Dadxah Xatiriside Izchi Qurliri !

Tarim Dadxah
(1)Uyghur toyliri qandaq ötküzülüwatidu?
(2)Tughulush , Böshük We Elley
(3)En'eniwi nikah-toy mizanlirimizda
(4)Izchi Xatiriliridiki Qurlar!

(1) Hazirqi künde uyghur jama'etige tewe xelqte bu xelqni jahan sorunigha bashlighuchi atalmish dehriy pasibanlar topi shekillen'gen'ge yérim yüz yil boldi. Bu top milletni en'ene teqwaliqidin «qutuldurup», téxnika bilen toyun'ghan, ottura esirning diniy we xurapiy keypiyatidin xaliy uchur dewrige bashlap kirmekte (derweqe bu top ichide munber dunyasidikiler qatarida men hem mewjud). Bügünki zamanda nikah katégoriyisidiki toy-tökünlirimiz ajayib bir yosunda ajayib ghelite qiliqta dawam etmekte. Bir-bir misal keltürüshmisekmu hemmimiz körüp, bilip, qulaq yopurup, étrap qilip jimmide yürmektimiz. Uzaq qalmighan kélechekte menmu oghul öylesh sépige qétilip, qandaq malametlerge ishtrak qilip, qandaq alametlerge sahib bolidighanliqimni oylisam, jahandin ün-tinsizla yütküm kélidu. Özgertishke tiriship béqishim mumkin, teliyim kelse ghalib kélip en'enimizni tapalishimmu mumkin, shuningdek yene en'enimining xrisigha qul bolup, irademge muxalip halda bu qedemni bésishimmu mumkin. Buni qadir igemdin bashqisi hazir bilmeydu. Bizning en'enimiz zadi qandaq idi? «Uyghur» dégen bu étnik qewmni shekillendürgüchi xelq öz tarixida nikah aditi shekillendürgenmu? Bu heqte men peqet 20-yüzyilning 50-yillirida yurtimizning kashgheriye rayonida(kashgher, yarkent, qarghaliq, xoten diyaridiki herqaysi yurt-aymaqlar, aqsu diyaridiki yurt-aymaqlarda) qedimdin qalghan qolyazma matériyallarni yighish yeni birer zaghra, birer kiyimlik mata, nechche koychen-mochenlerge sétiwélish ishi bilen shughullan'ghach yurt kezgen buzurug süpet jennet makan hezriti izchi ependige nechche yillar qoshnidarchiliq qilish dawamida ol hezret qolida körgen matériyallardin bashqisini bilmeymen. Bu matériyallarning hazirqi chaghda nelerde küli tozup, nelerde nemliship , nelerde sachqan'gha yem bolup yürgenlikini bir qadir allahdin bashqa bende bilmise kérek. Chünki, sel ilgiriki zamanda, yeni 20-yüzyilning axirqi mezgilliride yurtimizning siyasiy ékologiyisi zaman zorlirining tehlikiside judunluq chaghlarni bashtin kechürüp, undaq wesiqilerge quyash nuridin behrlinish nésib bolmidi. Bügünki künde hem shundaq bolmaqta. Hazir biz peqet u wesiqilerning parche-purat üzündilirini hezriti izchi ependining tewerrük qolyazmiliridinla bileleymiz. Buni eslide hezritim «toylishishmu yaki chiriklishishmu?» Serlewhelik teqrizide neqil qilip ötken idi, buning mende saqlan'ghanlirini munberlerge yollap qoyghan bolsammu héchbir etibarsiz kömülüp qaldi, emdi yene «eski xaman»ni sorighuchi gheywetxorning rolini élip « atalmish dehriy pasibanlar topi»ning nezerlirige ittermekchimen. « Pul-mal, depn-dunya, abroy, neseb-menseb, imtiyaz we bashqa bahane-sewebler rohi singgen we yaki sewebchilik tesiri bolghan qiz-yigit toyi bizde ezeldin saghlam-pak (halal) toy hésablan'ghan emes. Ejdadlirimizdin bizgiche yétip kelgen nurghun toy-tökün mizan-qa'idilirimizde, jümlidin nikah-toy «risale»mizde bu qarishimiz mundaq delillen'gen:» dep kélip töwendiki «nikah risalesi»ning üzündilirini hozur-etibarimizgha sunidu:«... Nikahdin muddi'a nikahi qétilghan qiz-yigitning pak-halalet xudayi bendichiliki üchün, ebedil-ebed jüpti hemdemliki üchün, xudaliq perzent üchündur... Nikahi qétilghan mezkur mö'iminlirimizning nikah-toy murasimliri ashkara we xupiyane temedin, zorluq-nashayan elemdin, kufrane heshem-malametlerdin, depn-dunya sarasimeliridin, nehi haramdin (qoyuq-suyuq, qattiq-yumshaq, mest we bihush qilghuchi xurch-buyumlardin), qerzdin, bichariliq elemliridin, shermi-hayasizliqtin ... Pütünley xaliy, bendilikte sawabliqi roshen adet yosun ... Bilen tamam bolmiqi sherttur ...».Mana bularni körginimizde bizning «uyghur» atliq bu milletning qedimdiki ashu teqwa'iy halal zamanda her qachan tektlep turghan mushundaq izgü dalaletlirini dehriy haramliq sheytanliri qaplap ketken zamanimizda tektleshning téximu hem zörürlikini hés qilmaymizmu? Yene qarap baqayli:«Toy-murasimlirimizda emel qilishqa tégishlik qa'ide-yosunlar toghrisida bu ‹risale›de yene töwendiki zörüriyetler qeyt qilin'ghan: ‹... Niklahi qétilghan mezkur ikki mö'iminning heqdar hamiyliri (ata-ana, biwasite hamiyilik aka-ukiliri) ning xudaliq xalis hemdemliki, murad-meqset birliki, shepqet-shapa'et étibari mezkur ikki mö'iminning menggülük iqbal we teqdirige menbedur... Nikahi qétilghan mezkurlerning desturxan-sorunliri, mesume(qiz) ning toyluq heqqi méhri, toyluq boxcha we toyluq barawet...Liri hamiyliri we nikahi qétilghan ikki mö'iminning neftane mal-dunya madarigha bina'en hem shularning qurbiti, raziliqi bilen zeximsiz, zorluqsiz ötmiki xudaliq dalalettur... Nikah-toy insan üchündur. Mal-dunya, me'ishet üchün bolmiqi dinimizgha hem udumimizgha muxaliptur...». Emdiki halimiz néme boliwatidu? Sorunlarda, munberlirimizde zamandin, dewran sahibliridin aghrinish, qaqshash heqiqeten köp hem buning mu'eyyen tarixiy-emeliy asaslirimu bar, emma siyasiy ékologiyimiz tumanlishiwatqan, ijtima'iy ékologiyimiz xirelishiwatqan, iqtisadiy okologiyimiz ziyade ajizlishiwatqan bügünki mushu chaghda özimiz qiliqlandurup, shaxlitip bériwatqan yat udumlarni tilgha élishni untuymiz yaki tilgha alghan , eske alghan teqdirdimu «elqatari»gha sundurup jimmide yat udumni qabul körüwérimiz. Bügünki mushu chaghning özide en'enichilikimizni tektlesh tektligüchige deshnam tash-chalmilirini yaghdurmay qalmaydu, bularni untuymiz-yu, zaman zorliri we dewran sahibliridin aghrin'ghan chaghda ashu en'enimizni tamamiy untuymiz. Yene töwendikilerge qarap baqayli:«... Mesume teripidin üch hamiy (qizning ata-anisi, chong ata-chong anisi, biwasite hamiyliq yetküzidighan balaghetlik chong qérindashliri közde tutulidu), yigittin bir hamiy (ata-anisi közde tutulidu) toydin xalis nésiwe almaq jayizdur... Uningdin gheyrilerning nep almiqi haramdur... Re'iyye-puqraning qizliq toy boxcha-boghunchiliri qosh qattin libas (bir jüptin bash-ayagh éghizman kiyimliri közde tutulidu), qosh qewettin ewret kiyimliri (ich kiyimliri közde tutulidu), léchek (ikkidin baz yaghliq közde tutulidu), zibu zinnet (baylar altundin, adettiki puqralar kümüshtin zire, bilezük, üzük almiqi közde tutulidu) ler bilen tellenmiki ezeliy udumdur... Mesumening toy libasliri özining raziliqi bilen hem layiq tel qilinmiqi, herite (qerz élip turghan) bolmasliqi telebtur... Mehbubini razi we memnun qilmaq, elemsiz xewer almaq, kiyindürmek mejburiyettur... ». Biz bu udumlirimizni toluqi bilen ada qilaliduqmu? Qilalaymizmu? Bu so'allarni qoyuwatqinimda mushu munbirimizning serkisi aptap burader yazghan «zaman zorning» yéziliwatqan dawami « tamasha korning» dégen mushu ikki sözlük mawzusinila oylap turuptimen, ichidiki mezmun choqum qiziqarliq bolidighanliqigha ishinimen. Yene qarap baqayli:«Nikah-toy jerestanliri (nikah-toy sorunliri, murasimliri közde tutulidu) ni bir chay, bir toy, bir meshrep, bir salam, bir qichqiriq, bir yüz achqu we bir xatime du'a desturxani bilen téjeshlik we qerzsiztamamlimaq sheri'et hem ezeliy udum dalalitidur. Musulman toy patihelirini achközlük, heshemxorluq, heset, buzup-chéchish, yémek-ichmek israpxorliqi bilen ötküzmek dewzixi gunahdur...»Buninggha néme deymiz? Bizning nikah-toylirimizning ehwalati qandaq boluwatidu? Hemmimiz körüp turuwatimiz, heshemxorluqta uchigha chiqip, hetta yigitlirimiz israpxorluq bedilige halal jüptini kocha-koylarda awam-re'iyetke sazayi alem qilish derijisige yetti hem shu halal jüptini bundaq qilmisa bolmaydighan derijide köndürüp yéngi«udum» ixtira qildi...
(2)Tughulush , Böshük We Elley
Tughulush , Böshük We Elley heqqidiki xasiyetlik udumlirimiz heqqide ikki éghiz sawad bérey , bu sawad manga Jennet Makan Izchi ustazdin miras qalghan !Tughulghan balining quliqigha ata-bowilirimiz yette kün bolghan seherde molla chaqirip ezan éytquzidu. Ezanda balining quliqi échilip, anglash qabiliyiti shekillinidu. Ezan éytip qoyulghan isim ghubarsizning yürikige ornap qalidu. Shuningdin kéyin chong-kichik chille ötküzülidu, kichik chille 20 künde ötküzülidu , bu chaghda balining anisidin bashqa yene inek'anisi we momisidin bashqa adem yénigha kirmeydu ; Chong chillisi 40 künde qirqi süpitide ötküzülidu - de , mursim süpitide balilar chaqirilip bowaq béshigha qiriq süyi quyulidu, andin bowaq böshükke bölinip böshük toy ötküzülidu. Chillining menasi shudurki , belgilen'gen mueyyen muddet (40 kün) toshushtin burun bowaq bar öyge chonglar kirgüzülmeydu , namazshamdin kéyin bowaq bar öydin héchkim tala-kochigha chiqmaydu , bu mezgilde sirttin bowaq tughulghan ailige ademler kïrgüzülmeydu. kirip qalghidek bolsa " chillilik öy idi " désingiz kelgüchi Musulman bolsila chüshinidu. Bezi yurtlarda adette bundaq geplerni qilip yürüshtin burun shu ailining derwazisigha qizil rext baghlap qoyulidu. Tughulghan bowaq shu aile perzentining chongi bolsa Bazardin yéngi böshük sétiwalmaq perzdur. ikkinchi perzent bolsa anisining yaki akisining böshükige bölenmek bar. Tughutluq ana öz hés-tuyghuliri, arzu-istekliri, niyet-iqbali, derd-hersretlirini böshük yénida bowiqini émitkech elleylirige qoshup éytmiqi bar. elley exlaq, terbiye , en'ene , ijadkarliq, baturluq , merdlik , sherm-hayaliq heqqide éytilmiqi lazimdur , bu shu perzent diligha öz möhrini basidu. Elley anglap yétilgen perzent ana méhrini süt bilen qoshup shurride öz ténige singdüridu. mana bu perzentning anigha bolghan süt heqqidur . Elley Uyghur perzentining ang-tuyghu qatlamlirigha singip, qelb törige ornap kétidu. Elley anglimighan bowaqlarda undaq xuy-peyller bolmaydu. mana hazirqi yigitlirimizdiki mangqurtluq , qizlirimizdiki buzulush mushundaq kélip chiqidu. Bügünki künde qanchilik Uyghur ana mana bu udumlirimizni dawam ettürgen ?
(3)En'eniwi nikah-toy mizanlirimizda
Pul-mal, depn-dunya, abroy, neseb-menseb, imtiyaz we bashqa bahane-sewebler rohi singgen we yaki sewebchilik tesiri bolghan qiz-yigit toyi bizde ezeldin saghlam-pak (halal) toy hésablan'ghan emes. Ejdadlirimizdin bizgiche yétip kelgen nurghun toy-tökün mizan-qa'idilirimizde, jümlidin nikah-toy «risale»mizde bu qarishimiz mundaq delillen'gen:
«... Nikahdin muddi'a : nikahi qétilghan qiz-yigitning pak-halalet xudayi bendichiliki üchün, ebedil-ebed jüpti hemdemliki üchün, xudaliq perzent üchündur... Nikahi qétilghan mezkur möminlirimizning nikah-toy murasimliri ashkara we xupiyane temedin, zorluq-nashayan elemdin, kufrane heshem-malametlerdin, depn-dunya sarasimiliridin, nehi haramdin (qoyuq-suyuq, qattiq-yumshaq, mest we bihush qilghuchi xurch-buyumlardin -- izchi), qerzdin, bichariliq elemliridin, shermi-hayadin ... Pütünley xali, bendilikte sawabliqi roshen adet yosun ... Bilen tamam bolmiqi sherttur ...».
Toy-murasimlirimizda emel qilishqa tégishlik qa'ide-yosunlar toghrisida bu «risale»de yene töwendiki zörüriyetler qeyt qilin'ghan: «... Niklahi qétilghan mezkur ikki möminning heqdar hamiyliri (ata-ana, biwasite hamiyilik aka-ukiliri -- izchi) ning xudaliq xalis hemdemliki, murad-meqset birliki, shepqet-shapaet étibari mezkur ikki möminning menggülük iqbal we teqdirige menbedur... Nikahi qétilghan mezkurlerning desturxan-sorunliri, mesume(qiz -- izchi) ning toyluq heqqi méhri, toyluq boxcha we toyluq barawet...Liri hamiyliri we nikahi qétilghan ikki möminning neftane mal-dunya madarigha bina'en hem shularning qurbiti, raziliqi bilen zeximsiz, zorluqsiz ötmiki xudaliq dalalettur... Nikah-toy insan üchündur. Mal-dunya, me'ishet üchün bolmiqi dinimizgha muxaliptur...».
«... Mesume teripidin üch hamiye (qizning ata-anisi, chong ata-chong anisi, biwasite hamiyliq yetküzidighan balaghetlik chong qérindashliri közde tutulidu --- izchi), yigittin bir hamiye (ata-anisi közde tutulidu -- izchi) toydin xalis nésiwe almaq jayizdur... Uningdin gheyrilerning nep almiqi haramdur... Re'eyye-puqraning qizliq toy boxcha-boghunchiliri qosh qattin libas (bir jüptin bash-ayagh éghizman kiyimliri közde tutulidu -- izchi), qosh qewettin ewret kiyimliri (ich kiyimliri közde tutulidu -- izchi), léchek (ikkidin yaghliq közde tutulidu-- izchi), zibu-zinnet (baylar altundin, adettiki puqralar kümüshtin zire, bilezük, üzük almiqi közde tutulidu -- izchi) ler bilen tellenmiki ezeldin adettur... Mesumening toy libasliri özining raziliqi bilen hem layiq tel qilinmiqi, herite (qerz élip turghan) bolmasliqi telebtur... Mehbubini razi we memnun qilmaq, elemsiz xewer almaq, kiyindürmek... Erge ömriwi shert hésablan'ghan, méhri pakliqini öz rozigahidin (éridin -- izchi) gheyrige buzmaqtin, er ömrige xiyanet qilmaqtin xali weyraf bolmaq, a'ile, perzent we xudayi tirikchilikte erge hemyaran bolmaq, méhri berük mesume xatun'gha xudaliq emel, mejburiyettur...».
Uyghurlargha xas bolmish bu «toy risalisi»de yene mundaq tekitlen'gen : «... Nikahi chüshken ikki möminning allah aldidiki insanliq tengliki, wabal-sawabining ortaqliqi, rizqi-teqdirining hem diyanet-sadaqitining birliki, mezkur möminlerning irade-ixtiyarighila xastur, dexli-terüzsizdur...».
«... Nikah-toy jerestanliri (nikah-toy sorunliri, murasimliri közde tutulidu -- izchi)ni bir chay, bir toy, bir meshrep, bir salam, bir qichqiriq, bir yüz achqu we bir xatime du'a desturxani bilen tamamlimaq sheri'et dalalitidur. Musulman toy patihelirini achközlük, heshemxorluq, heset, buzup-chéchish, yémek-ichmek israpxorliqi bilen ötküzmek dewzixi gunahdur...»
Toy qilishqan er-xotunning toydin kéyinki ömürlük munasiwet-mejburiyetliri uyghurgha xas bolmish bu «toy risalisi»de yene mundaq qeyt qilin'ghan : «... Ey yigit! agah we waqib bolghinki, nérisi üch ayliqtin artuq seperge tashlap ketmigeysen, üch mertebe qesten gunah sadir qilmighuche bir zerre (tak étip) chekmigeysen; Ömürwayet xarliq-xahliqta, peqirchilikte, pighan-hesrette qaldurmighaysen; Bolghusi perzentlerni xarliq-xahliqta, xudayi islamdin gheyriy halette hem yaman kün, nashayan tirikchilikte qaldurmighaysen; Sewdayi-ghezeb, guman bilen we yaki mest-bihushluqta niyet buzup paktsiz ‹talaq› qilmighaysen... Mezlume sheksizdur»
«Ey mezlume! agah we waqib bolghaysizki, söyginingizning ikkila alemlik heqqi-nésiwisige qara sanimighaysiz, namehremge qarimighaysiz; Erning halal emrige, lebzige, erlik hürmitige muxalif heweske, sheytan weswesisige bérilmigeysiz. Bolghusi perzentlerni öz ejdadi izidin taymaydighan, wapadar, tendurust, musulman, ehli weten, ishchan, exlaq-edeblik ... Adem qilip terbiyilep, ewladi xilliqni we ewladi pakliqni ... Ada qilghaysiz...»
Islamiyetning toy-tökün prinsipliri we uyghur xelqining en'eniwi nikah-toy qaide-yosunliri éniq gewdilendürülgen bu xil yerlik nikah-toy risaliliri bizning en'eniwi toy-tökünchilik tariximizdiki qimmetlik yazma nemunilerning biridur.
Ejdad ediblirimizdin en'eniwi toy-tökün qa'ide-mizanlirimiz süpitide yézip qaldurulghan yene bashqa bezibir yazma xatirilerdimu qiz köygen, yigit söygen, tengtushluq, jismaniy salahiyet, ixtiyarliq ölchem qilin'ghan, qudilar raziliq bérishken, el-yurt layiq bilgen, madari yetken xirajet menbelirini asas qilip sorun achqan, desturxan yayghan, adet-qa'ide orundighan, teqdirige qerz, dert qalmighan toyning dinimizda «sünnet» hésablan'ghan xudaliq pak toy bolidighanliqi qeyt qilin'ghan.
(4)Izchi Xatiriliridiki Qurlar!
Aptori: izchi
Illet tüzelmigiche millet tüzelmes(uyghur idiomliridin) .
Bizde tariximizning uzunliqi, ejdalirimizning qudretlik ötken zamanliri, milliy medeniyitimizning güllen'gen dewri, shara'itliri, ulugh kishilirimizning tarixta qaldurup ketken qimmetlik we mol mirasliri... Heqqide aghzi-aghzigha tegmey sözleydighanlar bek jiq. Bu bizdiki «milliy ghururchiliq». Emma bizning qan-qénimizgha singip ketken yaralghanda yépishqan mewjud illetlirimizni esleydighan, sözleydighanlar bek az hetta yoq déyerlik. Sewebi : kishilirimiz «nomuschan», «qedr-qimmet éngi» bek « küchlük».Tünügün bügünning ölchimi emes. Quruq kallini ghajawerseng ach qalghining qalghan. Men yette yash chéghimda dadam manga « biz xeqning kelgüsi istiqbali silerge mensub» deytti. Kéyin men oghlumgha « biz xeqning kelgüsi istiqbali silerge mensub»dédim. Hazir oghlummu oghligha« biz xeqning kelgüsi istiqbali silerge mensub» dewatidu. Ewladttin ewladqa mushundaq kétiwersek qaysi ewladqa yetkende biz xeqning istiqbali yaxshilinar ? Dewrimiz yéngiliqqa qarap özgiriwatidu, bizmu yéngiliqqa qarap özgiriwatimizmu? Mushu ewlad kishiler özimizge baha bergende, teleb qoyghanda ötmüsh desteklirimizning qimmiti, ulughluqi bilen emes belki hazirqi insaniyet alimining tereqqiyat yüzlinishide shallinip turush teqdirige duch kéliwatqan mewjud turq-halitimizning omumiy xaraktérini közde tutup obyéktip baha bérishimiz lazim. Bizning rohiy halitimiz zadi qandaq? Méningche bizning rohiy halitimiz taza saghlam emes ( qan-yiliklirimizge singip ketken qalaqliq-nadanliqning tesiri intayin éghir). Bu rohiy halet shexslerningla rohiy haliti emes, siyasiy rohiy haletmu emes, belki shexstin we siyasiy hayattin halqighan bolup, u pütkül milletning rohiy haliti, buni biz étrap qilishimiz lazim. Eger étrap qilmisaq, chüshenmisek ( qalaqliq, jahilliq, nadanliq chirmiwalghan rohiy halitimiz toghrisida éniq we teltöküs étrap qilish bolmisa) bizning zebun(ajiz) chaghlirimiz dawamlishiwérip, tarixning en'enisige qaytishimiz, dunyagha yüzlinishimiz, milliy istiqbalimizning parlaq bolushi ebediy mumkin bolmaydu. Bizdiki bu xil rohiy haletning bezibir ipadiliri töwendikidek bolmaqta:Bizdiki pétishmasliq Bashqilar bizni« pétishmaydighan xeq» déyishidu, derweqe shundaq. Jismimizda ittipaqliq tiniqi, uyushush tiniqi yoq. Üch-tötimiz bar yerde pétishmasliqning bolghini bolghan. Pétishmasliq bolmighan uyghurning turalghuliri yoq. Uyghur jem'iyitide yüz béridighan eng éghir ijtima'iy paji'eler, erz-shikayetler, dewa-desturlarning mutleq köp qisimi yenila shu pétishmasliqqa baghlinidu. Bu xil qismet seweblik kélip chiqqan eng qebih hadisiler, paji'eler milliy barliqimizning eng éghir daghlirini keltürüp chiqarghan. Buni sözleng dése buning chong illet ikenlikini aghzi-aghzigha tegmey sözleydighanlar jiq. Hetta yoghan-yoghan kitab yézip chiqalaydighanlarmu bar. Emma némila démeyli bu haletni zadila özgertelmiduq. Sewebi nede? Sewebi : bizning arimizda az dégende 365«mez'heb» bar.Uning bir bölümi bizdiki ichkiy chiqishalmasliq, parchilinish, yeklishish, özini sorimasliq, ittipaqsizliq... Qa menbe bolup turidighan «liq»,«lik»chilik.«Liq»,«lik»chilerning hemmisi öz reqiblirini «yat yurtluq» larni yekleydu. Öy-öyde, mehelle-mehellide, yurt-yurtta hetta dunyaning uyghur barliki yéride bu «mez'heb»ler tesir körsitip turidu. Mehellebazliq, kentbazliq, yézabazliq, nahiyebazliq, sheherbazliq, wilayetbazliq, tughqandarchiliq, uruq-qowmbazliq ... Lar ashu iil tesirlerning shai-putaqliri. Bundaq shax-putaqlar aldida bizdiki «milliy roh», «millet», «weten», «xelq», «birlik», «istiqbal», « tereqqiyat» ... Dégenler aqmaydu. Yeni bundaq shax-putaqlar yuqiriqi uqumlarning herqandiqini bésiwalidu.Men1940-yillarning otturilirida qarghiliqtin yarkent darilmu'elliminde bir mezgil oqughanidim. Yarkent, qarghiliq, mekit, poskam nahiyiliridin yighilghan 200 dek uyghur sawaqdash bille oquyttuq. Mektebning ijtima'iy turmush munasiwet éqimi shu «liq», «lik» tin mustesna emes idi, oqutquchilardin tartip oqughuchilarghiche hemmimiz «yarkentlik», «qarghiliqliq», «mekitlik», «poskamliq» lar boyiche sepke bölüklük iduq. Yarkentlik yarkentliklerning, qarghiliqliq qarghiliqlarning ketminini chapidighan, mekitlik mekitliklerge, poskamliq poskamliqlargha yan basidighan bundaq bölünme sepler bir-birige zit, zadila muresse-madara bolmaydighan, bir-biri bilen estayidil, jan tikip élishidighan, biri ot, biri su bolup tirkishidighan «shekilsiz tebi'iy sep»ler iduq.Bizning sinipta besh qatar parta bolup, 20 bala töttinla olturattuq. Sinipimizning mes'uli, qarghiliqliq tashkentchilerdin biri bolghan x ependi balilarning sinipta olturush rétini békitkende aldinqi birinchi retni biz qarghiliqliq töt baligha békitip bergen. Eng arqidiki rettiki partini bolsa yarkentlik töt baligha qaldurghan. Bashqa siniplarning partilirimu mu'ellimge qarap ene shundaq «qarghiliq»,«yarkent»,«mekit»ler boyiche bölüklük idi. Démek bizning tashkentchi ependimiz biz qarghiliqliq balilarni«öz» bilip «wapa qilip» sinipning aldinqi qatarini élip bergen. Özi «yarkentlik» dep qarighan balilarni «yat» bilip, salqin mu'amile qilip, sinipning arqa rétidin orun bergen. Mektibimizning bashqa yerlik oqutquchilirimu bundaq ishta bizning tashkentchi ependimizdin hergiz kéyin qalmaytti. Shundaq qilip herkim «öz» yurtluqlirini «öz körüsh», «gheyriy yurtluqlar»ni «gheyriy körüsh» «qol ichige égilish» mektebning oqush-oqutush, turmush, imtihan, mu'amile, xizmet ... Tarixining jeryani idi. Démek biz bu ottura derijilik bilim yurtidin «öz yurtluq yaxshi», «bashqa yurtluq eski»ni, yarkentlikni «qanjuq», qarghiliqliqni«ghalcha», poskamliqni «poqaq», mekitlikni « dolan» déyishni öginip –bilip chiqqan iduq. Men 1947-yilning yaz aylirida bu mektebtin imtihan bérip «shinjang darilfununi» ( hazirqi shinjang uniwérsitétining burunqi nami) gha oqushqa keldim. 1950-Yilning bashlirighiche oqudum. Bu aliy bilim yurtidimu yenila shu «kashigherlik», «yarkentlik», «xotenlik», «aqsuluq», «ililiq»ning gépi.«Öz yurt», «bashqa yurt» dégen téxi shu yerdiken. Mektebte bir küni «kashigherlik nochilar» bilen «yarkentlik nochilar»ning jédili chiqip sep-sep bolup mushtlashtuq. Aqiwette «32ming yarkentlik» «16ming kashigherlik»ni urup yatquzuwetti ( tarixta yarkent se'idiye dölitining astanisi bolghachqa 32ming yarkent, dep özini chong hésablap, kashigherni özining yérimi hésablap éytilghan gep). Töt yarkentlik bala bu ishta jazalandi. Aridin ikki ay ötkende «kashigherlik nochilar» shu chaghlardiki «rus kulubi» etrapida bir qisim arghunlar( xenzu-rus chétilishidin törelgen protkilar) ni«méhman» qilip, ulargha «yarkentlik nochilar»ni qattiq urghuzuwetti. Yarkentliklerni (u chaghda yarkent, qarghiliq, mekit, poskam nahiyiliri bir wilayet yarkent wilayiti idi) hazirqi üchtash(kona yangxang) tereplerde yalghuz yürelmeydighan qiliwetti. Kéyin «yarkentlik nochilar» mu gomindang pirqisining saqchi orunlirining nenlyang tarmiqidiki saqchilirigha «chay» bérip «kashigherlik qizil pachaq», «nochi» lardin üchni qolgha alghuzuwétip öchini élishti. Qisqisi, yeken darilmu'elliminide bolsun yaki shinjang darilfununida bolsun biz «uyghur» dégen bu namning ornigha «öz yurtluq»,«bashqa yurtluq»,«qeshqerliq»,«xotenlik» ... Dégen tepriqichilikni obdan özleshtürüp, yurt-yurtlar boyiche öz'ara bir-birimizni edebleshni, birimiz yene birimizni yoqitishni köngüllirimizge püküp «zamanimizning ziyaliyliri» bolup jem'iyetke chiqip kétishtuq. U aqiwet bizning özimizge nisbeten alghanda ömür qarishimiz, jem'iyetke nisbeten alghanda kishilik qarishimiz, munasiwet qarishimiz we exlaq qarishimiz bolup qéliwerdi. Epsus, méning gödek chéghimdila öyümde ata-anamning tili bilen wujudumgha kirgen bu ang méning kéyinki 60nechche yilliq ömür menzilimde men bilen teng saqlinip (bezide küchüyip, bezide susiyip, yoqalmay) bala-chaqa, jeddi-pushtumghiche tesir ötküzüp tügesh ornigha yéngilinip «shérin zeher»lik küchidin qalmay kéliwerdi.Méningche bundaq ang ilkige chüshmigen uyghur pushti belki bolmisa kérek.Men 1992-yil küzde ürümchidiki melum bir aliy mektebte bir qisim qeshqerlik uyghur oqughuchilar bilen ghuljiliq uyghur oqughuchilarning ikki qash bolup soqushup ketkinini kördüm. Bu soqushqa bir yataqta bille yatidighan qeshqerlik X bilen ghuljiliq X ning gep taliship soqushup qalghanliqi seweb bolghan. Soqushta ghuljiliq X ke teng kélelmigen qeshqerliq X «öz yurtluqi»din töt-beshini chaqirip ghuljiliq X ning edibini bermekchi bolghan. Lékin ghuljiliq Xmu bosh kelmey «öz yurtluqi»din birnechchini yardemge chaqirghan. Birdemdin kéyin mekteb boyiche «qeshqerlik» bilen «ghuljiliq»ning jéngi bashlinip «ure qeshqerlikni... Sale ghuljiliqni» bolup ketken. Aqiwet töt bala pichaq yégen, yene birnechchisi musht-peshwa zexmiside yétip qalghan. Mekteb jédelni aran bésiqturup on nechche baligha jaza bergen. Mana bu «liq»,«lik» jédili. Talapet körgenlerning gunahliri peqet bir terepning ghuljida tughulup qalghanliqi, yene bir terepning bolsa qeshqerde tughulup qalghanliqidinla ibaret. 1991-, 1992-Yilliri bizdin heremge barghan uyghur hajilarni se'udi erebistanda yerliship qalghan bir qisim bay uyghurlar «xudayi sawab»liq üchün xéridarliq qilip kütüwalghanda, «xotenlik»baylar «xotenlik»lerni, «ghuljiliq»baylar «ghuljiliq»larni, «qeshqerlik» baylar «qeshqerlik»lerni, «aqsuluq» baylar «aqsuluq»larnila kütüwélip, xewer élip uzatqan. U memlikette «öz yurtluqi»yoq turpan, qumul, korla we shimaliy shinjangdiki bezi nahiyilerdin barghan uyghur hajilar bilen héchkimning kari bolmighan. Wehalenki, shinjangdin we qirghizistandin barghan qirghiz hajilarni shu memlikette we i'ordaniyede olturaqliship qalghan qirghiz baylar yurt-memliket ayrimay xéridarliqini qilip kütüwélip uzatqan; Yene shu memlikette yerliship qalghan qazaq baylar qazaqistandin barghan hajilarni qazaq, uyghur démey kütüwalghanning üstige yene shinjangdin barghan qazaq hajilarni altay, ili, sanji, qumul, mori, guchung, ürümchi qatarliq yurt ayrimay kütüwalghandin sirt yene öz yurtluqi yoq bezi uyghur hajilarni qoshup kütüwalghan. Démek bügünki dunyagha yüzlen'gen, özlirini«rawurus musulman»dep yürüshidighan heremlik uyghur baylarningmu yürek qétida yenila«liq»,«lik» éngi yoqalmighan. Shunga bashqa milletler ularning millet namini «chin musulman» ( junggoluq musulman) dep bilishken. Démek, bizning herqandaq yétekchimiz, alim-ölima, ziyaliy, péshqedem ustazlirimiz, dangdar jama'et erbablirimizdin tartip töwini malchi-padichilarghiche hetta chet ellerde yürgen biz xeqlerning hemmisila bu xil «liq», «lik»ning asaret-iskenjiside ötüshüwatimiz. Bu illet susaymidiki eksiche téximu küchiyiwatidu.Bizdiki öz'ara pétishmasliq ichki ittipaqsizliqning yenebir alahide shekli nadanliqni menbe qilghan ichi tarliq, qizghanchuqluq,heset-adawetxorluqtin ibaretMen bultur qeshqerdiki ikki sawaqdishimni yoqlap ötmekchi bolup birsining öyige bardim hem bu öyde bir kéche qondum. Etisi bu bu sawaqdishimgha yene bir sawaqdishimning öyige bashlap bérishini éyttim. U : «undaq qizilközningmu öyige baramdighan? Ötkende balisi ölüp ketkendimu barmidim... Buningdin kéyin qeshqerge kélip méni izdiseng uni izdime, bolmisa tashliship kétimiz...»Dédi. Bularning her ikkilisila aliy mektebning mu'ellimliri, téxi bir yurtluq turup néme üchün bir-birini shunchiwala öch körüdu?Epsus, bizde biz xeqning yaman gépini qilidighanlar yenila biz xeq, yeni uyghurda uyghurning yaman gépini qilidighanlar yenila uyghurlar, uyghurgha ziyankeshlik qilidighanlar yenila uyghur. Uyghurni palaketke uchritidighan, chéqip qoyudighan, tutup béridighan... Lar yenila uyghurlardur. Séning bashliqing uyghur bolsa nahayiti éhtiyatchan bolushung kérekki, u séni östürmeyla qalmastin belki adem qisqartqanda aldi bilen bashqilarni qisqartmay peqet sénila qisqartiwétidu. Üch rus soda qilsa bir-birige «bu nöwet soda séning bolsun, kéler qétim méning bolsun... » Dep sodini bir-birige ötünidu. Uyghur sodigerde bu roh yoq. Sen 50somgha satsang men 40somgha satimen, sen 30 somgha satsang men 20somgha satimen... Dep bahada yol qoymay bir-birige bazar bermeydu.Öz'ara pétishmasliq ichkiy ittipaqsizliq bizning tariximizning, istilimizning nacharliqidin emes belki kéyinki ottura esirlerdiki jahalet tepriqichilikining tesiridin shekillinip, qéni, tarixi, teqdiri, en'enisi, tili, dini, meqsiti, telipi bir shu zaman bowilirimiz kélechek ewladlirigha jümlidin bizge birlikni, ittipaqlishishni, uyushushni emes belki uning tetürsini yeni bir-birini urushni, bir-birini putlashni, bir-birini yiqitishni, bir-birige ora qézishni merez miras yaki zamanimizning tili bilen éytqanda paji'elik selbiy miras qilip qaldurup ötüshkenidi.Démek, «17-, 18- esirdiki tariximizda bir mezgil yurtimizgha diniy, siyasiy hökümranliq yürgüzgen xoja-ishanlar zamanida bizning ejdadlirimiz özlirining qedimdin buyanqi en'eniwiy xislet, pezilet we xususiyetlirini yoqitishqa, milliy rohsizlinishqa yüzlen'gen. Yeni sopi-ishan'gha egiship ularning rayi-qiliqlirini örnek hem tirikchilik yoli qilip, yurt bilen yurt, mehelle bilen mehelle, öy bilen öy, adem bilen adem mez'heblerge bölünüp jahalet bölgünchiliki, jahalet tepriqichiliki ichide qowlashmay, pétishmay biri ot, biri su bolup ötüshidighan bolup kétishken ... » ( Mamut islamning «belen gepler»idin).Netije-aqiwette biz hetta 21-esirning bosughusigha kélip qalghandimu ( jennet makan aptor izchi 20-esirning axirqi 10yillirining otturilirida bu esirini yazghachqa shundaq dewatidu dadxah) ichkiy jédel-majralirimiz bésiqmay, bezide téximu awup pétishmaywatimiz. Erzimes ishqa öchekiship qalsaq toxulirimizning chillashqini, itlirimizning qawashqini, ésheklirimizning hangrashqini ... Anglinip tursimu ay ötüp, yil ötüp bir-birlirimiz bilen yoqlashmay, salam-sehet qilishmay homiyiship, «u eski», «bu oghri», «u maymaq», «bu qelender» ... Déyiship ötkinimiz ötken. «Mendin ötüptu» deydighanlar yoq. «Boldi qil», « undaq qilma», «toghra emes» dégendek gepler aqmaydu. Démekki, biz öz eyiblirimizni tonushqa, ten élishqa adetlenmiduq, xilmu-xil «sewebler»bilen uni yaptuq, yoshurduq. Eyibtin eyib tughuluwérip yurt-yurt, öy-öyde «yoghan gep», «quruq gep», «gheywet gep», «pitne-ighwa gep», «po gep» ... «Öz gep» boluwérip tügimey ötüwerdi-de, balidin-baligha« ata mijezi»,«ana qiliqi» mirasnamisi bolup dawamlishiwerdi.Chiqishish,birlishish, bir yaqidin bash chiqirish bolmighan xelqte istiqbal- amet, rawajlinish néme qilsun?Yash sha'ir ömer muhemmed imin yazghandek:Sen méni pakar dep,Men séni nakar dep,Bolup kétermiz qaysimiz qawul?Men sanga chishimni bilep,Sen manga dozaxni tilep,Qaysimiz kétermiz jennetke udul?Bizdiki neslige wapasizliqAta-anilar méhri-shepqitidin, mektebler méhr-shepqitidin, jama'et we jem'iyet méhr-shepqitidin mehrum qélip, meripetsiz-nadan yürüwatqan, weyran bolup kétiwatqan, buzuluo tügishiwatqan, halaketlik turmush qismetliride téngirqap yash töküwütqan uyghur baliliri hazir bizde azmu? Yaq, az emes, belki köpiyip bériwatidu. Biz pütün shinjang tewelirige, pütün memliketke sheherlirige hetta chet ellergiche sergerdan balilarni top tarqitidighan xeq bolup qalamduq-qandaq?Méningche buni tariximizda yüz bériwatqan intayin yaman milliy paji'elerning namayandisi, démey mumkin bolmas, elwette.Aqiwiti milliy xorluq, milliy nomus we qattiq milliy nadametni keltürüp chiqiridighan, chiqiriwatqan we uni tézlitidighan bundaq qabahetlik paji'e bizge nedin we kimlerdin kéliwatidu?Birla jawab : asasen özimizge özimiz keltürüwatimiz, öz kishilirimishdin kéliwatidu.Bir qisim a'ililerde erler mustebitlikining éghirliqi, atilar xorliqining dawamlishishi, tola ajrishish, köp nikahlinish, xotun üstige xotun élishning awup bérishi, chékidin ashqan shexsiyetchilik, balilarning ma'aripsiz qaldurulishi ___ yash-ösmürlerning buzulushini, yétim-yétimelerning köpiyip bérishini, balilar weyranchiliqlirining éghirlap kétishini we aqiwet yash-ösmürler teqdirining nabut bolushini keltürüp chiqarghan we chiqiriwatidu.Men 1994-yili yazda men seperdashlirim bilen jenubiy shinjangdiki 4nahiyide töt kent, ikki kichik kochini nishanliq ziyaret qilip (jem'iyet közitip), bu jaylarda sheher-bazar turmushining kéngiyishige egiship yüz bériwatqan a'ile, muhebbet, nikah mesililirini, ana-balilar hadisilirini igilep kördüm. Bu töt kent, ikki kichik kochidiki 1300din köprek uyghur a'ililiri arisida 1989-yilidin béri erlerning sewebi bilen gumran bolghan (ajrashqan) er-xotunlar shu jaylar boyiche ajrashqan er-xotunlarning %87 ni, erliri tashlap ketken xotunlar shu jaylardiki erlik xotunlarning %7 ni, erlerning sewebi bilen 《tirik yétim》 qalghan, tashlinip qalghan, yoqap ketken, kishiler béqiwélip turghan balilar shu jaylardiki omumiy yétim balilarning %45 ni, erlirining xorlishigha uchrap késelmen bolup ketken xotunlar shu jaylardiki xotunlarning %4 ni, erliri we baliliri derdide yurttin qangqip sersan bolup chiqip ketken juwan, chokanlar shu jaylardiki tul qalghan, erliri tashlap ketken xotunlarning %2 ni teshkil qilghan.( Birmunche erlerning reswachiliqliri bilen gumran bolghan a'ililer ehwali bayan qilin'ghan heq misallar péqir dadxah teripidin qisqartiwétildi)Millitimizning aldinqi jama'eti hésablinidighan erlirimiz sépide ene shundaq erler mustebitliki, anilarni xorlash aditi, balilarni tashliwétip neslige wapasizliq qilish, buzuqchiliqqa bérilish ... Qilmishliri ewjige chiqqanséri jem'iyette ana-balilar xorluqining, ana-balilar weyranchiliqining, ana-balilar sersanchiliqining we bashqa ijtima'iy paji'elerning kélip chiqmasliqi mumkinmu?Epsus ! ming epsus! bizde mushundaq qilmishlarni eyibleydighan, chekleydighan jama'et pikri nahayiti ajiz boluwatidu. Munasiwetlik jama'et organlirining bu sahediki xizmet qudriti en'eniwi adet küchining, mute'essip " en'ene"ning tesirini bésip chüshelmeydu. "Adet hemmige qadir" ning quwwitige tiz pükidu.