin 20nechche yillar ötkendin kéyin parche kanaliq «chüshtiki soal-jawablar xatirisi» bésilghan(116). Junggoning yuen dewride, budda nomidin bashqa desturlar we kitablarmu yaponiyege téximu köplep kirgen. Bularning ichide edebiyat, kung zi telimati desturliri we tébabetke ait eserler bar idi. Bu eserler yaponiye kitabxanlirini bek jelp qilghachqa bundaq eserlerge bolghan éhtyajmu zor bolghan, bu kitablarning yaponiyede köplep bésilishi yaponiye metbeechilikining tereqqiyatini yükseldürgen. Miladi 1325-yili yaponiyede junggoluq shairlarning shéirlar toplimidin « qehritan taghliqtiki nezmiler» bésildi, bu yaponiyede budda dini nomliridin bashqa kitab bésilghanliqi heqqidiki eng burunqi yazma xatiridur. Miladi 1364-yili yaponiye tunji kung zi telimati desturi«muhakime we bayan» bésildi.Xatirilerge qarighanda, yaponiyening kyotodiki besh tagh ( yaponiyening budda sahesidikiler kyoto bilen kamakuradin ibaret ikki jaydiki oxshash bir mezhebke tewe nenchensi sangrami, ténriyuji sangrami, jyenrénsi sangrami, dungfusi sangrami we wenshusi sangramidin ibaret diyana mezhibining besh chong sangramini besh tagh, dep atishidu) da junggoning 80 ge yéqin esirini basqan, bu kitablarni bésishta junggoda bésilghan nusxisi asas qilin'ghan bolup, ilgirikidek qolyazma nusxa ishlitilmestin belki sung sulaliside ishlitilgen nusxigha oxshap kétidighan chasa nusxa ishlitilgen.Kitablarning bet shekli bilen tüplinishi junggoningkige teqlid qilin'ghan. Besh tagh basturghan kitabning bésilghan waqti kamakura dewrining axiridin shidingning axirqi mezgiligiche bolghan 200 yildin köp waqittur. Basmichiliqi eng güllen'gen waqitta kitab bésishqa riyasetchilik qilghan besh tagh rahiblirining hemmisi dégüdek xenzu til-yéziqigha pishshiq bolghan ölima-ellame rahiblar bolghan. Besh taghda bésilghan kitablar yuen sulalisi nusxisini asas qilghan, shunga bésilghan kitablar esliy nusxisidin perqlendürgüsiz chiqqan bolup, oyma bet we bésish jehettiki nefisliki bilen meshhur bolghan, mushuning üchün bolsa kérek, bu kitablar«besh tagh basmisi» dep nam alghan, besh tagh basmisining yaponiye metbee tarixda tutqan orni nahayiti yuqiri bolghan. Besh tagh ibadetxanilirida jem'iy 79parche dehriy kitab bésilghan bolup, köpinchisi junggo shairlirining nezmler toplimi bolghan. Junggoning oyma bet metbee ishchiliri besh tagh basmisigha nahayiti zor töhpilerni qoshqan, ular yaponiye metbee buyumlirini köpeytipla qalmastin belki süpitinimu zor derijide yaxshilighan. Besh tagh basmisining hazir saqlinip qalghanlirimu nahayiti köp bolup, 300 xildin ashidu. Buning ichide «hezriti dufu nezmlirining diwani», « tagh jilghilirigha oqulghan nezmler diwani» wekillik eserlerdur. Bu mezgilde, junggoda ichkiy urush boluwatqachqa, xelq ichidiki nurghun oymikar, metbee ustiliri yaponiyening bu jehettiki éhtiyajigha masliship déngizdin ötüp yaponiyege barghan. Junggoning yuen sulalisidin ming sulalisigiche bolghan mezgilde 50tin artuq junggoluq metbee mutexessisliri yaponiyening herqaysi chong ibadetxanilirining teklibige binaen yaponiyege bérip budda nomlirini we bashqa dehriy kitablarni bésish bilen meshghul bolghan. Bu junggoluq oymikarlar we metbee ustilirining tirishchanliqi tüpeylidin yaponiye metbeechiliki zor tereqqiyatlargha ériship, yaponiye tang uslubidiki metbeechilikining altun dewri barliqqa kelgen(117). 3.Yaponiyening mix metbee basmichiliqi Yaponiyening mix metbee basmichiliqini kirgüzgen we ishletken waqti sel kéyinrek bolup, 16-esirning axirliridila mix metbee téxnikisini ishlitishke bashlighan.Mix metbee yaponiyege ikki xil yol arqiliq kirgen: biri, toyotomi hidéyoshi(féngchén shyuji) chawshyen'ge tajawuz qilghanda chawshyendin mix metbee xetliri bilen basma eslihelirini élip ketken. Yene biri, italiye ésuit jem'iyitining ezasi wanl'an hindistanning goa dégen yéridin alghach kelgen. Miladi 1592-yili toyomoti hidéyoshi chawshyen'ge tajawuz qilghanda séoldiki basmixanida mis metbee xetliri bilen basma eslihelirini bayqighan. Shunga u chawshyenning qimmetlik buyumliri bilen kitab-qamuslirini hemde mix metbee xetliri qatarliqlarning hemmisini yaponiyege élip kétip samoray xoyangchéng aliylirigha hediye qilghan. Shuningdin étibaren yaponiye mix metbee basmisi, deydighan téxnikining barliqini bilgen hem 1593-yili mix metbeede «qedimiqi wapaname»ni bésip chiqqan, bu yaponiyening tunji mix metbeede bésilghan kitabi bolsimu emma hazirghiche yétip kélelmigen. Toyomoti hidéyoshi chawshyendin élip ketken mix metbee xetliri mistin yasalghan, emma yaponiyening mis mix metbee téxnikisidin toluq paydilinalmighachqa mis mix metbee xétige teqlid qilip yaghachtin mix metbee xéti yasap ishletken. Shundaqtimu chawshyendin élip kétilgen mix metbee xéti mix metbee téxnikisining yaponiyede omumlishishida muhim rol oynighan. 1597-Yili(chingchangning 2-yili) yaponiye samorayi chawshyenning mis mix metbee xétini örnek qilip yaghachtin mix metbee xéti yasash permani chüshürgen hemde bu mix metbee xéti bilen «güzellik musapisi», «ilim pendi-nesihetliri» bésilghan. 1599-Yili yene yaghach mix metbee xéti bilen «qamus», «madarachiliq»qatarliq yette türlük kitab-destur basqan, bu yaghach mix metbee basmisi «chingchang metbee nusxisi» dep atalghan. 1599-Yili(chingchangning 4-yili) tokogawa éyasu (déchuen jyakang) kyotodiki fujyende olturaqlashqandin kéyin yuen'guangsi ibadetxanisining rahibilirini 100mingdin artuq yaghach mix metbee xéti yasashqa buyrughan, tokogawa éyasuning buyruqigha binaen mix metbeede « kung zining pendi-nesihetliri» bésilghan. Kéyinche yene mushu mix metbee xetliride ilgiri-kéyin «üch xil kitablar», «jén'guen yilliridiki muhim höjjetler»,«alte xil herbiy taktika»,«palname» qatarliq desturlar bésilghan, bu qétim bésilghan kitablar «fujyen metbee nusxisi»namida atalghan. Bu mix metbeeler hazir kyoto shehirining zojing rayonidiki diyana mezhibining mingshen yuen'guangsi ibadetxanisida saqlanmaqta(118).Fujyen metbee nusxisidiki mix metbee xetliri yaponiye mix metbee tarixida nahayiti muhim ehmiyetke ige. Bu mix metbee xetliride xenzuche mix metbee xetliridin bashqa yene yaponiye kana yéziqining mix metbee xetlirimu bar. Xenzuche mix metbee xetliri chong-kichik ikki türge bölün'gen, chongi tékistke, kichiki izahatqa ishlitilgen. Yene herxil tinish belgilirimu bar. Buningdin körüwélish mumkinki, bu mezgilde yaponiye ishletken mix metbee téxnikisi xélila mukemmel piship yétilgen. Yaponiye ijad qilip yasighan kana yéziqining mix metbeesi yapon tilining qurulmisigha téximu uyghun bolup, boghum birlikidiki mix metbee xétidur, bular xenzuche mix metbee xetliri bilen oxshash bir bette bille qollinilip, yapon edebiy tilining alahidilikige uyghunlashturulghan, bu mix metbeening tereqqiyat tarixida muhim ehmiyetke ige.Miladi 1605-yili(chingchangning 10-yili) tokogawa éyasuning buyruqi bilen guangyuensi ibadetxanisida «kéyinki xenname»ning xet shekli boyiche chong-kichik nusxida mistin mix metbee xetliri quyulghan. Bu bir zor qurulush bolup, 1606-yili tamamlan'ghanda tékistke ishlitilidighan 55360xet, izahatqa ishlitilidighan 35895xet, jem'iy 91255xet quyulghan. Bu qétim mix metbee xéti quyush ishlirining téxnika halqilirigha junggoluq lin wuguen dégen kishi riyasetchilik qilghan, bu yaponiye tunji qétim mix metbee xéti quyush bolup qalghan(119). Yaponiyening mix metbee téxnikisida deslepte xenzuche xet ishlitilgen bolsa kéyinche xenzuche xet bilen kana yéziqining xéti bille ishlitilgen, bu döletning mix metbee idiyisimu wasitilik halda junggoning tesirige uchrighan. Junggoluq oymikarlar we mix metbee ustilirimu mix metbeening yaponiyede omumlishishini ilgiri sürüsh jehette muhim rol oynighan bolushi mumkin.Buningdin sirt yene, 1590-yili italiye ésuit jem'iyitining ezasi wanl'an hindistanning goa dégen yéridin yaponiyege kelgende diniy jem'iyetning oqushluqini bésish üchün mix metbee basma mashinisini bille alghach kelgen hemde1591-yili yaponiyede tunji bolup yawropa yéziqidiki metbee buyumi «peyghemberler qissisi »ni basqan. Eyni chaghda yaponiye ejnebiylerni chetke qéqish siyasiti yürgüzidighan bolghachqa xristyan dini terghibatini qattiq men'iy qilghan, shunga gerche kéyinche jyuju rayonida dawamliq xristyan dini metbee buyumliri dawamliq bésilghan bolsimu emma yawropa yéziqining tesiri chong bolmighan.
Üchinchi paragraf
Mix metbee idiyisi we téxnikisining gherbke tarqilishi
1.Yipek yoli we qeghezning gherbke tarqilishi
Junggoluqlar yawropaliqlardin texminen 800yil burun oyma metbee téxnikisini qollinishqa bashlighan, bi shéng keshp qilghan mix metbee téxnikisimu gutténbérg qoghushun metbeesidin 400yil burun, xenzuche, farsche we gherb yazma menbeliridimu bu heqte nahayiti éniq xatiriler bar. Buningdin bashqa yene junggoning sansizlighan metbee buyumidin ibaret maddiy pakitimu zamanimizghiche yétip kelgen. Oyma metbee bilen mix metbeening metbeechilik idiyisi tüptin oxshimaydu, aldinqisida pütün bir bet resim yaki tékist bir parche taxtaygha oyulidu, emma kéyinkiside bolsa her bir yéziq belgisi bir tal metbee herpi qilip oyulup tékistning mezmunigha asasentizilidu, bi shéng tunji bolup keshp qilghan xenzuche xetning mix metbee téxnikisida xenzu yéziqining eng kichik yéziq belgisi söz yeni xet birlik qilip ayrilip, mushu birlik boyiche mix metbee yasash idiyisi barliqqa keltürülgen, mana bu mix metbeeni keshp qilish jeryanining hemmidin bekrek ijadkarliqqa ige qisimi. Mana mushundaq idiyining tarqilishi netijiside ottura tüzlengliktiki xenzu medeniyiti bilen oxshashmaydighan medeniyetke we tilgha ige milletler olturaqlashqan rayonlarda metbee téxnikisi tarqilip we özgertilip, gherbiy yurtqa we téximu yiraq yawropagha tarqilalighan. Dunxuangdin uyghurche we tangghutche zor miqdardiki mix metbeede bésilghan metbee buyumining tépilishi bu nuqtini toluq ispatlap berdi. Junggoning ottura tüzlenglik rayonida keshp qilin'ghan mix metbee téxnikisining yil dewri hem mix metbee téxnikisining sung sulalisi dewride keshp qilinip yuen dewrigiche bolghan bu nechche yüz yilda qolgha keltürgen netijilirini ilim sahesi birdek étirap qilghan. Emma junggoning metbee téxnikisi (bolupmu mix metbee téxnikisi) jehette yawropagha tesir körsetkenliki yenila nahayiti mujimel, chünki mushu kemgiche bu ikkisining arisida biwasite alaqe bolghanliqigha ait éniq tarixiy yazma xatire bayqalmidi. Lékin yawro-asiya quruqluqida nahayiti qedim zamanlardin béri mewjud bolup kéliwatqan milletlerning köchüshi hem sherq bilen gherb otturisida bashtin-axir iqtisad, medeniyet almashturushlar bolup turghanliqidek tarixiy pakittin qarighanda sherq metbee téxnikisi bilen gherb metbee téxnikisi otturisida héchqandaq alaqe bolmighan, dep késip éytishning héchqandaq asasi yoq. Qedimqi zamanda sherq we gherbning medeniyet alaqisi yazma höjjet, maddiy pakit, aghzaki yetküzüsh qatarliq türlük usul arqiliq orundalghan, emma herbir konkrét tarixiy weqeler yaki almashturushlar heqqide kéyinkilerge éniq yazma xatiriler qaldurulmighan. Shundaq xatiriler yézip qaldurulghan, déyilgendimu insaniyet tarixidiki talay malimanchiliqlarda qanchiliki saqlinip qalalisun? Shunga, sherq bilen gherbning metbee téxnikisining munasiwiti üstide muhakime yürgüzgende metbee téxnikisining tarqilishigha ait «éniq yil xatirisi»gila ésiliwélish bilen cheklinip qalmastin belki sherq bilen gherb otturisida mewjud bolup kelgen omumiyliqi, izchilliqi bolghan medeniyet we iqtisadiy alaqidin ibaret arqa körünüshni chiqish qilip izden'gendila andin eqilgha muwapiq yekün'ge yéqinlashqili bolushi mumkin. Sherq bilen gherb otturisidiki alaqini nahayiti yiraq qedimdin izdeshke bolidu. Arxéologiyilik matériyallar we qedimiy riwayetlerdin melumki, eminiye, yéghiliq ( chünchyu begliki we jen'go begliki) dewrliridila sherq bilen gherb otturisida alaqe bashlan'ghan. Shuningdin kéyin bu alaqiler zadila üzülüp qalmidi. Junggoning töt chong keshpiyatining biri bolghan qeghez yasash téxnikisi insaniyet medeniyitige qoshulghan muhim töhpe. Qeghezning keshp qilinishi bilen bilimning saqlinip qélishi we tarqilishigha muhim shert-sharait hazirlinip, medeniyet, ilim-pen tereqqiyatining ilgiri sürülüshi paydiliq muhitqa érishti. Qeghez yasash téxnikisining gherbke tarqilishimu junggoning bashqa keshpiyatigha oxshashla yipek yolini boylap tedrijiy gherbke sürülgen. Qeghezchilik téxnikisining gherbke tarqilish tarixini tonup yetken asasta metbee téxnikisining gherbke tarqilish liniyisi mesilisini tetqiq qilghanda ilmiy yekün'ge érishish mumkin. (1) Qeghezning gherbiy yurtta deslepki ishlitilishi we gherbke tarqilishi Nahayiti qedimqi zamanlardila junggodin bashlan'ghan bir yol ottura asiya, gherbiy asiya, afriqa we yawropadiki nurghun eller we rayonlargha quruqluq arqiliq tutiship, junggoning bu el we rayonlar bilen bolghan alaqisi nahayiti qoyuq bolghan. Bu yol 19-esirdin étibaren ilim sahesidikiler teripidin «yipek yoli» dep atalghan, shuning bilen «yipek yoli» dégen bu nam junggodin bashlinip pütkül asiya quruqluqini késip ötüp, yawropa we afriqini tutashturudighan yolning xas nami bolup qaldi. Tarixtin qarighanda, yipek yoli dunyadiki eng qedimqi medeniyetlik döletler--- junggo, misir, hindistan, iran qatarliq ellerni tutashturidighan tügün liniye bolghan. Yipek yoli bésip ötken rayonlarda pérsiye impériyisi, rim impériyisi, qaraxaniylar xanidanliqi, mongghul impériyisi, tömüriyler impériyisi, altun orda xanliqi qatarliqlar barliqqa kélip, mezkur rayonlarning tarixi we medeniyitide muhim rol oynighan idi. Qedimqi dunyadiki budda dini, xristyan dini, mani dini, islam dini qatarliq dinlar mushu yol arqiliq téximu keng rayonlargha tarqalghan. Dunya tarixidiki muhim siyasiy, herbiy, medeniyet we iqtisad almashturush paaliyetlirimu yipek yoli arqiliq élip bérilghan. Yipek yolining échilishi qedimqi junggoning medeniyiti we keshpiyatlirini gherbke tarqilish imkaniyitige ige qilghan; Gherbning dini, medeniyet we sen'itimu junggogha kirip, junggo tarixigha muhim tesir körsetken. Dunya medeniyet tarixigha muhim tesir körsetken qeghez, metbee téxnikisi, porux ( miltiq dorisi) qatarliqlar junggoda keshp qilinip yawro-asiya chong quruqluqini késip ötüdighan bu yol arqiliq tedrijiy ottura asiya, ottura sherq, afriqa we yawropagha tarqilip, bu rayonlarning ilim-pen we idiye sahesidiki tereqqiyati we tarixida muhim rolini jari qildurghan. Yipek yolining tarixiy roli toghrisida yéqinqi 100yil mabeynide herqaysi ellerdiki alimlar yawro-asiya quruqluqi we ottura sherq, yawropa hemde afriqining shimaliy rayonidiki arxéologiyilik bayqashlar, tarixshunasliq, tilshunasliq, milletshunasliq, wesiqeshunasliq we sélishturma medeniyet tetqiqati sahesidiki muweppeqiyetliri arqiliq éniq we ilmiy yekün chiqirip bolghan. Qeghez bilen metbee téxnikisining munasiwiti nahayiti zich bolup, qeghezning keshp qilinishi we ishlitilishi metbee téxnikisining keshp qilinishi we ishlitilishining aldinqi sherti. Adette qeghez yasash téxnikisini seylün sherqiy xen sulalisi padshahi xé di yuenshing seltenetining 1- yili ( miladi 105-yili) keshp qilghan, dep qaralmaqta. Qeghez yasash téxnikisi keshp qilin'ghandin kéyin nahayiti tézla el arisigha tarqalghan. Miladi 2-esirning otturilirigha kelgende qeghezning süpiti yuqiri kötürülüp, türimu köpeygen. 2-Esirdin 4-esirgiche bolghan mezgilde bambuk, tére we qeghez teng qollinilghan. Sherqiy xen sulalisining axirqi yillirida qeghez nahayiti keng türde qollinilip tedrijiy halda qeghez ornida ishlitilgen tarsha, bambuk taxtiyi, tére qatarliqlarning ornini igilep, asasliq yazma matériyali bolup qalghan. Démek sherqiy xen dewride junggoda qeghezchilik hüner-sen'iti xélila mukemmelleshken. Qeghez sherqiy xen sulalisi dewride keshp qilinip uzaq ötmeyla gherbiy yurtqa yeni bügünki yurtimiz shinjanggha tarqilip kirgen. 20-Esirning bashlirida shinjangdiki kroran xarabilikidin yil dewri pütülgen qeghezge yézilghan wesiqilerning kemtük parchiliri, mesilen,jin sulalisi jyaping seltenetining 4-yili(miladi 252-yili), shyenshi seltenetining 2-yili(miladi265-yili), shimaliy sulaliler yungjya seltenetining 4-yili(miladi310-yili) dégendek yil dewrliri éniq yézilghan qeghez pütükler, shuningdek yene jin dwerining teyshi selteneti yilliri (miladi 265~274-yillar), shyenshi selteneti yilliri (miladi 266~268-yilliri) ge tewe tarsha pütüklermu tépildi. Bu yazma yadikarliqlarning bayqilishi bir tereptin qeghez ishlitilgen dewrdin melumat berse yene bir tereptin gherbiy jin dewride qeghez bilen tarsha bilen qeghezning bille ishlitilgenlikidinmu melumat béridu. 20-Esirning bashlirida arxéologlar dunxuang, turpan qatarliq jaylardiki qedimiy xarabiliktin nurghun qedimiy qolyazma wesiqilerning kemtük jildlirini tapti, bularning ichide hemmidin qedimiy bolghini gherbiy jin dewri yuenkang seltenetining 6-yili(miladi 296-yili) gha tewe «burhanlarning nadir nomliri»ning kemtük jildi bar, yene 16beglik dewrige(miladi 304~436-yillar) qochu dewrige(miladi 500~640-yillar) we tang dewrige ait xenzuche wesiqiler we budda desturlirimu bar. Qarasheher, kucha, barchuq(maralbéshi) tinmu kin'git-küsen (qarasheher-kucha) yéziqi(toxar --- toxriy yéziqi), soghdi yéziqi we xoten sak yéziqida qeghezge yézilghan wesiqilermu tépildi. Turpandiki qedimqi iduqqut(qochu) dewrige ait qebrilerdin yene qeghez jeset sanduqi, qeghezdin qiyilghan resim, qeghez depterge sizilghan resim, qeghezdin yasalghan destek, qeghez bök, qeghez ayaq, qeghez belbagh qatarliq herxil depne buyumliri tépildi. Bu qeghezning tengritaning jenubi we shimalidiki bostanliqlarda keng kölemde ishlitilgenlikini chüshendürüp béridu, tebiiyki, qeghez ottura asiya we uningdinmu yiraq jaylarghiche tarqalghan. Ottura tüzlenglikning qeghez yasash hüniri nahayiti burunla gherbiy yurttiki bezi jaylargha tarqalghan. 1972-Yili turpan astanidiki qedimiy qebristanliqtin qochu padshahi kyuwintayning chungguang seltenetining 1-yili(miladi 620-yili) pütülgen bir wesiqe tépilghan, buning yil dewri tang gawzu li yuen textte olturghan zamandiki wudéning 3-yiligha, yeni tang sulalisi qurulghan 3-yiligha toghra kélidu. Bu wesiqide «qeghez ustisi» dégendek sözler bar, mutexessislerning tehlil qilishiche bu eyni chaghdiki qochu qeghez yasashni bashquridighan ustilargha bérilgen nam bolushi mumkin, buningdin shuni körüwélish mumkinki, miladi 7-esirning bashliridila qochuda qeghezchilik kespige mes'ul emel nami barliqqa kelgen, buningdin qeghezchilikte mueyyen tereqqiyat sewiyisi yaritilghanliqi melum. Yene bir wesiqide «qeghezxana» dégen söz uchraydu, bu turpandin tépilghan wesiqiler ichide bu rayonlarda qeghez yasash karxanisi tesis qilin'ghanliqqa ait eng burunqi xatiridur(120).Qeghez xoten'gimu nahayiti burun tarqilip kirgen, 1959-yili arxéologiye xadimliri niya nahiyiside arxéologiyilik tekshürüsh élip bérish jeryanida sherqiy xen dewride ötken shu yerlik bir aqsöngekning qebrisini qazghanda bashqa depne buyumliri qatarida uzunluqi㎝43, bir kengliki ㎝2.9 Kélidighan bir waraq qeghez parchisi bille chiqqan, mana bu hazirghiche xoten rayonidin tépilghan eng burunqi qeghez. Gerche xoten rayonigha qeghezning kirgen waqti birqeder burun bolsimu emma wéy, jin, jenub-shimal sulaliler dewrige ait tarsha pütüklermu bar. Shinjangdiki qedimiy medeniyet xarabilikidin tépilghan zor miqdardiki qeghezge yézilghan wesiqilerdin melumki, tang dewrige kelgendila xoten rayonida qeghez keng kölemde ishlitilgen, xoten mazartagh xarabilikidin bir ibadetxana hésabat deptiri tépilghan, depterde qeghez sodisigha ait ehwallar« 6 tiyin'gha bir taxta qeghez sétiwélindi»,«100tiyin'gha ikki taxta qeghez sétiwélindi» dep xatirilen'gen, buningdin xotende eyni chaghda qeghez ishlitishning xélila omumlashqanliqini we bahasiningmu xélila töwen ikenlikini bilish mumkin. Qeghez yéziq ishliridiki ilghar matériyal bolush süpitide tarsha, tére qatarliqlarning ornini bésip tarix sehnisige chiqti. Arxéologiyelik qézilmilar ichidiki wesiqe qeghezlirining qélinliqi, talaliri qatarliq amillirining alahidilikidin shuningdek alaqidar tarixiy xatirilerdiki yazma menbelerdin qarighanda, shinjang rayonining qeghez yasash tarixini miladi 5-esirge sürüshke bolidu(121). Yéqinqi zaman'ghiche xoten rayonida xéli zor kölemdiki en'eniwiy qeghez yasash karxaniliri bolghan, buning köpinchisi lop, guma, qaraqash, xoten nahiyisi qatarliq nahiyelerge nuqtiliq tarqalghan. Xotende yasalghan qeghezge üjhme qowziqi xam eshya qilin'ghan. Xoten qeghizi ikki xil bolup, xam qeghez we pishshiq qeghez, dep ayrilghan, ish qoshulmighanliri xam qeghez, ish qoshulghanliri pishshiq qeghez bolghan(122).Qeghez yasilip pütkendin kéyin biwasite xet yézishqa bolidu, xotende ishlen'gen xam qeghez patlap parqiritilghandin kéyin pishshiq qeghez bolup chiqidu. «Uyghur yérining tezkirisi. Uyghur qeghizi» de «uyghur yurtida chiqidighan qeghez qara we aq ikki xil bolup, üjhme qowziqida yasilidu. Tomraq, chidamliq, ölchimi herxil bolup, tash sürtüp parqiritilip andin xet yézilidu» dep xatirilen'gen. Tetqiqat yekünige qarighanda, shinjang rayonida ishlen'gen deslepki qeghezge eski kanap xam eshya qilin'ghan bolup, ottura tüzlenglik rayonining xam eshyasigha oxshash bolghan, qeghez botqisi ishlesh hünirimu ottura tüzlenglikningkige oxshap ketken, peqet qeghez nusxisi élishta ishlitidighan qeghez perdisining matériyali we qurulmisi özgiche bolghan. «Gherbiy zémin heqqide nezmiler» de :«jenubtiki sekkiz sheherde qeghez ishlinidiken, üjhme qowziqi, paxta, kanap qatarliqlar xam eshya qilinidiken, ishlen'gen qeghezning qélin-népizliki we chong-kichikliki oxshash emesken, ishlen'gen qeghez yumshaq hem puxta bolidiken, ésilliri tash sürkilip siliq we parqiraq qilinidiken, meshüt, béliq tori qatarliqlarmu ishlitilidiken»(123) déyilgen. Gherbiy yurtta bambuk östürülmigechke qeghez nusxisi élishta ishlitilidighan qeghez perdisige gherbiy yurttiki saman gholluq ösümlüklerdin chigh ishlitilgen. Gherbiy yurt xelqi chighni matériyal qilip meshüt yip yaki at quyruqining qilida qeghez perdisi toqughan. Bundaq qeghez perdisi bambuktin ishlen'gen qeghez perdisidin qopal bolghan. Shinjang rayonida ishlen'gen kendir qeghizi pütkendin kéyin qeghez yüzige boyaq sürtülgen, sürtülidighan boyaq adette yépishqaq kraxmal bolghan. Yene gejh, hak, bor topisida aqartilghan yaki ösümlük boyaqta boyalghan renglik béghishlima-mektub qeghezlirimu bayqalghan. Ming sulalisi dewride ötken gaw lyen özining «péshiwayi buzurgwarlargha béghishlan'ghan sekkiz mektub» dégen esiride:« iduqqut élidiki lewhe ( béghishlima) qeghezliri besh xil rengde bolidiken, hel bérilgen taghu-derya menzire resimlirimu nahayiti köpken» dep yazghan. Bu yazma menbedin qarighanda, turpan rayonida nahayiti burunla besh xil renglik lewhe qeghezliri we hel bérip bézeydighan qeghezler ishlen'gen. Uyghurlar rayonida yene xam tala matériyal qilin'ghan'ewrishim talaliq qeghez, bolupmu üjhme qowziqi xam eshya qilin'ghan üjhme qeghizi ishlen'gen. 20-Esirning bashliridiki melumatqa qarighanda, xoten rayonida ishlepchiqirilghan üjhme qeghizi xéli zor kölemge yétip, yiligha 10milyon taxtidin artuq qeghez ishlepchiqirilghan(124). Xotende üjhme qeghizi ishlesh bügünki kün'ge qeder dawamlashmaqta. Xotende üjhme qeghizi ishlesh kespi nahayiti burunla xéli zor kölem hasil qilghan bolup, uyghurlar bu qeghezn« Hotän qäγizi» (xoten qeghizi) dep ataydu. Xoten qeghizi shinjang we ottura asiyaning jay-jaylirida alahide alqishlinidighan bolup, kitab köchürüshke üchün ishlitilgen, hazir saqliniwatqan chaghatay tili, dep atalghan kona uyghur tilida yézilghan eserler mushu qeghezge köchürülgen. 20-Esirning béshida xoten, maralbéshi, kucha we turpan qatarliq jaylardiki qedimiy medeniyet iznaliri xarabilikidin qéziwélin'ghan zorr miqdardiki türlük yéziqta yézip qaldurulghan wesiqiler yene bir nuqtidin qedimqi zamanda qeghez shu jaylarda omumyüzlük omumlashqan we keng kölemde ishlitilgenlikini chüshendürüp béridu. Qeghezning shinjang rayonida ishlitilishi we qeghez ishlesh karxanilirining tereqqiyati qeghezning gherbke tarqilishi üchün sharait hazirlap bergen. Shinjanggha yéqin xoshna bolghan otturra asiya aldi bilen chongqur tesirge uchrap, qeghez yasashning gherbke tarqilishi ilgiri sürülgen.(2) Qeghezning semerqend we ottura asiyagha tarqilishi Ottura asiyada qeghez tunji bolup semerqendte ishlepchiqirilghan, qeghez yasash téxnikisi semerqendke junggodin kirgen. Tarixiy xatirilerge qarighanda, miladi 751-yili tang sulalisi qoshunliri talasta ereb qoshunliri bilen éliship yéngilgende, tang sulalisi qoshunliridin esirge chüshken nurghun esir semerqendke élip béérilghan, esirler arisida nurghun hünerwen-ustilar bolup, elwette qeghez yasash ustilirimu bar idi, mana shu esirge chüshken qeghez yasash ustiliri semerqend qeghezchilik karxanilirining qurghuchiliri hem junggoning qeghezchilik téxnikisini gherbke tarqatquchiliridin bolup qalghan. Ereb sayahetchisi temim ibn behrul muttawik (8-esirning axirliridin 9-esirning bashlirighiche yashighan) uyghurlarning qumluqning shimalidiki qaghanliqining astanisi qarabalghasun'gha eng burun barghan ereb bolup, sepiride körgen- anglighanlirini sayahet xatirisi qilip yézip chiqqan. Ilgiriki nurghun jughrapiyeshunaslar, tarixchilar öz eserliride tamimning sayahet xatirisidin neqil keltürgen, üzünde alghan. Uning sayahet xatiriside yézilishiche, miladi 786~809-yillar ariliqida toqquz oghuzlarning padshahi ikki qétim leshker tartip junggo padshahi bilen urushqan, netijide junggo padshahining qoshunliri meghlub bolghan, musulmanlar nurghun urush gheniymetlirige we esirlerge érishken, bu esirlerning ewladliri kéyinki chaghlarda semerqendte nefis qeghez,qoral-yaragh we türlük eswablarni ishlepchiqiridighan kasplardin bolup qalghan. U xatiriside yene xurasanning barliq sheherliri ichide peqet semerqendtilabundaq nersilerning ishlepchiqirilidighanliqini yazghan(125). Démek, shuningdin kéyin ottura asiyaning muhim siyasiy, iqtisad we medeniyet merkizi bolghan semerqendmu nefis qeghez ishlepchiqirish bilen dunyagha meshhur bolghan. Bu dewrde junggoning qeghez ishlepchiqirish téxnikisi kaspiy déngizining etrapidiki rayonlarghiche tesirini kéngeytken. Semerqend ottura sherq we ottura asiyaning bashqa sheherlirini tutashturidighan muhim tügün idi, shimali teripi yipek yolining yawropagha tutishidighan shimaliy liniyisi idi. Shundaq déyishke boliduki, dunxuang, turpan, xoten, kashigherdin kéyin semerqend junggoning qeghezchilik téxnikisining gherbke tarqilishidiki yene bir muhim merkez bolup qalghan, jungeoning qeghezchilik téxnikisi bu yerde jari qildurulup bu yerni meshhur qeghezchilik merkizige aylandurghan, ishlepchiqirilghan qeghezning süpiti nahayiti yuqiri, nefis bolghachqa ereb-faris yazma menbeliride bu yerde ishlen'gen qeghez «semerqend qeghizi» dep meshhur atalghan. Semerqendte ishlen'gen qeghez nefisliki, süpiti jehette yuqiri sewiye yaritip xettatlarning alqishqa sazawer bolghan hemde tarixtin buyan ottura asiyada yétiship chiqqan nurghun edib, alimlarning nezmiliride medhiyilen'gen. Ottura asiyaliq meshhur xettat sultan eli meshhediy 1514-yili özining xettatliqqa béghishlan'ghan bayanliridiki «qeghezni perqlendürüsh heqqide» dégen babida :« junggo qeghizidin yaxshiraq qeghez yoqtur, uni bir sinap körüsh berheqtur; Semerqend qeghizi andin nefisdur, eqilliq kishiler ani ret qilmastur; Yazsa kishi xetni anga, pütülgini tamami durdur» dep yazghan. U özining bayanida qeghezni «pak we süttek aq »,« adettikiche »,« mermer kebi » dégendek ibariler bilen xet yazidighan qeghez, kitab muqawilaydighan qeghezlerni perqliq atighan. Bu qeghezee yézilghan tömüriyler élige ait wesiqilerning qolyazmiliri nahayiti köp saqlinip qalghan, ularning ichide tarix, jughrapiye, edebiyat, astronomiye, tébabetchilik qatarliqlargha ait nurghun meshhur eserler bar. Mesilen meshhur tébbiy alim ibin sinaning (miladi 980~1037-yillarda yashighan) « tébbiy qanun» («tébabet desturi»), tömüriyler dölitining weziri, meshhur uyghur mutepekkuri mir elishir newaiy hezretliri eserlirining türlük qolyazmiliri, zahiriddin muhemmed baburning «baburname»si qatarliqlarning mezmunining molliqi, kamaletke yetken xettatliq mahariti, nefis ishlen'gen muqawiliri kéyinkilerni heyrette qoysa, bu shahane eserlerge ishlitilgen qeghezlerning siptiliqi we chidamliqliqi jahan ehlini téximu heyran qaldurghan(126). Zahiriddin muhemmed babur miladi 1506~1507-yilliri ariliqida özining alemge meshhur esiri«baburname»ni yézip yürgen künliride hérattiki qeghez zawutini közdin kechürgendin kéyin : «jahandiki eng ésil qeghez semerqend qeghizidur» dep yazghan. Derweqe u semerqend bilen hératta ishlen'gen qeghezni sélishturup körgendin kéyin shundaq déeen. Shuningdin ilgiri u hindistanni boysundurush urushida hindistan qeghizinimu körgen, babur jahanni bir mezgil zilzilige salghan aqsaq tömür ewladi bolupla qalmastin belki nahayiti yétük edib hem sen'etkar bolup, nahayiti yuqiri bediiy bayqash iqtidarigha ige zat, bu medhiyening uning aghzidin chiqishi semerqend qeghizining eyni chaghda heqiqeten süpetlik we nefis bolghanliqidin dérek béridu(127).
(3) Qeghezning ereb we ottura sherqqe tarqilishi
Waqitning ötüshi bilen qeghezchilik téxnikisi semerqendtin yenimu gherbke tarqilip baghdadqd yétip bardi. Ereb dunyasigha qeghez tarqilishtin burun ottura sherq bilen shimaliy afriqida papirus(shimaliy afriqida bolidighan bir xil ösümlük) , qoy térisi qatarliqlar qeghez ornida qollinilghan. Miladi 794-yili baghdadta junggoluq hünerwenler achqan ikkinchi qeghez zawuti qurulup, ottura sherq rayonida tedrijiy tarqilishqa bashlighan(128). Qeghezning junggoda keshp qilin'ghanliqidin ibaret bu pakit xéli burunla erebche eserlerde xatirilen'gen, junggo qeghizi ereb dunyasida nahayiti yuqiri shöhret qazan'ghan.10~11-Esir almishish peytide ereb tarixchisi el nadim (miladi 935~991-yillarda yashighan) nahayiti bilimlik alim bolup, öz bilimidin nuqsansiz xatire qaldurghan. Uning ottura esir ereb islam medeniyiti we körgen-bilgenlirige ait yazghan «nadim munderijiliri» dégen esirining «qeghezning türliri» dégen babida: « junggoluqlar kendir (hashish) din yasalghan qeghezge xet yazidu, junggo qeghizi dunyada eng etiwarliq mehsulattur» dep yazghandin kéyin yene xurasan qeghezchiliki heqqide toxtalghanda : « éytilishiche, junggodin kelgen qeghez ustiliri xurasandimu xuddiy junggo qeghizige oxshash süpetlik qeghez ishlep chiqarghan. Bularning ichide ‹sulayman qeghizi›,‹telix qeghizi›,‹noh qeghizi›,‹fir'ewin qeghizi›,‹jeferi qeghizi›,‹tashil qeghizi›qatarliqlar bar»dep yazghan. Bu eser 990-yili tamamlan'ghan, uning yazghanliridin melumki, 10-esirdila ereb dunyasi junggo qeghizi we uning ottura sherq rayonining qeghezchilik kespige körsetken tesirini besh qoldek bilgen, el nadimning bu esiri muhim tarixiy qimmetke ige eserdur(129). Baghdad eyni zamanda islam dunyasining din we medeniyet merkizi bolup, yawropa bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy, medeniyet alaqisi nahayiti qoyuq bolghan, qeghezchilik téxnikisining yawropagha tarqilishida baghdadning roli nahayiti zor bolghan, baghdad qeghizi ottura sherqte yüksek abroygha érishkechke mexsus kesp bolup shekillen'gen(130). Shuningdin kéyin yemen, misir, marakesh qatarliq ellerdimu qeghezchilik karxaniliri qurulghan hemde demeshq we marakesh paytexti féz qatarliq sheherlerde qeghezchilik tereqqiy qilip qeghez ishlepchiqirish merkezliri barliqqa kelgen. 9-Esirning axirlirida qeghez ottura sherq rayonida tedrijiy omumliship, 10-esirde qeghez bu rayonning ilgiriki en'eniwi yézish qorallirining ornini teltöküs igiligen(131).(4) Qeghezning yawropagha tarqilishi Qeghez yawropagha oxshimighan ikki xil yol bilen yeni biri ispaniye arqiliq, yene biri italiye arqiliq kirgen bolushi mumkin. Ispaniye yawropa elliri ichide qeghezni eng burun ishletken dölet. Ereb qoshunliri ibériye yérim arilini 10-esirdila toluq boysundurup bolghan, démek ispaniye qeghezni eng burun ishletken. Qeghez italiyege demeshqtin istanbul arqiliq kirgen. 1268~1276-Yillarda italiyelik fabriano ( Fabriano) italiyede tunji qeghez zawuti qurghan. Qeghez fransiyege xoshnisi ispaniyedin kirgen bolushi mumkin, 13-esirdin étibaren fransiye ispaniye qeghizini ishlitishke bashlighan, chünki fransiye 14- esirge kelgendila özining qeghezchilikini bashlighan. Gérmaniyede 14-esirdin étibaren qeghez ishlepchiqirilghan, buningdin ilgiri italiyedin import qilip ishletken. Gollandiye 1322-yiligha kelgendila qeghez ishlitishke bashlighan, gollandiye tilida xatirilen'gen arxibta gollandiyening 1346-yili tunji qétim qeghez ishletkini xatirilen'gen. 16-Esirning axirigha kelgende gollandiye birqeder kölemleshken qeghez zawutini quruwalghan. En'gliye 14-esirdin étibaren qeghez ishlitishke bashlighan, deslepte ispaniye, gollandiyedin kirgüzgen, 1495-yiligha kelgende tunji qeghezchilik karxanisini quruwalghan.Yawropa quruqluqi we en'gliyede qeghezning omumlishishi oyma metbee we mix metbeening bu rayonlarda omumlishishi we tereqqiy qilishigha asas salghan. Eyni chaghda yawropaliqlar qeghezni erebler yaki yawropaliqlar keshp qilghan, dep qarighan. Qeghezning junggoda keshp qilin'ghanliqi hemde junggodin yawropagha tarqilip kirgenlikidek bu pakitni ular 20-esirning béshidila andin bilgen. Qeghez yasash téxnikisi we sherqning bashqa medeniyet jewherlirining gherbke tarqilish liniyisi junggo metbee téxnikisi( oyma metbee téxnikisi bilen mix metbee téxnikisini öz ichige alghan metbee téxnikisi) ning gherbke tarqilishi üchün daghdam yol échip bergen. 2.Mix metbee téxnikisining gherbke tarqilish liniyisi üstide izdinish(1) Yuen dewridiki sherq-gherb qatnishining shimaliy liniyisi we metbee téxnikisining gherbke tarqilishi Metbee téxnikisining gherbke tarqilish liniyisimu qeghez yasash téxnikisining gherbke tarqilish liniyisige asasen oxshiship ketsimu emma pütünley oxshapmu ketmeydu, chünki metbee téxnikisi gherbke tarqalghan dewrde yipek yolining jenubiy liniyisidin sirt yene shimaliy liniyisimu öz rolini tedrijiy jari qildurmaqta idi. Bir nechche yol liniyisi junggodin bashlinip tarap qifchaq dalasi etrapida uchriship yawropagha baridighan yolgha tutashqan. Ili derya wadisidin gherbke yürüp chu we talas derya wadilirigha bérip, andin talastin gherbiy shimal taman sir deryasini boylap yürgende qifchaq dalasigha barghili, andin gherbke yürgende rosiye we sherqiy yawropagha barghili bolidu. Ottura tüzlengliktin birnechche yol bilen biwasite shimalgha yürüp mongghul yayliqigha kirishte qumluqni késip dawamliq shimalgha mangsa mongghul égizlikige kirgili bolidu. Xan'ghay taghliridin halqip, altay taghlirining jenubi liniyisi boyiche gherbke yürüp andin yene gherbiy jenub taman bérip tengritaghlirining shimaliy étikidiki yaylaqlar bilen ili deryasi wadisidin halqip yene gherbke siljip talas deryasi, chu deryasidin ötüp sir deryasi wadisigha barghili bolidu. Sir deryasini boylap aral déngizining shimaliy qirghaqlirini boylap gherbke yürgende qifchaq dalasidin ötüp qaradéngizning shimaliy qirghiqigha barghili bolidu. Mongghul qoshunlirining jaza yürüshi, mongghul beglirining suyurghalliq shekillendürüshi we altun orda xanliqining qurulushi, milletlerning zor kölemde köchüshi hemde altun orda xanliqining siyasiy, medeniyet we soda merkezliridin bolmish bilgesarayning güllinishige egiship sherq bilen gherbning shimaliy liniye arqiliq alaqe qilishi künséri ronaq tapti.Miladi 1219-yili chinggizxan xarezmning chégrashehiri bolghan otrar darughachining mongghul karawanliri we elchilirini qetli qilghanliqini bahane qilip özi biwasite zor qoshun tartip gherbiy yurtqa jaza yürüshi qozghap, töt yolgha bölünüp xarezm sheherlirige shiddet bilen hujum qozghidi. Chinggizxanning chong oghli xojend deryasining ayagh éqinigha hujum qilip nusret qazan'ghandin kéyin aral déngizining shimalidiki rayonlargha hujum bashlidi. Chaghatay bilen ogday otrar shehirige qorshap hujum qilip bu sheherni alghandin kéyin dawamliq türde xarezmning kona astanisi örgenchke hujum qildi. Chinggizxan kenji oghli toléy bilen bille amu deryasining shimalidiki rayonlargha hujum qilip xarezmning yéngi astanisi semerqendni we buxara qatarliq sheherlerni ishghal qilip, andin dawamliq türde amu deryasining jenubi, xurasan hemde hindiqush taghlirining jenubidiki bipayan rayonlargha hujum qilip kirdi. U hindi deryasi qirghaqlirida xarezm shahi hem uning shahzadisi jelaliddinning qoshunlirini tarmar qildi. Mongghul qoshunliri iranning jay-jaylirini talan-taraj qilghandin kéyin kawkaz taghliridin halqip deshti qifchaqqa hujum qildi, 1223-yilidiki ukrain shehiri jhidanoftiki algi deryasi urushida rus kinezliri we qifchaq xanining birleshme qoshunini meghlub qilip andin sherqqe yürüsh qilip édil(wolga) derya wadisidiki bulghar qebililirige hujum qilip bolghandin kéyin sherqtiki mongghul yayliqigha qaytip keldi.1227-Yili chinggizxan ölgendin kéyin mongghul xanliq textige ogday chiqti. 1235-Yili ogday wezirlirini qurultaygha chaqirip herqaysi beglerning chong oghulliridin qoshun teshkillep yene bir qétim qifchaq, rus ellirige jaza yürüshi qilishni qarar qildi.1237-Yili mongghul qoshunliri qifchaq, bulghar, rus qatarliqlarni ishghal qildi. 1241-Yili batuxan qoshunlirini ikki yolgha bölüp polshagha tajawuz qilip kirip polshaning gherbide polsha-gérmaniye birleshme armiyisini toluq meghlub qilip budapéstni igilep awistriyige kirip pütkül yawropani titritiwetti(132). Mongghullarning gherbke qilghan jaza yürüshi tamamlan'ghandin kéyin hilaku iranda qaldi. Chaghatay we uning ewladliri sherqte turpandin gherbte amu deryasighiche, shimalda xarezmdin jenubta hindistan'gha tutishidighan bipayan zémin'gha ige boldi. Chinggizxanning chong oghli juji bilen jujining ikkinchi oghli batugha sherqte wolga(édil) deryasi, gherbte rusiye, jenubta kawkazning jenubidiki iran zéminlirighiche bolghan yerler qaridi. Netijide qifchaq xanliqi, ilxanilar, ogday xanliqi we chaghatay xanliqidin ibaret musteqil féodal suyurghalliq hakimiyetler shekillendi. Mongghullarning ottura asiya, iran, qifchaq, rusiye we yawropagha qilghan jaza yürüshi netijiside mongghul qoshunlirining ayiqi tegken jaylarning hemmisi urushning ayaq astida qaldi, xelq qirildi, sheherler tüzliwétildi. Emma mushundaq yaman aqiwet peyda bolush bilen bille yuqiriqi döletler güllinip, yéngidin soda we medeniyet merkezliri barliqqa kélip, asiyadin yawropagha baridighan yollar échildi, yol-yollarda karawan sarayliri barliqqa keldi, xanbalixtin(béyjingdin) rim we parijhghiche rawan yol échildi(133).Ijtimaiy tereqqiyat sewiyisi birdek bolmighan qifchaq xanliqining nahayiti keng zéminida türkiy tilliq milletler, ruslar, mongghullar, moldawianlar, gréklar we bashqilar bar idi. Bu xelqler déhqanchiliq, charwichiliq, soda-sanaet bilen meshghul xelqler idi. Sherq bilen gherbning ötüshme yolidiki örgench, qirim yérim arilidiki sudaq, qirim shehiri, kafa hemde azow déngizi boyidiki azow, édil deryasi boyidiki batusaray, bilgesaray, saraychiqlarning hemmisi dégüdek güllen'gen soda-sanaet sheherliri we sherq bilen gherbning soda alaqe merkezliri bolghan. Altun orda xanliqi yawropa bilen junggo karawanlirining chégridin ötüshide muhim rol oynighan bolup, sherq bilen gherb alaqsining shimaliy liniyisidiki bésip ötüdighan jay bolghan(134). Arxéologiye etretliri eslidiki altun orda xanliqining sheher xarabiliridin nurghun junggo tawarlirini qéziwalghan, saratof etrapidiki xarabiliktin junggoning toqulma buyumliri tépilghan. Eyni chaghda hun'gariyedin, hetta italiyedin kelgen sodigerlerning yiraqtiki junggogha bérishi bihajet idi, ular bilgesaraydin junggodin keltürülgen yipek buyumlarni sétiwalalaytti. Bilgesaraydin yene xenzuche xet bésilghan mis körgü(mis eynek) tépilghan, tetqiqatqa asaslan'ghanda, bilgesaray qatarliq jaylardin tépilghan mis körgü ikki xilgha ayrilghan, biri junggodin biwasite keltürülgen, bundaqlirigha xenzuche xet bésilghan; Yene biri shu yerde ishlen'gen bolup, erebche yéziq bésilghan iken(135). Yuen teyzung ogday zamanida mungghul éli astanisi qaraqurumdin édil deryasining töwen éqinighiche bolghan rayonlarda karawan sarayliri( öteng) tesis qilghan. Eyni chaghdiki elchiler yuen sulalisi hökümitidin bérilgen altun-kümüsh destiki bolsila yol boyi tosalghusiz yüreligen, bu junggoning iran, ereb we yawropa bilen alaqe qilishigha nahayiti qolayliqlarni keltürgen. Bu mezgilde sherq bilen gherb otturisidiki din we medeniyet almashturush misli körülmigen derijide tereqqiy qilghan, bu metbee téxnikisining gherbke tarqilishi üchün paydiliq sharait hazirlap bergen. Ishinishke heqliqmizki, metbee téxnikisimu xuddi sherqning bashqa eqil jewherlirige oxshash sherq-gherbni tutashturidighan bu yolda malni malgha almashturush sheklide yaki yazma shekilde we yaki aghzaki yetküzüsh sheklide téximu yiraq gherbke yetküzülgen. Mix metbee téxnikisi sung sulalisi zamanida keshp qilin'ghandin kéyin nahayiti tézla junggoning ichkiri rayonidin tangghut we uyghurlargha tarqalghanliqi heqqidiki pakit bu mumkinchilikning mewjudliqini ispatlaydu.Altun orda xanliqining medeniy turmushida uyghur yéziqi muhim orunda turatti, bu uyghurlarning yuen sulalisining deslipide oynighan roli bilen munasiwetlik, nurghun uyghurlar mongghul ordilirida diwandar, mirza-pütükchi bolghan. Gerche altun orda xanliqining aqsöngek tebeqesi mongghullar bolsimu emma puqralirining asasiy terkibi türkiy tilliq xelqler bolghan. Bolupmu xarezm we sir deryasining töwen éqinidiki rayonlarda yashighuchi türkiy xelqlerning tili altun orda xanliqining edebiy tili we janliq tiligha nahayiti küchlük tesir körsetken(136).Mongghul xanliqi dewride shimaliy liniyedin soda karawanlirila qatnap qalmastin belki déplomatiye yaki din tarqatquchiliq burchini ada qilishqa mangghan katolik muritlirimu qatnap turghan. Ular yuqiri melumatliq kishiler bolup, yéngi shey'i we ixtiralargha bek sezgür kéletti. Ularning nurghunliri xanbalixqa, qaraqurumgha barghan bolup, sepiride xuangxéning gherbidiki uyghur yerliri we tangghut zéminidin ötmey qalmaytti, bu yerdin ötkenlerning bu yerdiki tereqqiy qilghan metbee téxnikisi we uning ishlitilish ehwalidin xewerdar bolushi tebiiy. Gerche buninggha ait yazma xatiriler qalmighan bolsimu emma bu yerge kelgen ashu yawropaliqlarning metbee téxnikisini öz ichige alghan sherq medeniyiti muweppeqiyetlirining tarqilishidiki muhim wasite ikenlikige höküm qilishqa toluq asasimiz bar. Yawropadiki ispaniye, italiye we fransiye qatarliq döletler ereb dunyasi arqiliq junggoning qeghezchilik téxnikisini kirgüzüp özlirining qeghez zawutlirini qurghan chéghida metbee téxnikisini téxi kirgüzmigen idi. U chaghlarda ularning nurghun oqushluqliri yenila qol bilen köchürülüsh arqiliq royapqa chiqqan. Miladi 14~15-esirde gherbiy yawropa edebiy oyghinish dewride turuwatqachqa oqushluq we kitabqa bolghan éhtyaj nahayiti yuqiri bolghan hemde shu mezgilde ularning junggoning metbee téxnikisi bilen uchrishish pursitimu bolghan. Junggoning yuen, ming sulaliliri dewri metbee téxnikisi omumyüzlük rawajlan'ghan mezgili bolghan, bu mezgilde junggoning ottura asiya, iran we yawropa bilen bolghan alaqisi nahayiti nahayiti janlan'ghan, bundaq purset metbee téxnikisining gherbke tarqilishining nahayiti paydiliq tarixiy arqa körünüshi bolalaydu. Bu mezgilde yipek yolida qatnap yürgen din tarqatquchilar( missionérlar), sodigerler, hünerwen-kasplar, téwiblar, emeldarlar we addiy puqralarning uchur yetküzgüchi bolush mumkinchiliki bar idi. Junggoning metbee buyumi yaki metbee téxnikisigha alaqidar uchurgha érishsila téxnika bilen shughullinidighan yawropaliqlarning izdinishi yaki teqlid qilip yasishi pütünley mumkin idi. Eyni chaghdiki tarixiy sharaitta yawropaning türlük yollar bilen junggoning metbee buyumigha we metbee téxnikisigha ait uchurlargha érishishi mumkin idi. Miladi 1241-yili batuxan bashchiliqidiki mongghul qoshunliri yawropaning kindikige hujum qilip kirip yawropadiki herqaysi ellerni we rim papasini titritiwetti. 1246-Yili, rim papasi innoséntIV italiye fransis ordérining(mezhibining) rehberliridin biri bolghan karpinini dölet mektubini élip mongghul élige elchilikke ewetken. Shu yili 4-ayda karpini fransiyening liang( Leon ) din yolgha chiqip, polsha arqiliq rusiyege kirip édil deryasi(wolga)ning töwen éqinidiki saray shehiiride batuxan bilen körüshken, batuxan karpini bashchiliqidiki elchiler ömikini chong xan küyükxanning hozurighiche bille élip bérip, küyükxan hozurida ötküzülidighan katta murasimgha qatnishishni qarar qilghan. Ular shimaliy yol arqiliq kaspiy déngizi bilen aral déngizining shimalidiki yaylaqni késip ötüp, sir deryasining yuqiri éqini taman yürüp ottura asiya arqiliq jungghariyedin ötüp 1246-yil 7-ayning22-küni qaraqurum yénidiki shira ordodiki küyükxanning qarargahigha yétip barghan. 8-Ayning 24-küni yuen dingzung küyükxanning textke olturush murasimigha qatnashqan. Shu yili qishta karpini yuen dingzung bilen körüshüp papaning mektubini tapshurghan. Uzaq ötmey u dölitige qaytish sepirige atlan'ghan hem 11-ayda lianggha yétip barghan. U papagha kelginini doklat qilghandin kéyin elchilik sepirining ehwalini latin yéziqida yézip chiqqan, u doklatida seperde körgen-anglighanlirini, küyükxan bilen körüshüsh qeryanini yazghan bolup, 13-esirning béshidiki mongghul élining tarixini tetqiq qilishtiki muhim höjjet bolup qalghan. Rim papasining küyükxan'gha yazghan dölet mektubi we yuen dingzung küyükxanning jawab xéti hazirghiche saqlanmaqta. Küyükxanning jawab xéti uyghur we faris yéziqida yézilghan bolup, küyükxanning möhüri bésilghan(137). Miladi 1253-yili katolik dini sankt-fransis ordérining(mezhibining) ezasi rubruk fransiye padshahi luiⅨ ning yarliqigha binaen mongghul élige mongghullar bilen xristyan dinining ittipaqliship islam dini küchlirige birlikte taqabil turushni qolgha keltürüsh üchün elchilikke yolgha chiqqan. Rubruk ottura déngizning sherqiy qirghiqidiki akirdin yolgha chiqip qaradéngizdin ötüp édil deryasining töwen éqinidiki saraygha kélip batuxan bilen körüshken, andin yene kün chiqish taman yürüp 1353-yili qishta qaraqurumning jenubidiki mongghul xanining qarargahigha yétip barghan. 1354-Yili 7-ayda möngküxanning fransiye padshahigha yazghan jawab mektubini élip qaytish sepirige chiqip, 1355-yili ottura déngizning sherqiy qirghiqigha yétip barghan. U dölitige qaytip barghandin kéyin «sherqqe elchilikke bérish xatirisi»ni yézip chiqqan. Rubruk özining bu xatiriside 13-esirdiki édil deryasi boyliri, deshti qifchaq, mongghul égizliki, uyghur yerliri we tangghut rayonining örp-aditi, dini, tili qatarliqlargha ait ehwallarni yézipla qalmastin yene mongghul élining astanisi qaraqurumda körgen-anglighanlirinimu xatiriligen. Muhimi u xatiriside junggoning qeghez pul ishlitish ehwalini:« qitan élide pul adette alqanchilik qeghez bolidiken, ular bu qeghezge siziqchilarni basidiken, bu xuddi möngküxanning möhürige oxshap kétidikan»dep yazghan(138). Bu tarix matériyalining metbee tarixini tetqiq qilishtiki qimmiti nahayiti yuqiri bolup, yawropaliqlarning 13-esirning otturilirida junggoning qeghez pul bésip ishletkenlikidin ibaret bu tarixiy pakitni éniq bilgenlikini chüshendürüp béridu. U yene qaraqurumda nurghun junggoluq hünerwenlerni körgenlikini:« türlük qol hünerwenchilikide ular eng usta hünerwenlerdin iken. Ularning téwibliri ösümlük dorilirining ünümini toluq bilidiken hemde késelge tomur tutup nahayiti toghra diagnoz qoyalaydiken... Bularni men öz közüm bilen kördüm, chünki qaraqurumda nurghun qitan(junggo) téwibliri bar iken»dep yazghan(139). Körünüp turuptuki, u qaraqurumda junggoning ichkiri ölkiliridin kelgen nurghun téwib we hünerwenlerni körgen, eger bular bolmighinida uning bunchilik janliq teswirlep yézishi mumkin emes idi. Muqerrerki ashu hünerwenler arisida choqum metbee ustilirimu bar, chünki eyni chaghda mongghullarmu metbeede bésishqa nahayiti ehmiyet bergen, kitabqa alahide ehmiyet béridighan fransisko mezhibining ezasi bolghan rubrukning buninggha qiziqmay qélishi mumkin emes. Emma uning xatiriside bu heqtiki yazma yoq, buni bir epsuslinarliq ish , démey turalmaymiz. Emma, u herhalda junggoning qeghez pul basqanliqini xatiriligen, bu uning choqum metbee heqqide anglighanlirining barliqini chüshendürüp béridu. Rubruk kitabida yene buddist uyghurlarning diniy murasimini, kiyim-kécheklirini we bashqa ehwallirini nahayiti tepsiliy yazghan hemde uyghurlarning budda ibadetxanilirigha bérip ziyaret qilghan, bu jeryanda u buddist uyghurlar bilen diniy eqidiler heqqide munazire qilishqan(140). Mushundaq pursette uning uyghur budda ibadetxanisida uyghurche budda nomining metbee buyumi bilen uchrishish, hetta kitablarni bésish jeryani bilen tonushush hem bu heqte körgenlirini yawropagha élip kétish imkaniyiti bolmay qalmaydu. Eyni chaghda rubruk mungghul astanisini ziyaret qilghan hem hem seper üstidiki jaylarda yawropadin kelgen hünerwen-kasiplarni we din tarqatquchilarni uchratqan. Mesilen, qaraqurumda u fransiyedin kelgen william ustam hem uning hun'gariyelik xotuni bilen uchrashqan hemde bularning mongghullar bélgradni pethi qilghanda esirge chüshkenler ikenlikini bilgen. Yene hun'gariyede tughulghan en'gliyilik pushtidin bolghan bazélni uchratqan bolup, bu kishi kuman tili(qedimqi türkiy tillarning biri) bilidighan kishi bolghan. Yene nurghun néstoriyan mezhibining muritlirining mongghullar arisida din tarqitip yürgenlikini körgen, rubruk bu heqte nahayiti tepsiliy yazghan(141). Yuen sulalisining deslipide xanbalixtiki yawropaliqlar ichide xanbalixta biwasite metbeechilik bilen shughullan'ghanlar bolup, bularmu metbee téxnikisining gherbke tarqilishidiki muhim wasiye bolghan. 1289-Yili rim papasi nikolas IV (miladi 1285~1292-yilighiche papa bolghan) ilxaniylar xanidanliqining elchisi rabban sawmani qobul qilip bir yildin kéyin italiye san fransésko mezhibining ezaliridin jowanni monté korwéno(Giovanni da Monte Corvino,miladi 1247~1328-yillarda yashighan) bilen nikolas pistoya ((Nicholas da Pistoiahemde pétro lukalon'ga (Pietro da Lucalonga )Dégen sodigerni yuen ordisigha ewetmekchi bolghan. Ular seperde ilxaniylar dölitidin ötüp hindistan'gha barghan, hindistanda nikolas késel bolup qélip ölüp ketken. Qalghan ikkiylen déngiz yoli bilen 1293-yili fujyenning chuenju dégen yéride quruqluqqa chiqqan. Andin quruqluq yoli bilen shimal taman yürüp jiyuen seltenetining 31-yili( miladi 1294-yili) xanbalixqa yétip barghan, bu chaghda yuen shizu ölgen, yuen chéngzung textke chiqqan chagh idi. Monté korwéno padshahqa papaning mektubini tapshurghandin kéyin xanbalixta olturaqlishishqa ijazet bérilgen, u xanbalixta qélip ölgiche din tarqitish bilen meshghul bolghan. Fransiye dölet kutupxanisida monté korwénoning rim papasigha latinche yazghan ikki parche xéti saqlanmaqta. Uning birinchi parche xéti yuen chéngzung dadé seltenetining 9-yili (miladi 1305-yili) 5-ayning 18-küni yézilghan bolup, özining 12 yilliq din tarqitish paaliyetliridin melumat bergen. Uning xétide xanbalixqa yéngi kelgen chéghida xristyan dinining yene bir mezhibi --- néstoriyan mezhibining « néstoriyan étiqadigha yat bolghan herqandaq xristyan eqidilirini bésip tarqitishqa bolmaydu»dep chetke qéqishigha uchrighanliqi, yuen chéngzungning hamiyliqidila din tarqitish ijazitige érishkenliki yézilghan. U yene mongghul aqsöngek körgiz ( miladi 1234~1298-yillarda yashighan) bilen italiyelik sodiger pétro lukalon'ganing maddiy yardimide 1298-yili we 1305-yili xanbalixta italiye uslubidiki chérkawdin ikkini saldurghanliqini, 1303-yili gérmaniye firiari arnold (Arnold de Cologne ) ning xanbalixqa kélip özining din tarqitishigha yardem bergenlikini, melumat yollan'ghiche 6000din artuq ademning choqundurulghanliqini, yene 40 balini qobul qilip latin tili we din eqidiliri ögitiwatqanliqi, bu balilardin qeside xorchiliri etriti teshkillep, misa bija keltürgende qeside oqutuwatqanliqini yazghan. Monté korwéno xenzu tili bilen mongghul tilini öginiwalghan bolushi mumkin, chünki bu chaghda «injil»bilen «zebur»mongghulchige terjime qilin'ghan, u yene uyghur tilinimu öginiwalghan bolushi mumkin. Uning ikkinchi parche xéti dadé seltenetining 10-yili yézilghan bolup, xétide : «men ‹injil›bilen‹tewrat›qa asasen sawadsizlarni terbiyilesh üchün perwerdigarning resimidin alte parche sizdurdum. Bu resimge latinche, türkche we farische izahat berdim, mushundaq qilghanda bu yéziqning birersini bolsimu tonuydighanlar körse oquyalaydu»(142). Eyni chaghda junggoda oyma bet metbeeside bésish alliqachan omumlashqan, ottura tüzlengliktiki xenzular, gherbiy ghimaldiki tangghut we uyghurlar arisida mix metbee téxnikisining qollinilghanliqighimu 100nechche yillar bolghan. Xanbalixta din tarqitish bilen shughulliniwatqan katolik muritliri üchün xanbalixning metbeechilik ishliri natonush emes idi, shu zamanlarda xanbalixtiki budda ibadetxanilirida zor miqdarda budda nomliri bésilghan, elwette bular ichide xanbalixtiki uyghur aqsöngengekliri we buddist uyghurlarmu uyghurche budda nomlirini basturghan. Bularning uninggha küchlük tesir körsetmesliki mumkin emes idi. Din tarqitish zor miqdardiki terghibat matériyallirigha éhtyajliq bolghachqa monté korwéno oyma metbee yaki mix metbeede bésish usuli arqiliq «injil» yaki katolik diniy resimlirini bésishi tebiiy. Héch bolmighandimu uning etrapidiki «injil»ni terjime qilishqa qatnashqan junggoluqlar uninggha eyni chaghda taza éqiwatqan hem tennerxi töwen bolghan metbeede bésish arqiliq «injil» we uning resimlirini köpeytish teklipini bergen. Xanbaliqta metbee nahayiti tereqqiy qilghan turughluq metbeede basmay qol bilen köchürüshni eyni chaghdiki xanbalixta tesewwur qilish mumkin emes idi. Buningdin höküm qilishqa boliduki, monté korwéno tunji bolup «injil»ni metbeede basqan yawropaliq bolushi mumkin. Tetqiqatchilarning tehlil qilishiche, monté korwéno «injil»diki qisselerge asasen sizghan resimlik teshwiqat wereqilirini medeniyet sewiyesi birqeder töwen muritlar üchün teyyarlighan bolushi mumkin. Resim bilen tékist teng bérilgen bu taq waraqliq teshwiqat buyumini choqum metbeede basqan. Amérikiliq meshhur metbee tarix mutexessisi kartér (T.F.Carter ): « Deslepte din tarqitishqa bashlighan bu din tarqatquchilar xizmitini yürüshtürüwalghandin kéyinki yérim esirde yawropadimu monté korwénoning resimlik teshwiqat wereqilirige oxshash «sawadsizlar» üchün layihelen'gen metbeede bésilghan diniy resimler peyda bolghan, bu belkim pütünley tesaddipiyliq bolmisa kérek»(143). Uning bu qarishi 60yil ötkendin kéyinmu ilim saheside étrap qilinip keldi. Mesilen, yoséf nédxam bash muherrirlikide tüzülgen« junggo pen- téxnika tarixi» 5-tomning 1-jildida« miritlargha we awamgha tarqitilidighan teshwiqat wereqilirining miqdari bek köp bolghachqa bésip tarqatmighanda yétishtürüp bolush mumkin emes idi. Nawada din tarqatquchilar eyni chaghda junggoda heqiqeten metbeede bésish usulini qollan'ghan bolsa 14-esirning béshida yawropada néme üchün birdinla diniy basma buyumlar we metbeede bésilghan kitablar peyda bolup qalidu, dégen mesilini muwapiq chüshendürgili bolidu»(144).
Yuen dewride xanbalixqa barghan yawropaliqladin yene rim papasining elchisi marinori (Giovanni di Marignori ) mu bar. Florinsaliq bu kishimu san-fransésko mezhibining ezasi. Miladi 1336-yili yuen shündi 15ademni rim papasigha elchilikke ewetken, shuning bilen bille yene xanbalixtiki asu aqsöngeki fudingmu épiskop monté korwéno alemdin ötkili köp yillar bolghachqa papagha mektub yollap papaning yene bir épiskop ewetishini teleb qilghan. Shunga rim papasi bénédit(Benedict) marinorini yuen sulalisige elchilikke ewetken. 1336-Yilning axirlirida marinori qatarliqlar fransiyening jenubidiki papa turidighan jay awinon(Avignon ) din sherq taman yolgha chiqip, awwal qifchaq xanliqining astanisi saray shehirige kélip özbék xani bilen körüshkendin kéyin dawamliq sherqqe yürüp chaghatay xanliqining astanisi almaliq shehirige yétip kelgen. Jijéngning 2-yili(miladi 1342-yili) marinori qatarliqlar yuen sulalisining yuqiri astanisige yétip kélip yuen shündining qobuligha érishken. Marinori papaning mektubini tapshurush bilen bille yene xan'gha bir at hediye qilghan, bu at nahayiti égiz he chong bolghachqa yuen shündi yaqturup qélip uninggha «tulpar» dep nam bergen. Meshhur ressam julang bu atning resimini sizip chiqqan, nurghun edib-shairlar bu arghimaqni nezm pütüp maxtashqan. Marinori xanbalixta 3yil turup wezipisini ada qilip bolghandin kéyin chuenjudin yolgha chiqip déngiz yoli bilen dölitige seper qilip 1353-yili awinon'gha yétip barghan. Marinori xanbalixta xéli uzun turghachqa choqum xanbalixning medeniyet muhiti bilen xéli pishshiq tonushqanliqigha guman ketmeydu, shu chaghdiki xanbalixning metbeechiliki taza güllen'gen bolup, yawropadin kelgen yuqiri melumatliq bir zat üchün bu tolimu jelip qilish küchige ige bolmay qalmaydu, eyni zamandiki yawropada kitab téxiche qolda köchürülüp köpeytilidighan bolghachqa, junggoning oyma metbeesi yaki mix metbeessi marinoridek mertiwilik diniy zatning metbee téxnikisi idiyisi we usulini tarqitishigha wasitichilik rolini oynaydighanliqi éniq(145). Yuqiriqi yazma menbedin körüwélish mumkinki13- esirning aldi-keynide, sherq-gherbni tutashturidighan yolning shimaliy liniyisi mongghullar hakimiyitining hamiyliqida bu mezgildiki yawropa sodigerliri, seyyahliri, déplomatiye elchiliri, din tarqatquchilirining sherqqe bérishidiki muhim liniyesining biri bolup qalghan bolup, jenubiy liniyege oxshashla muhim ehmiyetke ige bolghan hem metbee téxnikisining gherbke tarqilish mumkinchiliki bolghan liniyening biri bolghan. Fransiyening metbee tarixi mutexessisi piégh güzman (Pierre Gusman) junggoning mix metbeesi mongghul yuen sulalisi dewride ikki xil yol arqiliq yawropagha kirgen, biri uyghurlar bilen alaqe qilip kelgen, kéyinche gollandiyede olturaqliship qalghan ermeniyelik mix metbee téxnikisini kastaldi mix metbeeni sinaq qilishqa bashlighan chaghda yawropagha élip kirgen; Yene bir mumkinchilik bolup, gutténbérg pragada turghan mezgilide ottura asiya we rusiye arqiliq yawropagha kirgen mix metbee téxnikisigha munasiwetlik uchurlarni igiliwalghan bolushi mumkin, dep qaraydu(146). Junggoning metbee téxnikisi rusiye arqiliq yawropagha kirgen, dégen qarashni 16-esirning otturiliridila italiyelik tarixshunas pawlos juwius(Paolus Jovius , miladi 1483~1553-yillarda yashighan) otturigha qoyghan. U özining 1546-yili neshir qilin'ghan «hazirqi zaman tarixi» dégen kitabida metbee téxnikisi junggodin rusiye arqiliq yawropagha kirgen, dep otturigha qoyghan. Bu heqte u :«hazir u yerde ( guangjuda) kitab basidighanlar bar, ular bizge oxshash usul bilen tarix we edeb-exlaqqa ait kitablarni basidu, ular kitab basqanda nahayiti uzun qeghezge bésip, ichige qatlinidighan chasa kitab qilip tüpleydu. Men papamizning iltipati bilen mushundaq bir kitabni körgenmen, bu kitabni portugaliye padshahi bir pil bilen qoshup papagha hediye qilghan. Biz shuninggha shek-shübhisiz ishinimizki, portugaliyelikler hindistan'gha bérishtin burunla ilim üchün tolimu muhim bolghan bu xil kitab sikifiye (Scythians)likler we moskwaliqlar arqiliqbizning bu yerge yétip kelgen» dep yazghan(147). Yene bir fransiyelik tarixshunas luis dégen kishi(Louis Le Roy, miladi 1510~1577-yilliri yashighan tarixchi) özining 1575-yili neshir qilin'ghan« dunyada medeniyet almashturush jeryani» dégen kitabidametbee téxnikisi heqqide toxtalghanda : « bu yunanliqlar(gréklar) we rimliqlar téxi bilip ülgürmigen emma biz bügünki kündila biliwatqan bu xil sen'et(metbeeni démekchi) ning keshpiyat töhpisini gérmanlar (gérmaniyeliklerni démekchi) özlirining qiliwalmaqta. Portugaliyelikler sherq bilen shimaldiki eng yiraq jaylargha bérip-kélip yürüp junggogha bérip qalghan hem shu yerdin ularning bésip chiqirilghan kitablirini alghach kelgen, ularning éytishiche ular nahayiti uzaq zamanlar ilgiri mushundaq metbeede bésilghan kitablarni ishletken iken, mana bu ademni bu xil keshpiyatning qaysi dölettin tatarlar arqiliq moskwagha kirip andin gérmaniyege élip kirilgenlikini hemde kéyinche bashqa xristyan ellirige tarqalghanliqini eslitidu»(148). Bu neqildin éniq bilish mumkinki, tarixchi luis «metbee téxnikisi»ni junggoluqlarning keshp qilghanliqini éniq yézipla qalmastin belki gérmaniyeliklerning keshpiyati emeslikinimu éniq yazghan. Körsitip ötüshke tégishliki shuki, gérmaniyelikler yawropaliqlarning éngida mix metbee téxnikisining keshpiyatchisi, yuqiriqi neqilde déyiliwatqan « metbee téxnikisi» ning mix metbee téxnikisi ikenliki éniq, démek bu 16-esirning otturilirining axirqi mezgilliride yawropaliqlardin bezi kishiler gutténbérgning mix metbee téxnikisini keshp qilghanliqidin guman qilishqan hem metbee téxnikisi yawro-asiya quruqluqi arqiliq yawropagha tarqalghan, dep qarighan.Ispaniyening mondoza(Juan Gonzales de Mondoza) isimlik meshhur yazghuchisi miladi 1585-yili rimda junggo heqqide yézilghan nopuzluq kitabi«jungxua impériyisi tezkirisi» ni neshir qildurghan. U bu kitabning 16-, 17- babida junggoning metbee téxnikisi we kitablirini mexsus tonushturghan. 16- Babning témisi«bu döletning kitab bésish usuli hem tarixining biz yawropaliqlarning metbee téxnikisidin köp burunliqi heqqide» dep qoyulghan. Bu babta mondoza awwal yawropa yazghuchilirining mix metbeeni 1458-yili gérmaniyilik gutténbérg yawropada tunji bolup keshp qilghanliqi hem gérmaniyedin italiyege kirgenliki heqqidiki bayanlirini neqil qilip andin : « emma junggoluqlar özlirining eng baldur keshp qilghanliqini, keshpyatchisining ular ewliya , dep ataydighan bir kishi ikenlikini éytishidu. Buningdin melumki, ular nahayiti uzaq zaman ishletken bu metbee téxnikisi rus (Rucia ) we moskwa kinezliki (Moscovia) arqiliq gérmaniyege kirigen. Emma mueyyenleshtürüshke tégishlik bolghini shuki, kishiler u yerdin quruqluq yoli arqiliq yürgen, yene beziliri u yerdin bu döletke kirgen sodigerler bolup, ular qizil déngiz arqiliq ereb félikisidin (Arabia Felix) bir nechche kitab alghach kelgen, tarix kitablirida metbee téxnikisini keshp qilghan, déyilgen bu yohan gutténbérg ashu kitabni öz keshpiyatining deslepki asasi qilghan» dep yazghan. Mondoza yene:« körüwélish tes emeski, metbee téxnikisidin ibaret bu keshpiyatni ular (junggoluqlar) bizge yetküzüp bergen;Wehalenki téximu ishenchlik bolghini shuki, hazir ularda yene nahayiti nurghun kitablar bolup, bu kitablarning bésilghan waqti gérmaniyede keshp qilinishqa bashlighandin 500yil burun»(149). Mondoza gutténbérgning keshpiyati junggo kitabliridin ilhamlan'ghan, dep qarap qalmastin belki yene junggoning metbee téxnikisi noqul quruqluq yoli arqiliqla yawropagha kirgen bolmastin belki déngiz yoli rqiliq ereblerge, andin yawropagha kirgen bolushi mumkin, dep qarighan. Mondoza yawropaliq bolghachqa yawropaning tarixi we metbee medeniyitining tereqqiyatini xéli chongqur tetqiq qilghan we sélishturghan, u meshhur tarix yazghuchisi bolghachqa alghan neqillirining asasi bar, u junggoning metbee téxnikisi heqqidiki matériyalni junggogha barghan ispaniyelik martin rada (Martin de Rada) ning (martin rada 1533~1578-yillar ariliqida yashighan) sayahet qolyazmisidin we bashqa matériyallardin alghan, shunga uning bu matériyalining nahayiti muhim ehmiyiti bar. Buningdin bashqa yene nurghun yawropa tarix yazghuchilirining mushuninggha oxshash xatiriliri we bayanliri bar, bularning hemmisidiki bir ortaqliq shuki, hemmiside metbee téxnikisi junggoda barliqqa kélip nechche yüz yildin kéyin andin yawropagha kirip, gutténbérgning mix metbee keshpiyatigha ilham bergen, déyilgen.
(2)Yuen dewridiki sherq-gherb qatnishining jenubiy liniyisi we metbee téxnikisining tarqilishiJunggoning ichkirisidin quruqluq bilen biwasite gherbke yürüp xuangxé deryasining gherbi uchigha( xéshi karidori) kelgende gherbke baridighan nechche liniye arilidu. Buning biride lopnor kölining gherbiy jenubi arqiliq yürüp teklimakan qumluqining jenubiy girwiki bilen gherbke mangghanda pamir(kök'art) égizlikige barghili bolidu; Yene biride lopnor kölining sherqiy shimali arqiliq tengritaghning sherqiy jenubi burjigidin tengritaghning jenubini boylap gherb taman yürgende turpan, kucha, aqsu, kashigher qatarliq bostanliqlardin mangsimu pamir égizlikige barghili, égizliktin halqip yene gherbke mangghanda ferghane oymanliqigha kirip andin ikki derya wadisigha ( mawaraunnehr) kirgili, ottura asiya, iranni késip dawamliq gherbke yürgende ottura sherqqe barghili bolidu; Yene biri xéshi karidoridin gherbke yürgende qumul bostanliqidin ötüp gherbiy shimal yönilishtin tengritaghning shimalidiki yaylaqqa kirip, tengritaghning shimali arqiliq gherbke méngip ili deryasi, chu deryasi we talas deryasi wadiliridin sir deryasi wadisi arqiliq amu deryasining shimalidiki bostanliqqa kirgili yaki amu deryasining jenubi arqiliq pamir égizlikining gherbiy shimaliy rayonidin gherbke yürüp iran, iraq arqiliq ottura déngizgha barghili bolidu. Miladi 1251-yili yuen shyenzung möngküxan texttiki chéghida mongghul qoshunliri pérsiyening köp qisim rayonini ishghal qilghan. Möngküxan ölgendin kéyin mongghul élining ichkiy qisimida qublay bilen eli buqa(erkbugh? Arix böke?) Otturisida text dewasi nizasi partlap, birlikke kelgen mongghul éli parchilandi, netijide yene bir yéngi mongghul döliti ---- ilxaniylar döliti gherbiy asiyada barliqqa keldi. Qublay eli buqini yétim qaldurush üchün yarliq chüshürüp amu deryasining gherbidin misir chégrasighiche bolghan zémin we mongghul, ereb leshker-awamlirini hilakuning hökümranliqigha bölüp berdi, shuning bilen ilgiri mongghul merkiziy hökümitining bashqurushida bolup kelgen iran rayoni hilakuning teserrupidiki zémin'gha aylandi, hilaku ölüsh aldida qublay teripidin ilxan, dégen bu seltenet nami bérildi, hilaku we uning ewladliri hökümranliq qilip kelgen bu mongghul döliti tarixta ilxaniylar döliti, dep ataldi. Hilakuning warsliri izchil ilxaniylar, dégen namni qollinip keldi. Hilaku ölgendin kéyin emir-wezirler hilakuning oghli abaghani textke olturghuzdi, abagha özidin ilgirikilerning en'enisige warsliq qilip, yuen shizu qublayning elchisi yarliq élip péérsiyege kélip atisining ornigha qoyghiche saqlap, elchiler yarliq élip kelgendila andin textke olturush murasimi ötküzüp resmiy xan boldi. Abaghadin kéyin uning inisi ehmed warsliq qilghan bolsimu emma arghun teripidin aghduruldi. Arghun 1291-yili ölgendin kéyin inisi gheyqatu textke warisliq qilip, ziyade séxiyliqi bilen buzup-chéchip, qalaymiqan in'am-tartuq bérip, nahayiti tézla dölet xezinisini qurughdap qoydi. 1295-Yili ilxaniylarning hiylimikirchi zalim weziri gheyqatuni öltürüp, xanzadiler ichidin baytuni (hilakuning toqilidin bolghan oghli taraghayning oghli) yölep textke chiqardi. Arghunning oghli qazanxan leshker tartip ökte qopup hakimiyetni tartiwalghandin kéyin yuen shizuning étrap qilishigha érishken. Bu mezgilde iran'gha kirgen mongghul xan jemeti tedrijiy musulmanlashqan, qazanxan shu yerlik féodallar we musulmanlarning qollishini qolgha keltürüsh üchün özining we ilxaniylar élidiki mongghullarning islam dinigha bey'et qilghanliqini jakarlighan hemde ismini muhemmedke özgertken. 1304-Yili qazanxan ölgendin kéyin inisi qarbanda texetke warsliq qilip, oljaytuxan, dep atalghan, uzaq ötmey paytextni yéngidin qurulghan sultaniye (hazirqi ezerbeyjandiki sultaniye)ge köchürgen. 1316-Yili qarbanda ölgendin kéyin oghli ebu seid textke chiqip paytextni yene tebrizge köchürüp ketken. 1335-Yili ebu seid ölgendin kéyin jay-jaylardiki mongghullar text taliship ichki niza qozghap, ilxaniylar dölitining yimirilishini tézletken. Qazanxan texttiki chéghida islahat élip bérip, yéngidin yer, baj, öteng, pul qatarliqlargha ait tüzümni tüzüp yolgha qoyup, mongghul aqsöngek-emeldarlirining yerlik xelqqe zulum sélishini qattiq chekligen. Yéza igiliki, soda-sanaetni tereqqiy qildurup maliye kirimini ashurghan. U yene ilim ehlilirini ilim-pen we medeniyetni rawajlandurushqa ilhamlandurup, paytext tebrizde resetxana saldurghan, weziri reshideddin (Rashid al-Din Fadl Allah) « jamiul tewarix» qatarliq eserlerni yézishqa yarliq chüshürgen. Yuen sulalisining pochta yetküzüsh tüzümi ilxaniylar élide omumlashturulghan, 1239-yili ogdayxan hökümranliq qiliwatqan chaghlardila gherbiy yurtni saqlawatqan uyghur wezir körgiz özining hökümranliq teweside pochta ötenglirini tesis qilip, yéterlik atlarni seplep bergen we saraylarni saldurup elchilerning rawan yürüshige qolayliq sharait yaritip bergen. Qazanxan textke chiqqandin kéyin pochta yetküzüsh tüzümini tertipke sélip, pochta ötenglirini döletning mülkiy we herbiy jehettiki muhim wezipisini zémmisige alghan elchilerning rawan yürüshige qolayliq yaritip bérishke xizmet qildurghan. Ilxaniylar döliti memliket tewesididiki muhim yollarda her üch persex ariliqta(18klométir) birdin pochta ötingi tesis qilip, herbir ötengge saghlam attin 15ni seplep bergen. Elchilerning pochta ötingide choqum altun destekni körsitip yürüshi telep qilin'ghan. Chégra saqlighuchi emeldargha yene ayrim «qara saray» tesis qilip bérip, jiddiy herbiy melumat yetküzüshte ishlitishni ishqa ashurghan. Buningdin bashqa herqandaq ademning xususiy ishi üchün pochta ötingidin paydilinishini men'iy qilghan. Yuen sulalisining destek tüzümimu ilxaniylar éligha kirgen, hökümet her derijilik herbiy, mülkiy emeldarlar we elchilerge derije destiki tarqitip bergen bolup, ularning salahiyet we nopuzining belgisi qilghan. Eyni chaghda bu qedimiy yipek yoli bir mezgil chölderep qalghandin kéyin mongghullar dewrige kelgende qaytidin güllen'gen(150). Ilxaniylar dewri sherq bilen gherbning medeniyet almashturushi misli körülmigen derijide güllen'gen dewr bolghan. Hilakuning gherbke jaza yürüshige egiship pérsiyege kelgen xenzu medeniyitige pishshiq kishiler nahayiti köp bolghan, yuen dewride nurghun junggoluq alimlar ilxaniylar dölitide emel tutqan, junggoning tébabet, astronomiye, kaléndarchiliq, tarix qatarliqlargha ait nurghun eserlirimu ular bilen bille pérsiyege tarqalghan(151). Ilxaniylar dewride junggoning tébbiy bilimliri ottura asiya we pérsiyege köplep kirgen, nurghun junggoluq téwiblar bu dölet ordisida téwibliq qilghan. Hilaku junggoluq téwiblarning dawalash iqtidaridin bek razi bolghan. Qazanxan bir qétim köz aghriqigha giripta bolup qalghanda, éytilishiche junggo tébabiti boyiche dawalan'ghanda téwib daghmal bilen uning bedinining ikki jayini daghlap qoyghandin kéyin uning köz aghriqi saqiyip qalghan iken, bu belkim qizdurup dawalash usuli bolsa kérek(152). Ilxaniylar dölitining qazanxan dewridiki weziri reshideddinning riyasetchilikide junggoning tébabiti we dorigerlikige ait eser hemde junggo tarixigha ait eserler fars tiligha terjime qilin'ghan, «tensuqnemaiy ilxani der fununi ulumi xitay» ----- yeni« ilxaniylarda junggo ilmi qamusi» dep atalghan kitab del buning biri bolup, bu kitabning köchürülgen nusiisi zamanimizghiche yétip kelgen bolup, hazir istanbuldiki aya sofiyah kutupxanisida saqlanmaqta(153). Nöwette zamanimizghiche yétip kelgen junggoning metbee téxnikisining gherbke tarqalghinigha ait tarixiy meabeler ichide nahayiti muhim bir tarixiy matériyal bolup, bu del reshideddin yuqiriqi kitabta xatirilep qaldurghan. Bu kitabta junggoning jin dewridiki tébabet alimi wang shuxé yazghan «tomur tutushning sirliri», quruq yingne bilen dawalash, junggo dorigerliki qatarliq mezmunlar zor hejimde terjime qilinip tonushturulghandin bashqa yene bu kitabning kirish sözide junggoning qeghez pul yasash hüniri, qeghez yasash xam eshyaliri we oyma bet metbee téxnikisi qatarliqlarmu tonushturulghan. Reshideddinning bu kitabtiki oyma bet metbeesige ait bayani nöwette saqliniwatqan eng baldurqi farsche yazma menbedur. Kéyinki dewrdiki farsche yézilghan eserliride junggoning metbee téxnikisini tilgha alghan banakatining bayanliri asasen reshididdinningkini asas qilghan(154). Yuqirida bayan qilip ötken ilxaniylar xani gheyqatu texttiki mezgilide ziyade séxiy-bedxejlik qilip dölet xezinisini qurughdap qoyghanda, bu haletni özgertish üchün maliyege mes'ul wezir sediriddin we bezi emeldarlar yuen sulalisini dorap qeghez pul yasap tarqitip maliye krizisidin ötüwélish teklibini bergen. Gheyqatu bu teklibni qobul qilip weziri bolatni qeghez pul heqqide izahat bérishke buyrughan, bolat yuen sulalisining qeghez pul yasash we tarqitish usullirini tepsiliy sherhligen. Miladi 1294-yili gheyqatu bolatning nazaritide paytext tebrizde qeghez pul bésip memliketke tarqitish heqqide perman chüshürgen. Yene téxi qeghez pul oborot qilishni ret qilghuchilar, saxta qeghez pul yasighuchilar, xupiyane altun-kümüsh oborot qilghanlar nahayiti qattiq jazalinidighanliqi heqqidimu yarliq chüshürülgen. Ilxaniylar dölitining herqaysi jaylirida qeghez pul xezinisi tesis qilin'ghan. Bésilghan buqeghez pullar uzun chasa bolup, yuqiri teripige 8tal xenzuche xet bésilghan, otturidiki chember ichige qeghez pulning qimmet sani bésilghan, astigha gheyqatuning lama dinidiki«yilingjén dorji»dégen lamache ismi bésilghan. Buni tarqitish tüzümi yuen sulalisining tüzümidin örnek élin'ghan. Emma ilxaniylar bilen yuen sulalisining dölet ehwali oxshash bolmighachqa, uning üstige ilxaniylarda tarixtin buyan altun-kümüsh ishlitilgechke qeghez pulning oboroti sodigerlerning qattiq qarshiliqigha uchrap, bazar palech halgha chüshüp qalghan, shunga qeghez pul oborot qilish tüzümi qisqa waqit ichidila emeldin qaldurulghan. Bu weqening jeryanini reshideddin «jamiul tewarix» dégen esiride: « 691-yil12-ayning6-küni (miladi 1292-yil1-ayning 18-küni) arrandiki qishliq qarargahda sediriddin sahib diwanliqqa (bash wezir , qoshumche maliye weziri) teyin qilindi... 693-Yili 6-ayda (miladi 1294-yil 5-ayda) ning béshida qeghez pul tarqitishqa ait yighin échildi. Chünki sediriddin we bashqa emirlerning kallisigha birdinla qeghez pul oborot qilish xiyali kélip qalghan idi, u bu dölette (ilxaniylar élide) qeghez pulni qandaq ishlitish heqqide kéngesh qildi. Aqiwette bu sahib diwan we emirler padshahqa bu ishni melumat qildi. Gheyqatu wezir bolatni bu heqte izahat bérishke buyrudi. ‹Qeghez pul dégen shahane möhür bésilghan qeghez, u quyma pulning ornida pütkül chinda aqidu, chinda éqiwatqan quyma kümüshning hemmisi dölet ghezinisige tapshurulidu› dep bayan qildi bolat. Gheyqatu nahayiti séxiy padshah bolghachqa uning in'am-tartuqlirimu köp idi, dunyadiki barliq altun bolghan teqdirdimu uninggha yétishmeytti, shunga u bu ishni yolgha qoyushni qollidi. Sediriddin memlikette bashqilar qarar qilip baqmighan ishlarni qarar qilishnila oylaytti, shunga u bu jehette köp tirishchanliqlarni körsetti. Emirler ichidiki hemmidin danishmen shiktur noyan‹qeghez pul dölet igilikini gumran qilip padshahimgha bextsizlik keltüridu, reiyet (déhqanlar) we leshkerlerning qarshiliqini qozghaydu›dep agahlandurdi, emma sediriddin padshahqa ‹i padshahim , shiktur noyan altun'gha bek hérismen adem bolghachqa qeghez pulning yaman teripini qiliwatidu›dep reddiye qayturdi. Axir kéchiktürmey qeghez pul basturush permani chüshürüldi. 8-Ayning 27-küni ( miladi 1295-yili 7-ayning 23-küni) emirlerdin aq buqa, toghchar, sediriddin we tenmachi ina ( atliq razwétchik ina) lar tebrizgeqeghez pul basturghili aldirap kétishti. 9-Ayning 19-küni (8-ayning 13-küni) ular tebrizge yétip bardi we nurghunqeghez pul basturdi,qeghez pulni ret qilghuchilar birdek dargha ésildi, birer heptigiche kishiler ölümge höküm qilinip qélishidin qorqupqeghez pulni qobul qildi, emma kishilerqeghez pulgha héchqanche nerse sétiwalalmidi. Tebriz shehirining zor köpchilik ahaliliri sheherni tashlap kétishke mejbur boldi, shuning bilen axirqi hésabta qeghez pul oborot qilish ishi sugha chilashti» dep nahayiti tepsiliy bayan qilghan(155).
Bu yazma xatire metbee téxnikisining gherbke tarqilish tarixda muhim qimmetke ige. Chünki buningda aldi bilen ilxaniylar dölitideqeghez pul tarqitishning aldi-keynidiki ehwallar, bu dölettiki awamning yéngidin tarqitilghanqeghez pulgha könelmigenliki, yene ilxaniylar dölitideqeghez pul tarqitilishning dölet xezinisining quruqdilinip qalghanliqidin bolghanliqi, qeghez pul qimmitining toluq qollashqa érishelmigenliki, aqiwetteqeghez pul tarqitishning meghlubiyet bilen axirlashqanliqi tepsiliy bayan qilip bérilgen. Emma bu yene bir tereptin junggo oyma bet metbee téxnikisining ilxaniylar dölitide ishlitilgenlikidek bu bir pakit chüshendürülgen. Ilxaniylar élide tarqitilghan qeghez pul yuen sulalisining qeghez pulini örnek qilghan bolup, bu pulgha tarqitilghan waqit, qimmiti we saxta qeghez pul yasighuchilar hem qeghez pul ishlitishni ret qilghuchilarning birdek éghir jazagha tartilidighanliqi, shuningdek yene xenzuche«钞»dégen xenzuche xet we bu xetning farsche ahang terjimisi, padshahning möhüri bésilghan. Tetqiqatchilar ilxaniylar dölitidiki bu qeghez pul yaghach oyma bette bésilghan bolushi mumkin, basquchilar we betni oyghuchilar shu yerdiki xenzular bolushi, yerlik musulman oymikarlar bilen bille tamamlighan bolushi mumkin, dep qarimaqta(156).Reshideddin bilen zamandash banakati dégen kishi Fakhr al-din Dawud Banakati)) özining «pazillar we ularning nesebliri heqqide» dégen kitabida resideddinning yazghanlirigha asasen junggoning oyma bet netbeesini tonushturup : « ular (junggoluqlar) özlirining aditi boyiche kitab köchürgen chéghida kitabning esliy tékistini özgertiwetmeytti we burmiliwetmeytti, bu ilgirimu shundaq idi, hazirmu shundaq bolmaqta. Shunga ular mezmuni muhim , dep qarighan herqandaq kitablarni nefis, toghra hem nuqsansiz köpeytish üchün mahir xettatni teklip qilip esliy kitabqa asasen kitabning her bir bétini yaghach taxtaygha yézip, andin bilimlik kishilerni teklip qilip , taxtaygha yézilghan mezmunni esliy kitabqa inchke, tepsiliy sélishturghuzidu, sélishturghuchining nam-sheripi yaghach taxtayning arqa yüzige yézilidu. Sélishturush tamamlan'ghandin kéyin hünerde kamaletke yetken oymikargha taxtaygha yézilghan tékistlerni oyduridu. Kitabning hemme betlirini oyush tamamlan'ghandin kéyin yaghach taixtaylarning réti boyiche bet nomuri sélip, ialtilargha qachilap aghzini péchetlep quymichiliq karxanisining qélipini saqlighandek ishenchlik emeldarlarning saqlishigha tapshurup mexsus mushuning üchün tesis qilin'ghan mehkimide saqlaydu. Nawada herqandaq bireylen bu kitabni qayta basturmaqchi bolsa mehkimige iltimas sunup hökümetke belgilime boyiche heq tapshuridu. Andin mehkime xadimliri metbee taxtisini élip péchitini buzup qeghezge basidu, bu xuddi pul quyush tertipige oxshap kétidu, andin bésilip pütken kitabni kitab basturushni iltimas qilghuchigha béridu(157)» dep yazghan. Reshididdin bilen banakatining kitabliri islam dunyasida nahayiti keng tarqalghan. Eyni chaghda ilxaniylar döliti bilen yawropaning alaqisi nahayiti qoyuq bolghan, yawropa alimliri we pen sahasidikiler yawropa edebiy güllinishi üchün tolimu kéreklik bolghan metbee téxnikisigha ait xatirilerge hem buningdin paydilinip nurghun kitablarni köpeytip bésishqa diqqet qilmay qalmaydu.Mongghullarning yuen sulalisi dewride sherq bilen gherbning medeniyet almashturushigha muhim töhpe qoshqan shexsler ichide yene uyghurlar ichidiki néstoriyan muritlirimu bar. Nésyoriyan uyghurlar ichidin chiqqan rabban sawma (Rabban Bar Sauma, miladi 1225~1293-yillarda yashighan) xanbalixtiki uyghur aqsöngekliri ailiside tughulghan, néstoriyan rohaniylirining köngül qoyup terbiyilishi bilen aliy melumatliq bolup, néstoriyan , mezhibi ichide katta shöhret qazan'ghan.Miladi 1280-yili rabban sawma oqughuchisi markus (Marcus, miladi 1244~1317-yillarda yashighan) bilen xanbalixtin gherbke qarap yolgha chiqip érusalimgha tawab qilish üchün mangghan. Ular awwal shimaliy liniye bilen mongghullar rayonigha bérip, bu yerdin tangghut arqiliq qowuqtin chiqqan. Tengritaghning jenubidiki liniye boyiche méngip kashigherge yétip barghan, bu yerdin talas deryasi boyidiki qayduning barigahigha barghan. Andin xurasan arqiliq irandin ötüp baghdadqa barghan, bu yerde u ikkisi néstoriyan mezhibining qibligahini tawab qilghan, néstoriyan épiskopi bilen körüshken hemde abagha xanning didarigha muyesser bolghan. 1280-Yili rabban sawma 55 yash chéghida néstoriyan épiskopi teripidin bash nazaretchilikke teyinlen'gen. 1281-Yili rabban sawma néstoriyan épiskopiliqqa kötürülgende yash markus baghdad rayonidiki néstoriyan mezhibining épiskopliqigha teyinlen'gen. Qazanxan dewride markus xanidanliqning chong-chong ishliri üstide tebir körsitip, nurghun qétim qazanxanning in'am-tartuqlishigha érishken. Ilxaniylar selteneti arghunxanning ilkidiki chaghda arghunxan markusni rimgha elchilikke ewetken. 1287-Yili arghunxan yene rabban sawmani rim papaliqigha, sherqiy rim impériyisige, italiye, fransiye qatarliq ellerge elchilikke ewetip, bu xristyan elliri bilen «pelestin we süriyeni qayturuwélish» qatarliq ishlar heqqide kéngeshken. Bu chaghda papa ölüp, yéngi papa téxi saylanmighan bolghachqa, u bu pursettin paydilinip génoyege bérip, andin yene parijhgha bardi, u parijhda fransiye padshahi filip Ⅳ bilen (PhilipⅣ le Bel) bilen körüshti, u parijhdiki chéghida parijh uniwérsitéti qatarliq jaylarni ziyaret qildi. Kéyinn yene boghdo (bordo, Bordeaux) da en'gliye padshahi édward I (Edward I) bilen körüshken. U barghanliki ellerde padshahlarning aliy éhtramigha érishken. 1288-Yili rabban sawma rimning yéngi papasigha arghunxanning mektubini tapshurup, burch-wezipisini ada qilip baghdadqa qaytqan. Rabban sawma 1293-yili baghdadta alemdin ötken.Rabban sawma aliy terbiye körgen yuqiri melumatliq néstoriyan muriti bolup, uyghur mediniyiti boyiche chongqur bilimi bar kishi idi, shunga ichkiri ölkilerde, dunxuangda we turpanda olturaqlashqan milletdashlirining metbeechilikte qolgha keltürgen muweppeqiyetliri heqqide éning melumatqa ige idi. U gherbke yürüp xéshi karidoridiki tangghut rayonidin, gherbiy yurttiki iduqqut uyghur élidin ötken chéghida tangghutlar bilen uyghurlarning metbeechilikni tereqqiy qildurghinigha nechche on yillar bolghan, metbeede bésip chiqarghan kitablirining türi köp we trajhimu nahayiti yuqiri bolghan. Ayni chaghda xanbalixtiki uyghurlarni öz ichige alghan buddistlarning metbeechiliki taza güllen'gen. Rabban sawma aliy terbiye körgen yuqiri melumatliq kishi bolghachqa öz milletdashlirining bashqa dinda yaratqan muweppeqiyetlirige nahayiti sezgür bolmay qalmaytti, shuningdek yene bu yerdiki buddist uyghurlarning budda desturlirini köplep basqanliqidek pakitni chongqur bilmey qalmaytti. U yawropada paaliyet élip barghan chéghida arilashqinining köpinchisi din hem siyasiy, ilim, medeniyet sahesidiki zatlar bolghachqa, yuqiri melumatliq bu kishilermu sherqning medeniyiti we yéngi shey'ilirige qiziqip, yéngi uchurlarni igileshte sezgür bolmay qalmaytti. Gerche rabban sawmagha ait tarix matériyallirida uning yawropada metbee téxnikisini tarqatqinigha ait biwasite xatire bolmisimu emma mueyyenleshtürüsh mumkinki, yawropa ilim sahesidiki junggoning metbeechilikige yaki kitablirigha qiziqidighan kishiler bu heqtiki ehwallarni sorimay qalmaydu hem sorap qalghanlirida rabban sawma choqum ottura tüzlenglikning mix metbeesi, uyghurlar we tangghutlarning mix metbeesidiki tereqqiyatlarni tonushturmay qalmaydu. U ilxaniylar dölitige wakaliten yawropagha elchilikke barghanda, junggoning metbee ishliri qaltis tereqqiy qilghan, shunga junggoning kitab we qeghez destek qatarliqlarni öz ichige alghan zor miqdardiki metbee buyumi ilxaniylar élige kirgen, u bu ehwallarni bilmey qalmaytti. Mushuningdin höküm qilish mumkinki, sherqning metbee téxnikisigha ait uchurlarni del mushu rabban sawma tunji bolup yawropa ilim sahesige yetküzüp, junggo mix metbeesining tarqitilishi üchün belgilik rol oynighan bolushi mumkin(158).
3.Gérmaniyelik Gutténbérgning mix metbeesi
Junggo sung sulalisi bilen yuen sulalisidin ibaret metbee téxnikisining taza güllen'gen dewrini ötküzgen, junggoning ichkiri jayliri, tangghutlar, uyghurlar we chawshyende mix metbee téxnikisi köng kölemde qollan'ghan hem bu jehette 200nechche yilliq tejribe hasil qilghan chaghda, yawropa metbee tarixida gérmaniyelik yohan gutténbérg dégen kishi (Johann Gutenberg, miladi 1395~1468-yillarda yashighan) latin yéziiqidiki herp birlik qilin'ghan métal mix metbee herpini sinaq qilip muweppeqiyet qazinip, yawropa metbee tarixida muhim sehipe yaratti.Gutténbérg réyin deryasi boyidiki méynz shehiride tughulghan, uning atisi shu yerdiki pul quyush zawutida ishleytti, atisining kespining tesirige uchrighan bolsa kérek, gutténbérg kichikidinla shu yerde zergerlik hünirini yaxshi ögen'gen. 1434~1444-Yillar ariliqida sitrasburgqa (Strasbourg) bérip, buyerde shu jayliq andiri dritzén we anton hélman (Andreas Dritzen we Anton Heilmann) dégen kishiler bilen hemkarliship yaqut pishshiqlap ishlesh we eynek yasash bilen shughullan'ghan. Kéyinche gutténbérg özi xupiyane halda mix metbee herpi yasap bésish siniqi élip barghan, u deslepte herxil matériyaldin mix metbee herpi yasap sinaq qilghan, deslepte yaghachta mix metbee herpi yasighan, xet shekli chongraq latin herpini yasash ongay bolghan hem bésip muweppeqiyet qazan'ghan. Emma xet shekli kichikrek mix metbee herpini yasashta yaghachning qattiqliq derijisi nachar bolghachqa bésish ünümi köngüldikidek bolmighan. Shunga u métalda yasashqa özgertken. Uning strasburgda élip barghan siniqi taza muweppeqiyetlik chiqmighan hem mebleghde qiynilip qalghan, shunga yurtigha qaytip meblegh ghemlep dawamliq sinaq qilghan.Miladi 1448-yili gutténbérg métaldin mix metbee herpi yasashta métal biriktürüsh, herp quyush we bésish hüniri qatarliq mesililerni asasiy jehettin hel qilghan. Gutténbérg yaghachtin mix metbee herpi yasash dawamida yaghachta kichik shekildiki herpni yasashta qiyinchiliqqa duch kelgechke yenimu tiriship métalda mix metbee herpi yasash téxnikisini ijad qilghan. U terkibide Stibium(sürme) bolghan Plumbum(qoghushun) bilen Stannum(qeley) birikmisi matériyalini ishletken, qoghushun bilen qeley birikmisige sürme terkibi qoshulghanda mix metbee herpining qattiqliq derijisini ashurup shekilge keltürüshmu asan bolghan. Amériliq metbee tarixi mutexessisi oswald (John Cyde Oswald) gutténbérg mix metbee herpi quyghanda awwal yaghachta mix metbee herpi oyuwélip séghiz laygha bésip pétinqi xet nusxisi chiqiriwalghan, andin yaghach mix metbee herpini chiqiriwélip pétinqi herp qélipigha qoghushun-qeley éritmisini quyup sowughandin kéyin qirip siliqdap mukemmel métal mix metbee herpi yasighan, bu junggoning qeley mix metbee xéti quyush usuligha tamamen oxshaydu, dep qaraydu(159). Gutténbérg yasighan métal mix metbee herpining shekli heqqide paydilinishqa bolidighan maddiy pakit bar. Miladi 1468-yili gutténbérgning shagirti zél (Ulrich Zell, miladi 1440~1505-yillarda yashighan) gérmaniyening kolin(Köln) shehiride neshir qilghan latinche «xushxuy qizgha medhiye» dégen kitabta, bet yasighanda bir betning otturisidiki bosh orun'gha herp toghrisigha tizilip qalghanliqtin herpning etrapida boshluq qalghan, netijide taza köngüldikidek bésilmay qaalghan. Shundaqtimu mix metbee herpining eslidiki tik uzunchaq shekli nahayiti ochuq bésilghan, herpning otturisida yingne töshükige oxshash boshluq bolup, bu junggoning métaldin ishlen'gen mix metbee xétige tamamen oxshaydu(160).Yawropaning deslepki yaghach bet basmisida chotkilap bésish usuli qollinilghan, emma bu xil usul yawropaning qélin kendir qeghizige bésilghanda ünümi taza yaxshi bolmighachqa kéyinche tedrijiy üzüm sherbiti ishligende ishlitidighan préslash mashinisi(basma mashinisi) ishlitilgen. Gutténbérg yaghachtin yasalghan préslash mashinisi ishletken bolup, teglik qisimigha tizilip bolghan nabor taxtisini mustehkem ornitip,üsti qisimidiki bésim taxtisini tömürdin yasalghan tutquchluq aylanma mashina bilen tizginligen, buning égiz-peslikini tengshigili bolghan. Tutquchluq aylanma mashina adem küchi arqiliq heriketlendürülüp bésim derijisi tizginlen'gen. Kitab basqanda awwal siyah tizilip bolghan nabor taxtisining yüzige sürtülgen, andin uning üstige qeghez yéyitilip tutquchluq aylanma mashina aylandurulghan, bésim taxtisi arqiliq muwapiq bésim küchi hasil qilinip mix metbee herpi tizilghan nabor taxtisidikidiki tékist qeghezge bésilip chiqqan. Eyni chaghda bésilghan kitab bir waraqning ikki yüzige bésilghan, andin tüplinip kitab bolup chiqqan. Bu usul bilen saitige 20 nechche waraq bésilghan, künige 300bet bésilghan(161). Miladi 1455-yili gutténbérg özining metbeechilik hayatidiki eng zor muweppeqiyitini tamamlap, mix metbeede meshhur«42 qurluq injil»ni bésip tamamlighan, bu «42 qurluq injil»ning qeghezge bésilghini 180 parche, tére qeghezge bésilghini 30 parche bolup, jem'iy 210 parche kitab basqan. Bu kitabning formatining kengliki㎝ 30.5, Uzunluqi(égizliki) ㎝ 40.6 Bolup chiqqan. Herbir wariqi ikki bet (bir waraqning ikki yüzi) bolup, 1~9-béti 40 qurluq, 10-béti 41qurluq bésilghandin bashqa qalghan betliri 42qur bolup bésilghan, bu kitab(injil) jem'iy 1282bet yeni 641waraq bolghan. Tékisti latin yéziqining got nusxisining tom xet shekli bolup, qara siyahta bésilghan. Birinchi tomining birinchi bétidiki tunji herp mix metbee herpi bilen bésilmastin belki kichik bir chasa boshluq qaldurulup, katekchige qizil we qara boyaq bilen hösnxet sheklidiki bediiy xet nusiisi qol bilen yézilghan. Herbir betning etrapidiki ramkisigha yaghachqa oyulghan gül nusxiliri chüshürülgen, yaghach betning bet ramkisigha herp tizilidighan bolup, bu emeliyette oyma bet metbeesi bilen mix metbee birleshtürülüp bésilghan tewerük nusxa bolup qalghan. Bet nusxiliri qeghezge élin'ghandin kéyin ikki tom qilip tüplen'gen. Bu basmining hazir 20 nechche parchisi saqlinip qalghan. Deslepte 1760-yili parijhdiki qizil tonluq épiskop mazarin( Jules Mazarin, miladi 1602~ 1661-yillarda yashighan) 1642-yili qurghan , kéyinkiler mazarin kutupxanisi(Bibliotheque Mazarine)dep atighan kutupxanida bayqalghan bolup, hazir parijhdiki fransiye döletlik kutupxanida saqlanmaqta(162). 1455-Yili gutténbérg we uning shériki fostérning toxtam mudditi toshqandin kéyin, gutténbérg qerzini töleshke amalsiz qalghanliqtin basma zawuti üskine-esliheliri we téxnik ishchiliri bilen biraqla fostérning ilkige ötküzüp bérilgen. Kéyinche gutténbérg humériy(Conrad Humery) ning meblegh yardimi bilen 1456-yili méinzda qaytidin bir basma zawuti qurghan. Shu yili taq betlik«1457-yilliq kaléndar» ni bésip tarqatqan, 1459-yili yene bir qétim «36qurluq injil»ni basqan, 1460-yili puqralar dersliki bolghan«chérkaw oqushluqi»ni basqan, bu kitabning mezmuni latin yéziqi grammatikisi we ilahshunasliq lughitini öz ichige alghan bolup, 748 betlik bir tom qilip tüplen'gen. Gutténbérgning métalda quyulghan mix metbee basma paaliyiti yawropada ijadkarliq we ülgilik rol oynighan. Yawropadiki grétsiyedin bashqa ellerning yéziqi latin yéziqi asasida ijad qilin'ghan bolghachqa, mutleq köp herpi asasen oxshaydu, shunga bu yawropada nahayiti tézla omumlashqan. Gutténbérg méinzda muweppeqiyet qazan'ghandin kéyin nahayiti tézla gérmaniyening bashqa sheherlirige tarqilip omumlashqan, arqidinla pütkül yawropagha tarqilip, asasliq metbeechilik usuli bolup qalghan.1465-Yili italiyening rim shehiri etrapida tunji mix metbee basma zawuti qurulghan bolup, uning mix metbee herpliri we siyah, qeghezliri gérmaniyedin toshup kélin'gen. Deslepki ikki yilda «latin tili grammatikisi», qedimqi rim siyasiy'oni siséroning «nutuqlar toplimi»qatarliqlar hemde diniy edebiyatqa ait kitablar bésip chiqirilghan. Arqidinla italiyening wéntsiye, florénsa we milan qatarliq sheherliridimu arqa-arqidin mix metbee basma zawuti barliqqa kelgen. Fransiyede, padshah charlézⅦ(CharlesⅦ, miladi 1403~1468-yillarda yashighan) gutténbérgning mix metbee basmisida muweppeqiyet qazan'ghanliq xewirini anglighandin kéyin 1458-yili fransiye pul bésish idarisining bashliqi nikolas jhanson(Nicholas Jenson, 1420~1480-yillarda yashighan) ni méinz shehirige mix metbee téxnikisini öginip kélishke ewetken. Nikolas jhansonning téxnika igilep qaytishi padshah ölgen, shahzade luiⅪ textke chiqqan peytke toghra kélip qalghan, luiⅪ mix metbee téxnikisigha qiziqmaydighan padshah chiqip qalghachqa nikolas jhanson achchiqida fransiyedin wéntsiyege bérip öz aldigha basma zawuti qurghan hemde körkem rim xet sheklide 150 nechche xil kitab basqan. Jhansonning kétip qélishi bilen fransiyening mix metbeechiliki xéli yillar kéchikken, 1470-yiligha kelgendila fransiye shwédsariyedin üch gérmaniyelikni yuqiri heq bérish bedilige teklip qilip kélip parijhda tunji basma zawuti qurghan.15 -Esirning axirigha kelgende, ispaniyening walinsiye, hun'gariyening budapést, gollandiyening brujjé(Brugge), daniyening odénsé(Odense), portugaliyening lissabonda mix metbee basma zawuti quruldi. 1476-Yili en'gliyilik kakston londonda tunji basma zawuti qurup, 1477-yili in'gliz tilida «peylasoplar eqliyeliri we telim-terbiyesi» dégen kitabni neshir qildi, u ilgiri-axir 30nechche xil kitab bésip chiqarghan. Mix metbee téxnikisining yawropada qollinilishi we omumlishishi kéyinki chaghlardiki yawropada pen-maarip we edebiy güllinish herikitining tereqqiy qilip ronaq tépishi üchün muhim asas bolghan. Yawropada mix metbee téxnikisini kim awal ishletkenliki mesilisi heqqide talash-tartish bolghan. Bu mix metbee téxnikisining gérmaniyedin bashqa yawropa elliride birla waqitta ayrim-ayrim ishlitilish mumkinchilikining barliqidin dérek béridu, bu mix metbee téxnikisining barliqqa kélishini heqiqiy chüshenmigen yawropaliqlar arisida yüz bergen tunji keshpyat hoquqini talishish munazirisidin bashqa nerse emes, elwette buni chüshinishke bolidu. Mesilen italiyelik doxtur, basmikar kastaldi dégen kishi ( Pamfilo Castaldi , 1398~ 1490- yillarda yashighan) 1426-yili wéntsiyede chong shekillik mix metbee herpi bilen chong formatliq qatlima kitab basqan. En'gliyilik sherqshunas kerzon (Robert Curzon) ning tetqiqatigha asaslan'ghanda, italiyening bélluno ölkisi(Belluno)ning féltré (Feltre)arxibxanisida saqlan'ghaniken(163).Kastaldi 1398-yili tughulghan, mana bu kishi yawropa mix metbeesining tunji ijadchisi, dep qaralmaqta. Mushuning üchün 1868-yili lumbardia(Lumbardia)da uning mis heykili tiklen'gen. Éytilishiche, kastaldining mix metbee téxnikisini uning shagirti fust (Johann Fust) gérmaniyelik gutténbérgqa ashkarilap bergen, shuning bilen yawropada tunji bolup mix metbee téxnikisini ijad qilish hoquqini talishish talash-tartishi peyda bolghan. Kastaldi 1426-yili basqan mix metbee nusxining yil dewri hazir saqliniwatqan yawropadiki eng baldurqi yawropa oyma metbee basma nusxisining yil dewridin perqlinidighan waqti 30 yilgha yetmeydu, uning üstige mix metbee nusxisining bir basma béti birla waqitta ikki betke bésilip andin qatlima kitab qilin'ghan, uning shekli oyma bet metbeesi bilen oxshap kétidu(164). Bu yawropa oyma bet metbeesi ishlitilip uzaq ötmey mix metbee téxnikisida litab bésilishqa bashlap métaldin yasalghan mix metbeening qollinilishigha asas yaritilghanliqini chüshendürüp béridu.
Xatime Tangghutlarning mix metbee basma buyumliri bilen dunxuang uyghurlirining yaghach mix metbee herplirining bayqilishi junggo we dunya metbee tarixida nahayiti gewdilik orunda turidighan muhim ehmiyetke ige. Birinchi, junggoning mix metbee téxnikisini keshp qilghanliqi yene bir qétim tarixiy yadikarliqqa we étrap qilishqa érishken bolup, deslepki mix metbee téxnikisi tarixidiki guman we mujimellik aydinglashti. Tangghut yéziqidiki mix metbee buyumliri dunyada hazirghiche bayqalghan eng burunqi metbee buyumi, dunxuangdin bayqalghan uyghurche yaghach mix metbee herpi dunyada hazirghiche bayqalghan eng burunqi mix metbee herpining maddiy pakiti. Junggoning qedimqi mix metbeeni keshp qilghanliqi we ishletkenliki toghrisida sung sulalisi dewride ötken bi shéngning séghiz mix metbeesini keshp qilghanliqigha ait yazma xatirilerla bolsimu emma mix metbeege ait maddiy pakit kemchil idi, shunga nurghunlighan tetqiqatchilar junggoning mix metbee téxnikisini tunji bolup keshp qilghanliqigha guman qilishqan, hetta séghiz laydin yasalghan metbee tarixta mewjud bolmighan, dep yekün chiqirishqan. Tangghutche mix metbee basma buyumi we uyghurche yaghach mix metbee herpining tépilishi ottura tüzlenglikte mix metbee téxnikisi keshp qilinip uzaq ötmey tangghut we uyghurlar rayonigha tarqalghanliqi we qollinilghanliqini, netijide élimizning mix metbee téxnikisini tunji bolup keshp qilghanliq ornining téximu ilgiriligen halda mueyyenleshkenlikini chüshendürüp béridu. Ikkinchi, tangghut we uyghur mix metbee maddiy pakitining bayqilishi tangghutlar bilen uyghurlar mix metbee téxnikisining ishlitilish dairisini makan jehette gherbiy yurtqa kéngeytip, mix metbee téxnikisining gherbke tarqalghanliqini pakit bilen teminligenlikini chüshendürüp béridu. Zor miqdardiki arxéologiyilik tépindilar shuni ispatlidiki, élimizning ottura tüzlenglik rayonida mix metbee téxnikisi ishlitilishke bashlap uzaq ötmey gherbiy shimal rayonidiki tangghutlar bilen uyghurlar ottura tüzlenglik rayonidiki mix metbee téxnikisining tesiride arqa-arqidin mix metbee téxnikisini ishletken. Tangghutlarning jungshing mehkimisi (bügünki ningshya xuyzu aptonom rayonining yinchuen shehiri etrapida)etrapi, lyangju aymiqi(hazirqi gnsu ölkisiniu wuwéy), dunxuang, xéyshuy (qarasu) shehiri, turpan qatarliq jaylardin zor miqdarda tangghutlar we uyghurlarning mix metbee maddiy buyumi bayqilipla qalmastin belki yene bésishta ishlitilidighan basma taxtisimu tépildi. Bu mix metbee téxnikisi tangghutlar bilen uyghurlar olturaqlashqan rayonlarda keng kölemde ishlitilip, mix metbee téxnikisining gherbke tarqilishi üchün mueyyen makan we medeniyet sharaiti yaratqanliqini chüshendürüp béridu. Junggoning mix metbeeni keshp qilghan we ishletken waqti miladi 11-esir, halbuki yawropaning mix metbeeni ishletken waqti 15-esirning otturiliri bolghan, bu ikkisining waqit perqi birqeder uzun, jughrapiyilik ariliqi nahayiti yiraq, uning üstige xenzuche mix metbee söz birlik qilin'ghan chasa xet, yawropaning bolsa herp birlik qilin'ghan mix metbee herpi bolghachqa ilgiri beziler junggo mix metbee téxnikisining yawropagha tesir körsetkenlikini inkar qilip kelgen, junggo mix metbee téxnikisining yawropagha körsetken tesirini étrap qilidighan mutexessisler bolghan teqdirdimu uning qandaq yollar arqiliq gherbke tarqalghanliqini qayil qilarliq chüshendürüsh qiyin bolup kelgen idi. Tangghutlar bilen uyghurlar junggoning gherbide junggo bilen gherbning alaqe qilidighan muhim yoli bolghan xéshi karidorini tizginlep turghan bolup, eyni chaghda sherq bilen gherbning medeniyet almashturushida muhim orunni igiligen. Mix metbee téxnikisi sherqtin gherbke tarqilish jeryanida tangghutlar bilen uyghurlar nahayiti burunla mix metbeeni ishletken, shunga ularning jughrapiyilik ornigha sel qarashqa bolmaydu. Mix metbeeni ishletken waqittin qarighanda bi shéng mix metbeeni 11-esirning otturilirida keshp qilghan bolsa tangghutlar bilen uyghurlar yexminen 12-esirning otturiliri we 13-esirning bashlirida mix metbee téxnikisini ishletken, yawropada bolsa mix metbee téxnikisi 15-esirning otturilirigha kelgendila andin ishlitilgen. Tangghutlarning mix metbee maddiy buyumi bilen uyghurlarning mix metbee herpining tépilishi mix metbee téxnikisini ishlitish zaman jehettin gherbke tarqilish dawamidiki ikki esirlik ötkünchi mezgilni toldurghan bolsa, makan jehettin ottura tüzlengliktin gherbke 2000klométirdin köprek sürülgenlikini toldurdi. Üchinchi, ottura tüzlenglikte mix metbee téxnikisi keshp qilinip uzaq ötmey xenzular rayonidiki medeniyet bilen tüptin oxshimaydighan tangghut we uyghurlar rayonigha tarqilip kirip, shu milletlerning yéziq alahidilikige bab kélidighan mix metbee herpi ijad qilindi. Netijide mix metbeening tipimu burulush, tereqqiyat jeryanini bashtin kechürüp, mix metbee herpining tipimu milletler til-yéziq tipining oxshimasliqigha asasen özgirip barghan. Bi shéng keshp qilghan xenzuche mix metbee chasa xenzuche xet (söz) birlik qilin'ghan mix metbee. Tangghut yéziqi xenzuche xet yasash qanuniyitidin paydilinip tangghut tilining alahidiliki boyiche ijad qilin'ghan chasa xetlik yéziq bolup, xenzu yéziqigha oxshashla mena ipadileydighan yéziq türige mensup. Tangghutlarning mix metbeesi yekke xet birlik qilin'ghan alahidiliki bilen ottura tüzlengliktiki xenzu yéziqining mix metbeesi bilen oxshash tiptiki söz birlik qilinidighan mix metbeedur. Uyghur tili bolsa yépishqaq tillar tipidiki til. Bu tilning til alahidiliki tüp sözning arqisigha mueyyen tertip boyiche oxshashmighan grammatikiliq qoshumche yaki söz yasighuchi qoshumche qoshush arqiliq söz yasilidighan bolup, shu arqiliq oxshashmighan söz menasi yaki grammatikiliq munasiwetlerni ipadileydu. Uyghur tili herplik ( élipbelik) yéziq. Uyghurche mix metbee herpini yasighuchilar aldi bilen uyghur tilining morfologiyilik özgirish alahidilikini nezerde tutush bilen bille uyghur yéziqining herplik yéziq ikenlikidek bu muhim amilinimu nezerdin saqit qilmay, xenzuche mix metbeege hem tangghutche mix metbeege oxshimaydighan yéngi tiptiki mix metbeeni ijad qilghan. Dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpliri noqul söz birlik qilin'ghan bolmastin belki herp, boghum (söz yasighuchi qoshumchilar) we söz birlik qilin'ghan arilash mix metbee herpidur, bu gherbning herplik mix metbeesini shekillendürüdighan tüp qanuniyetnimu öz ichige alghan. Uyghurche mix metbeediki herp birlik qilin'ghan mix metbee herplirining tunji bolup ijad qilinishi dunya mix metbee tarixda muhim ehmiyetke ige. Ottura tüzlengliktiki xenzuche xet mix metbee chasa xenzuche xet birlik qilin'ghan mix metbee bolup, eng burun 11-esirge ait yazma yadikarliqlarda xatirilen'gen, wehalenki gérmaniyening gutténbérg ishletken herp birlik qilin'ghan métal mix metbee herpliri 15-esirning otturilirigha tewe, bu ikkisining waqit perqi nechche yüz yilliq perq bolup, jughrapiyelik ariliqmu nahayiti yiraq. Dunxuangdin tépilghan uyghurche yaghach mix metbee herpliri élimiz mix metbee idiyisi we téxnikisining gherbke tarqilishidiki wasitichi tiptur. Tangghutlar we uyghurlarning mix metbee buyumi tépilghanliqtin, mix metbee téxnikisi tarqilishning makani jehettin biz hazir12-esir bilen 13-esir almishish peytide junggoning mii metbee téxnikisi idiyisi we téxnikisi alliqachan gherbiy yurtqa tarqalghan hemde mix metbee téxnikisining dawamliq gherbke tarqilishi üchün küchlük medeniyet we téxnika arqa körünüshi hazirlighan, dep mueyyenleshtürüp éytalaymiz.Tötinchi, tangghutche mix metbee buyumlirida uchraydighan nurghun béghishlima we xatime tangghutche mix metbee buyumlirining yil dewrini bilishning biwasite asasi bolush bilen bille mix metbee téxnikisining élimizning gherbiy shimalida ishlitilgen we gherbke tarqalghan yil dewrini bilishtiki qimmetlik asas. Chünki nöwette uyghurche mix metbee herplirining ijad qilin'ghinigha we qollinilghanliqigha ait tarixiy yazma xatiriler tépilmidi, shunga uning yil dewrini peqet wasitilik matériyallar we alaqidar tarixiy arqa körünüsh arqiliqla texmin qilalaymiz. Dunxuang rayonidiki uyghurlar paaliyet élip tarixiy matériyallar we mogaw tashkémirining güllinish-xarablishish tarixi qatarliq amillargha asasen dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpliri yil dewrining 12-esirning axirliri we 13-esirning bashliri ariliqigha toghra kélidighanliqini perez qilish mumkin. Bu dewrmu del tangghutlar rayonida mix metbee téxnikisi tereqqiyatqa érishken dewr bolghan, tangghutlarning budda dini bilen uyghurlarning munasiwiti zich bolup, ikki rayonning iqtisad, medeniyet almashturushimu nahayiti qoyuq bolghan, shunga mix metbee téxnikisini qollinish jehettimu choqum öz'ara tesir körsitishmey qalmaydu, shunga uyghurlarning mix metbee herplirini ijad qilghan we ishletken waqtimu mushu mezgildin kéyin emes. 13-Esirning axirlirida dunxuang rayonidiki uyghurlarning tesir küchi zawalliqqa yüzlen'gen bolup, bu yerning ijtimaiy weziyiti dawalghup turghan, urush malimanchiliqining ayiqi üzülmigen, shunga bu rayonning bu mezgildiki siyasiy, iqtisad we medeniyet turmushi mix metbee herpi ijad qilip budda nomi bésish üchün yaxshi muhit hazirlap bérelmeytti. Beshinchi, miladi 13~14-esir junggo bilen yawropaning medeniyet almashturushi birqeder köp hem eng biwasite bolghan mezgil idi, nurghun yawropaliq din tarqatquchi, rim papasining elchiliri, sodigerler, seyyahlar junggogha kelgen, shübhisizki,metbee téxnikisini öz ichige alghan junggo medeniyiti ularda chongqur tesir qaldurghan, bu amillarning ularni mix metbee téxnikisigha ait uchurlarni yawropagha tarqitish imkaniyitige ige qilish mumkinchiliki nahayiti zor.13 -Esirning bashlirida, uyghurlar rayoni mongghul élige qaram boldi, nurghun uyghur ziyaliyliri bu mezgilde chinggizxan üchün eqil körsetküchi tedbirkar we melihetchi boldi yaki muhim wezipilerni ötidi yaki bolmisa perman yézishqa mes'ul pütükchi(Bitikchi) boldi, uyghurlar mongghullarning yuen sulalisining siyasiy, medeniyet ishlirida nahayiti muhim rol oynidi. Altun orda xanliqining axirqi mezgillirigiche uyghur yéziqi dölet ishliri we déplomatiye höjjetliri yézilidighan yéziq idi(165). Bu mezgilde uyghurlarning nurghun mahir hünerwenliri we puqraliri mongghul qoshunliri bilen bille gherbke barghan, ular metbee téxnikisini öz'ichige uyghur medeniyitining gherbke tarqilishida muhim wasitichi bolghan. Uyghur medeniyiti ottura asiyadiki türkiy tilliq milletlerning medeniyitige muhim tesir körsetken, bu tesirning dairisi yéziq, edebiy til, sen'et qatarliq jehetlerde gewdilik bolup, dawamlashqan waqtimu nahayiti uzun bolghan(166). Shundaq éytish kérekki, mix metbee téxnikisi mushu mezgilde tangghut we uyghur rayoni arqiliq yawro-asiya qatnishining shimaliy liniyisi yaki pérsiye- ereb rayonidin gherbke tarqalghan. Xuddi yosséf nédham bash muherrirlikide tüzülgen « junggoning pen-téxnika tarixi» da yézilghinidek « eger metbee téxnikisi sherqtin gherbke tarqilish jeryanida shundaq bir wasitilik halqa bolghan, déyilse undaqta hem oyma bet metbeesige hem mix metbeege pishshiq bolghan uyghurlarningla mushundaq tarqilish dawamida muhim rol oynash pursiti hemmidin zor »(167). Hazir tangghutche mix metbee buyumliri we uyghurche mix metbee herplirining köplep tépilishi yuqiriqi bu delilning heqiqeten toghra ikenlikini ispatlimaqta.Omumen, tangghutlar bilen uyghurlarning mix metbee téxnikisini qollinishi we tereqqiy qildurushi hemde qimmetlik mix metbee maddiy buyumlirini qaldurushi junggo hetta dunya mix metbee medeniyitige qoshqan gewdilik töhpe bolup, mix metbee téxnikisi tarixida alahide muhim ehmiyetke ige.¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬¬------------------------------------------------------------------------------------------★Bu kitabta peqet birla xil shekli misal keltürüldi .★★ Bu jedwellerdiki uyghurche mix metbee herplirining belgilirini aptor yasin hoshur eli dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpliridin nusxa alghanda bir tutash qoyghan nomur, toluq nusxisi aptorning «dunxuangdin tépilghan uyghurche mix metbee herpliri tetqiqati» namliq kitabida élan qilinmaqchi.
( Amin , qadirallah qollargha derd bermisun ! )
