«Kelile we demine» pend-nesihet xaraktéridiki mesel-chöchek we hékmetlik sözlerdin tüzülgen zor hejimlik eser bolup, ottura esir ereb edebiyatida muhim orun tutidu. U mushu nam bilen dunyadiki nurghun milletlerge uzundin buyan, tonushluq bolup keldi. Miladiye 1717 - yiligha kelgende qeshqer xani imam muhemmedning tewsiysi boyiche , molla muhemmed tömur dégen alim bukitapni paris tilidin chaghatay uyghur tiligha terjime qilip tonushturghandin buyan uningdiki kishini mehliya qilidighan zor terbiyiwi ehmiyetke ige qiziqarliq mesel-chöchekler xelqimizge ijabiy meniwi ozuq bérip, edebiyat gülzarimizgha yéngi hösin qoshti. 1985-Yili shinjang xelq neshriyati nimetulla ebeydullaxan hajim bu kitabning molla muhemmet tömür nusxisi asasida ishligen hazirqi zaman uyghur tilidiki nusxisini neshir qilghandin buyan, keng oqurmenlirimiz bu eser bilen téximu keng tonushush imkaniyitige érishti. Uningdiki chongqur idiyiwi mezmun, güzel til wastisi bilen yaritilghan yarqin bedi'iy obrazlar we pelsepiwilikke bay hékmetler kishilerni mehliya qildi. Kitabning 2006-yili qayta neshir qilin'ghanliqi yene bir zor xoshalliq ish boldi. U gerche bir terjime eser bolsimu, lékin xelqimiz ichige keng tarqalghanliqi, tesirining chongqurliqi, bolupmu terjimanlirining pasahetlik til bilen ijadiy terjime qilip köp ejir singdürgenliki seweblik uni edebiyat tariximizgha mensup muhim edebiy yadikarliq dep hésablashqa bolidu. Shunga, bu eserni etrapliq tetqiq qilish bizning bu eser heqqidiki tonushimizni chongqurlashturushimizgha emes, belki yene xelq éghiz edebiyatining tereqqiyat tarixidiki bezi mahiyetlik mesililerni chüshiniwilishimizghimu paydiliq. «Kelile we démine»namliq bu kitap qedimki hindi edebiy tili bolghan sanskirit tilida miladiye 4- esirde resmiy kitap bolup shekillen'gen . U mezgillerde bu kitap «beshname» dep atilidighan mesel -chöchekler toplimi idi .Riwayetlerdin qarighanda , bu kitapning barliqqa kilishidiki sewep mundaqken : Iskender zulqerneyin dep makidoniylik katta bir patishah bulup u shunche yiraq yerlerdin kélip , hindistanni boysundurghan iken .U hindistan'gha hindilardin bolmighan bir kishini hökumdar qilip qaytip kitiptu . Hindi xelqi uninggha qarshi turup , aghdurup tashlaptu we borunqi patishah jemetidin bolghan dabishlim dégen kishini padishah qilip tikleptu . Likin padishah qoshna ellerni özige boysundurup , mulki ziyade bolghansiri heddidin iship , xeliqqe zulum salidighan boptu . Özi bolsa keyip - sapa bilen buzup chichip yashaydiken . Ene shu zamanlarda bidpay isimlik bir kishi ötken bolup ,padishahning qilghan - etkenlirige intayin ichi pushuptu .Uning da'im sukut qiliwirishke wijdani chidimay ,padishah ordisigha birip , tesirlik bayanlar we hikmetlik ibariler bilen nesihet qiptu .Padishah bidpay hekimni zindan'gha tashlaptu . Kiyin padishahning selteniti kundin-kun'ge xaraplishiptu .-De padishahning isige bidpay hekim kilip , uni zindandin chiqiriptu , hem uni nurghun üzre we in'amlar bilen wezirlikke teyinleptu . Bidpay hekim xeliq ichidiki eqil -parasetlerni haywanlar otturisidiki ishlar we söhbet teriqiside bayan qilip , puxta , adil siyasetlerning tuzilishige turutke boptu . Uning iytqanliridin «kelile we démine» ning ana nusxisi peyda boptu .Éytilishiche «izop meselliri» diki nurghun hikayetler «kelile we démine» dikige oxshap kitidiken . Bu kitap erep lerge tarqalghandin kiyin , «ming bir kiche» ning tughilishigha sewepchi bolghan digen gepmu bar. Bu kitap iran padishahi nushriwanning buyriqi boyiche pehliwi tili ( qedimki paris tili ) gha terjime qilin'ghan . Miladiye 8-esirge kelgende erep tiligha terjime qilin'ghan. Kitapta herxil uchar qanatlar we haywanlar pérsunazh qilin'ghan bolup , ular otturisida bolghan ishlar emiliyette insanlar jemiytidiki ishlardur . Kitapta semiymilik , dosluq , itipaqliq , nadanliq , tedbir , mukapat we jaza ... Dégendek témilar boyiche ajayip hikayiler bir- birige ustiliq bilen gireleshturilgen .Kitap bugun'ge qeder dunyadiki 40 tin artuq milletning tiligha terjime qilin'ghan.
Eserning menbeliri Eserning qolimizdiki nusxisi arilashma medeniyetning mehsuli. U miladiye 6 - esirdin 18- esirgiche qoldin qolgha ötüsh, tildin tilgha terjime qilinish we üzlüksiz ijadiy béyitish netijiside hazirqi haletke kelgen. Shunga, uning menbelirimu birqeder murekkep. Emma, qedimki hindistanning meshhur mesel - chöchekler toplimi "besh name"bilen ottura esir pars xelq éghiz edebiyati nemuniliri uning asasliq menbesi bolup hésablinidu. "Besh name"qedimki hindistan xelq éghiz ijadiyitining mehsuli bolup, uningda türlük haywanat pérsonazhlar asasiy gewde qilin'ghan qiziqarliq mesel - chöchekler arqiliq eyni dewr ré'alliqining bedi'iy kartinisi sizip bérilgen. Kitabning muqeddimiside qeyt qilinishiche, uni qedimki hindi hekimliridin wisnusarman ( Visnusarman )padishah amararasakti ( Amarasakti) ning üch neper döt oghlini eqilliq qilip yétishtürüsh üchün yazghaniken. Qedimki hindistanda bu kitabning töt xil nusxisi bolghan. Buning ichide "keshmir nusxisi"eng qedimiy nusxa bolup, miladiye 6 - esirdin burun kitab halitige kelgen. 1199 - Yili bunabxadra ( Bunabhadra)isimlik brahman wezir soma ) soma ( ning buyruqi boyiche ilgiriki nusxilar asasida bu kitabning toluq nusxisini ishlep chiqqan. Ji shyenlin ependi 1959-yili mushu nusxini xenzuchigha terjime qilghanidi. "Besh name" miladiye 6 - esirdila parslargha yétip barghan. Shu chaghda iran shahliridin xusrew noshirwan (531 -579 - yilighiche textte olturghan ) ning buyruqi boyiche téwip berzuye bu kitabning hindistanning gherbiy shimal qismida tarqalghan nusxisini qedimki pars tili -pehliwi tiligha terjime qilghan. Firdewsi "shahname"ning "xusrew perwiz we shirin dastani"dégen qismida tilgha alghan "kelile" kitabi mushu nusxini körsetse kérek. 570 - Yili etrapida suriyilik bud (Bud )isimlik edib bu kitabni ehliwi tilidin qedimki suriye tiligha terjime qilghan hemde kitabni "besh name" diki karataka ( Karataka )we damanaka ( Damanaka ) dégen ikki chilböre bash qehrimanning ismining ahang terjimisi boyiche "kelile we démne" dep atighan. Bu nusxining eyni chaghdila nurghun jayliri zaya bolup ketken. 750 - Yili etrapida ebul hesen abdulla bni eli muqeffa(724 - 759)bu kitabni pehliwi tilidin ereb tiligha terjime qilghan. Muqeffa terjime jeryanida ijadiy yol tutup, bezi yéngi mezmunlarni qoshqan hemde kitabni oxshashla "kelile we démne"dep atighan. 1442 - Yili nesrulla ibni muhemmed ibni abdulhemid ebul me'ali bu kitabni muqeffaning erebche nusxisidin pars tiligha qayta terjime qilghan. Kéyin mewlana huseyin )wa'iz kashifi) kitabni ebul me'ali nusxisi asasida pars tili bilen qaytidin chüshinishlik qilip ishlep chiqqan. Bu nusxining uslubi we tili güzel bolup, molla muhemmed tömürning chaghatay uyghur tilidiki nusxisi mushu nusxa asasida ishlen'genidi. "Besh name" ning 6 - esirde téwip berzuye asaslan'ghan sanskritche nusxisi yoqilip ketken. Bu eng deslepki nusxa bolghachqa, uningdiki mesel - chöchekler san jehettin nisbeten az bolup, köpinchisi haywanat chöchekliridin ibaret idi. "Kelile we démne" ning 1934 - yili qahire mustafa muhemmed neshriyati neshr qilghan muqeffa nusxisi asasida ishlen'gen xenzuche terjimisi bilen "besh name" ning ji shyenlin ependi sanskrit tilidin terjime qilghan xenzuche nusxisini sélishturghanda, ular otturisida nahayiti zor perq barliqini körimiz. Ji shyenlin asaslan'ghan nusxa 12 - esirdiki toluqlan'ghan nusxa bolup, uningda besh ghol hékaye ichide 78 mesel - chöchek bar. "Kelile we démne" ning muqeffa nusxisi asasida ishilen'gen xenzuche nusxisida 15 kichik mawzu astida 42 chöchek bar. Buningda "besh name" ning yuqiriqi nusxisidiki xéli köp chöchekler eynen saqlan'ghandin sirt, yene bezi pars chöcheklirimu uchraydu. Buningdin muqeffaning terjime jeryanida bezi mesel - chöcheklerni qoshqanliqini bilish mumkin. "Kelile we démne"ning uyghurche nusxisida 14 bab ichide 103 mesel - chöchek bar. Bularning bir qismi "besh name"diki we muqeffaning erebche nusxisidiki chöchekler, yene bir qismi bolsa ebul me'ali bilen mewlana huseyin terjime qilish we qayta ishlesh jeryanida yéngidin qoshqan pars chöchekliridur.
2. Obulhesen abdulla muqeffa heqqideMuqeffa 427 - yili eyni waqittiki pérsiyining zul shehiride, yeni hazirqi firuz'abadta tughulghan, baliliq chaghliri pérsiyide ötken, kéyin besrege kelgen. U ateshperes idi. Uning yéziqchiliq hayati umeyye dewri(661 -750)de bashlan'ghan, abbasiylar hakimiyiti tiklen'gendin kéyin, ahwaz waliysi éysa binni elining qolida katip bolup ishligen hemde islamgha bey'et qilghan, u xelipe mensurning taghisi abdulla binni eli üchün yézip bergen qullarni azad qilish heqqidiki kapaletnamide küchlük ibarilerni ishlitip, mensurning ghezipini qozghighanliqi üchün, muqeffadin narazi bolup kéliwatqan besre waliysi sufuya 759 - yili uni chaqirtip ténini parchilap otqa tashlap köydürüwetken.Muqeffa 35 yilliq hayatida ereb hökümranlirining merwiylerge salghan zulumlirini öz közi bilen körgen. U öz ejdadlirining eserlirini erebchige terjime qilish arqiliq sasaniylarning seltenitini abbasiylargha bildürmekchi we mewjut tüzümni islah qilmaqchi bolghan. U "kelile we démne" din bashqa yene "shahname"ning muhim matériyal menbesi bolghan "xudayname", pars örp - adet we medeniyiti mezmun qilin'ghan "ayinname", xusrew noshirwanning terjimihaligha a'it "tajname", danishmenler tezkirisi "mazdak" qatarliq parische eserlerni, aristotilning parschigha terjime qilin'ghan "katégoriye", "istilistika"qatarliq eserlirini, porfilining "isaghuch"(logikigha muqeddime)dégen esirini erebchige terjime qilghan, "wezirler heqqide kitab", "edepname"qatarliq eserlerni ereb tilida yézip tamamlighan. Muqeffa özining mol ilmiy emgekliri arqiliq abbasiylar dewridiki sherq medeniyiti oyghinish herikitige tégishlik hesse qoshup, ereb edebiyati tarixidiki meshhur shexs bolup qalghan. "Kelile we démne" gerche muqeffaning terjime esiri bolsimu, lékin u terjime jeryanida ijadiy yol tutqanliqi üchün eserning türlük tillardiki terjimisi we qayta ishlen'gen nusxilirining hemmiside aptor süpitide tonulghan. 3. Eserning idiyiwi mezmuni we bedi'iy alahidiliki "kelile we démne" öz sehipiliride shah dabishlim bilen bidpay hekimning söhbitini wasite qilip teshkillen'gen bir qatar mesel - chöchekler we ularda yaritilghan roshen xaraktérge ige pérsonazhlar obrazi arqiliq kishilik hayattiki birmunche ré'al ijtima'iy mesililerni pelsepiwi yüksekliktin yarqin eks ettürgen. Qedimki rim meselchisi pédrus: "ézilgüchi qullar özlirining iz'har qilishqa pétinalmighan héssiyatlirini mesel sheklide iz'har qilip, toqulma letipiler arqiliq eyiblinishtin saqlan'ghan" dégenidi. "Kelile we démne"meselning bu xil alahidilikini özide toluq mujessemleshtürgen halda quldarliq we fé'odalliq tüzüm astidiki emgekchi xelqning ashkara iz'har qilishqa pétinalmighan ashu xil héssiyatlirini iz'har qilip bergen. Yaxshiliq bilen yamanliq otturisidiki küreshte yaxshiliqning yamanliq üstidin haman ghalip kélidighanliqi eserning béshidin axirighiche singgen tüp idiye bolup, eserdiki bir muqeddime we mexsus témilar boyiche ayrilghan 14 bab ichidiki mezmun jehette öz'ara baghlinishliq hem nispiy musteqilliqqa ige mesel - chöchekler bu tüp idiyini chöridigen halda tenqid qilish bilen medhiyilesh, inkar qilish bilen mu'eyyenleshtürüshke teng étibar bergen bolup, yamanliq, rezillik, xunüklik we uning ré'alliqtiki ipadisi bolghan temexorluq, ikki yüzlimichilik, hesetxorluq, chéqimchiliq, yalghanchiliq qattiq tenqid astigha élinip inkar qilin'ghan; Semimiylik, aq köngüllük, adilliq we heqqaniyet medhiyilinip mu'eyyenleshtürülgen. Bu xil mezmun eserning 1 -, 2 - bablirida nuqtiliq teswirlen'gen aq köngül kelile bilen betniyet démnedin ibaret ikki chilböre pérsonazh hemde démnening kelile sözlep bergen ibretlik hékayetlerge qulaq salmay, nam - ataq we yuqiri mertiwe élish üchün shir padishahning xizmitige barghanliqi, özining rezil meqsiti üchün semimiy, bigunah öküzni shirgha chéqishturush yoli bilen uninggha ziyankeshlik qilip, axirda özining suyqestliri pash bolup ölümge höküm qilin'ghanliqidin ibaret janliq weqelikler arqiliq ipadilen'gen. Eserdiki "shahi adilning hékayisi", "tülke bilen toshqan we börining hékayisi", "qagha bilen yilan we molunning hékayisi" qatarliqlarda, bolupmu "zalim shir bilen qaraqulaq hékayisi"de sözlen'gen méwilik derexning nalisige qarimay uning yiltizini qirqighan chashqanning yilan'gha, yilanning kirpige, kirpining tülkige, tülkining itqa, itning yolwasqa yem bolghanliqi, yolwasning owchi oqida ölgenliki, owchini atliq kishi öltürgenliki, atliq kishining attin yiqilip ölgenlikidek weqeliklerde yuqiriqi mezmunlaryenimu chongqurlashturulup, hiyle - mikir, suyqest, hesetxorluq, qara niyetlikning shumluq we halakettin bashqa aqiwet bermeydighanliqi, bashqilarni halak qilishqa heriket qilghuchilarning haman öz ejilidin burun ölidighanliqi chüshendürülgen. Eserdiki xéli köp mesel - chöcheklerde dostlar ara inaq, ittipaq ötüsh, qiyinchiliq, xewp - xeter aldida öz'ara yardem bérishtin ibaret güzel exlaq we insanperwerlik roh medhiyilinip, zorawanliq, tajawuzchiliq pash qilin'ghan. Ittipaq bolush, inaq ötüsh insandiki güzel exlaq, shundaqla edebiyattiki ölmes témilarning biri. Eserde bu téma türlük haywanat obrazliri we ularning pa'aliyetliri arqiliq janliq yorutup bérilgen. Mesilen, "qagha bilen chashqan we kepterning hékayisi" de bir top kepter owchining tuziqigha chüshüp qalghanda, bir qéri kepterning yol körsitishi bilen hemme kepterler ortaq meqsette bir nishan'gha qarap tozaqni kötürüp uchup kétidu, kéyin chashqanning tuzaq yiplirini üzüwétishi bilen kepterler xeterdin qutulidu. Bu ehwalni körüp turghan qagha chashqan bilen dost bolidu. Axirda chashqan, qagha, tashpaqa, kéyik we kepterler öz'ara dost bolup, japa - musheqqet we halawette bir - birige sadiq dost bolup, özining küchlük düshmenlirini meghlup qilidu. Ittipaqliq, inaqliq téma qilin'ghan chöcheklerde yene zulum we xorluqqa uchrighan ajizlarning zich hemkarliship, ezgüchi zorawanlar üstidin ghelibe qilghanliqi, herqandaq zorawanliqning mustehkem ittipaqliq astida haman berbat bolidighanliqi ipadilen'gen. "Kelile we démne" diki mesel - chöcheklerning arqa körünüshi bolghan qedimki hindistanda quldarliq tüzümdiki döletler shekillen'gendin kéyinki birqanche ming yilghiche qattiq derije tüzümi dawam qilghan bolup, atalmish yuqiri derijilik kishiler hésablan'ghan hökümranlar töwen derijilik kishiler hésablan'ghan keng jismaniy emgekchilerni xalighanche ézetti we öltüretti. Xelqning qilche qarshiliq körsitish hoquqi yoq idi. Ular bundaq tengsizlikke türlük chariler bilen qarshiliq körsetsimu, tarixiy shara'itning cheklimisi tüpeylidin ongushsizliqqa uchraytti. Shundaqtimu ular küreshni toxtatmaytti hemde güzel kélechekke telpünetti. Eserde emgekchi xelqning bu xil küreshliri we arzuliri roshen eks ettürülgen. Mesilen, "qagha bilen yilanning hékayisi"de bir qagha changgidiki balilirigha aram bermeywatqan yilanni bir ayalning yilanni öltürüshtiki epchil charisi bilen yoqatqanliqi yézilghan. "Qushqach bilen qurghuyning hékayisi", "qushqach bilen yilanning hékayisi", "bir jüp teyturdi we derya wekilining hékayisi" qatarliqlarda bu xil idiye téximu gewdilik ipadilen'gen. Bu xil mezmundiki chöcheklerde yene küresh qilishqa jür'etlik we mahir bolush idiyisi algha sürülgen. Mesilen, "shir bilen toshqanning hékayisi" de bir zalim shirning her küni nöwet bilen birdin janiwarni yeydighanliqi, nöwet toshqan'gha kelgende, toshqan jür'etlik bolup, eqil ishlitip, shirni quduq béshigha bashlap kelgenliki, shir quduq ichide özining kölenggisini körüp uning bilen élishish üchün quduqqa sekrep ölgenliki hékaye qilin'ghan. Bashqilarning rizqigha changgal sélish fé'odal zorawanlarning nomussiz qilmishliridin biri bolup, ular öz halawiti üchün emgekchi xelqqe éghir külpetlerni keltüretti. Emgekchi xelqning zorawanlardin qutulush arzusi we tajawuzchilarning haman meghlup bolidighanliqi eserning "huwqushlar bilen qaghilarning hékayisi", "maymunlar bilen éyiqlarning hékayisi"sehipiliridiki huwqush, éyiq, pil qatarliq zorawanlarning shermende aqiwetliri hemde "maymun bilen tongguzning hékayisi" diki owchidin ürküp qéchip kelgen bir tongguzning maymunning zéminigha üsüp kirgenliki, maymun ilajsiz uni qarshi élip, özi yéyish üchün saqlap qoyghan enjürliridin azraq bergenliki, tongguz qana'et qilmay hemme enjürni yep tügitiwétish üchün enjür derixige chiqqanda yiqilip chüshüp, reswalarche ölgenlikidek weqelik arqiliq janliq bayan qilin'ghan.Eserdiki yene bir qisim mesel - chöcheklerde tenqidning tigh uchi eyni jem'iyettiki yuqiri tebiqe kishilirige qaritilghan. Mesilen, "yilan bilen paqining hékayisi" de paqilar padishahining her küni ikki paqini bir zeherlik yilan'gha yem qilip bérish bedilige özi yilan'gha minip huzurlinidighanliqi yézilip, bashqilarning hayati bedilige huzur - halawet süridighan, kichikkine abruy üchün bashqilarning jénini satidighan nomussizlar qattiq qamchilan'ghan bolsa, "keklik, chil we müshükning hékayisi"de bir uwini taliship azarliship qalghan keklik bilen chilning kündüzi roza tutup, kéchisi ibadet qilidighan qiyapetke kiriwalghan, héchqandaq janiwarni yémeslikke qesem ichken bir müshükke dewa éytip kelgenliki, müshük dewani sorash uyaqta tursun öz tebi'itini ashkarilap, yaghlima gepler bilen ularni qaymuqturup biraqla yewetkenliki arqiliq ademgerchilik, diyanet tonigha oriniwalghan hiyliger, ikki yüzlimichi qesemxorlarning kishilerge ularning mohtajliqidin paydilinip, ziyankeshlik qilidighan rezil mahiyiti échip tashlan'ghan hemde ezeldin niyiti yaman bolghanlargha ishinishning ziyini, erzimes ishlar üchün öz'ara azarlishishning zorawanlarning téximu éghir ziyankeshlik qilishi üchün destek bolup béridighanliqi körsitip bérilgen. Eserde yuqiriqi yadroluq mezmunlardin bashqa yene rast sözlük bolush, toghra yol tutush, dostluqqa sadiq bolush, halal yashash, oljigha qara sanimasliq, amanetke xiyanet qilmasliq, yaxshiliqqa yamanliq qilidighan yawuz tebi'etliklerdin hezer eylesh, hazirche yaxshiliq qilghanlarning kéyin azar bérishidin saqlinish, bilimsiz, nadanlar bilen hemsöhbet we ülpet bolmasliq qatarliq mezmunlarmu qayil qilarliq derijide ipadilen'gen. Eserdiki: Shir zenjirde baghlaqliqtur, tülke yürgey bosh bikar, Eysh - ishret birle sehra qoynida eylep shikar. Zérek adem öz öyide ghem bilen meshghul, lékin,Yürer ghapil seyri eylep nege barsa ixtiyar. Dégen misralarda jem'iyettiki tengsizlik üstidin shikayet qilin'ghan. "Kelile we démne" de gerche yuqiriqidek bir qatar xelqchilliq, démokratik idiye bilen yughurulghan ilghar mezmunlar ipadilen'gen bolsimu, lékin mentiqiy jehettin eserning tüp xahishigha zit bezi passip terkiblermu öz ipadisini tapqan. Mesilen: Bexti iqbal yultuzi sanga qarap tughqan küni, Bolsa herne meqsiting ilkingge kelgey u udul. Teliying qilmay medet tetür qarap turghan küni, Kölge barsang köl süyi qurup shu'an bolghusi chöl.Dégen misralarda teqdirchilik idiyisi ipadilen'gen bolsa, "rum shahzadisining hékayisi" de shahzadining kélishken qamitini xotunlargha köz - köz qilip, héchqandaq ejir qilmayla nurghun pulgha ériship, axirda bashqa bir elge padishah bolghanliqi yézilip, emgek we hüner - kesip kemsitilgen. Uningdin bashqa "qagha bilen chashqan we kepterlerning hékayisi" de bu hékayining esliy xahishigha zit halda chashqanning öz uwisida ming dinar pulni bésip yatqan chaghda zahitning dastixinidiki yémekliklerni oghrilashqa madari yetkenliki, zahit ming dinarni éliwalghandin kéyin, chashqanning yawash we ajiz bolup qalghanliqi hemde bu weqening tügellimisi bolghan "herkimning puli az bolsa qedri xar bolidu"dégen söz arqiliq pulgha choqunush idiyisi ipadilen'gen. Bulargha tenqidiy mu'amile qilishqa toghra kélidu, elwette. Eser bedi'iylik jehette özige xas alahidilik yaratqan. Muwappeqiyetlik yaritilghan janliq pérsonazhlar obrazi eserde alahide közge chéliqip turidighan alahidiliklerning biri hésablinidu. Bu pérsonazhlar gerche türlük haywanlar bolsimu, lékin janlandurush usuli arqiliq ulargha insan'gha xas til we tuyghu bérilgen. Tipikleshtürüsh usuli arqiliq türlük kishilerning mijez - xulqi, söz - heriketliri ular üstige mujessemleshtürülgen. Eserdiki herbir haywan'gha uning esliy tebi'itige mas xaraktér bérilgen bolup, roshen simwolluq xususiyetke ige. Mezmunni erkin ipadilesh üchün, eserde türlük zhanirlarning alahidilikliri gireleshtürülüp qollinilghan. Eser özidiki suzhit tereqqiyatining herqaysi basquchliri boyiche sistémiliq teshkillen'gen weqelikler, inchike süretlen'gen tipik muhit ichidiki tipik pérsonazhlar we ularning ichki kechürmishliri heqqidiki teswirler bilen köz aldimizda zor hejimlik roman süpitide gewdilense, pérsonazhlar heriket qiliwatqan orunning konkrét, ixchamliqi, birqanche hékayide tutash rol éliwatqan pérsonazhlar, ularning roshen indiwidu'alliqqa ige di'alogliri, pérsonazhlar otturisidiki ötkür dramatik toqunush arqiliq köp perdilik sehne esiri süpitide namayan bolidu. Qurulma jehette eserde shaxlitip bayan qilish usuli qollinilip, nurghun ushshaq hékayiler öz'ara tutashturulghan halda bir pütün hékayiler sistémisini shekillendürgen. Eserde yene weqelikning eng jiddiy, eng körkem jaylirini hemde bu asasta peyda bolghan qaynaq héssiyatni bayan qilishta nesriy til ajizliq qilghanda, shé'iriy til qollinilghan bolup, yuqiri maharet bilen yézilghan bu shé'irlarmu kishige yéqimliq istétik tesirat béridu. Buningdin sirt, obrazliq, güzel til bilen jayida qollinilghan istilistikiliq wasitilermu eserning bedi'iy jelp qilish küchini ashurushta muhim rol oynighan.
4.Eserning qimmiti we tesiri "Kelile we démne" qedimki hindi, pars jem'iyitide dölet desturi süpitide etiwarlan'ghan. Téwip berzuyening shah emri boyiche bu kitabni izdep hindistan'gha qilghan sepiri we firdewsi "shahname"de teswirligen shahzade shiroyning bu kitabni öz yénida saqlighanliqi qatarliq melumatlar bu pikrimizni delilleydu. Emma, eserning eng muhim qimmiti uning xelqning eqil - parasitini namayan qilip, kishilerge hayat heqiqetlirini ögetkenlikide we bizge qedimki kishilerning barawerlik asasidiki ghayiwi güzel kélechekke bolghan telpünüshlirini tonutup bergenlikide körülidu.Eser dunyadiki birmunche milletlerning éghiz we yazma ijadiyitige xéli chongqur tesir körsetken. Biz hazir "ming bir kéche"dinla emes, belki yene bokkachchuning "on künlük söhbet", chosérning "kéntirbiri hékayiliri", lafunténning "shé'iriy meseller", firansiye dastani "tülke rénat" qatarliqlardinmu uning tesirini köreleymiz. Muqeffaning erebche nusxisi 11 - esirde siymon teripidin grék tiligha, 12 - esirde robi ju'il teripidin ibray tiligha, 1251 - yili ispan tiligha terjime qilin'ghan. 1583 -Yilighiche bu üch nusxa yene italiyan, némis, slawiyan, latin, daniye, islandiye, gollandiye, fransuz, én'gliz tillirigha terjime qilin'ghan. Mewlana huseyinning parsche nusxisi sherqte türk, grozin, hindi we uyghur tillirigha, yawropada 1644 -yili fransuz tiligha terjime qilin'ghan.Shinjangdiki uyghur, qirghiz, tajik milletlirining éghiz edebiyati bu eserning xéli chongqur tesirige uchrighan. Tajiklarning "shir bilen öküz", qirghizlarning "qushqach bilen yilan", "töt dost" qatarliq meselliri kelile we démne" ni menbe qilghan. Eserning uyghur xelq mesellirige bolghan tesiri téximu gewdilik bolup, xelqimiz arisida keng tarqalghan hemde toplamlargha kirgüzülgen bezi mesellirimizning eserdiki bir qisim meseller bilen nahayiti oxshiship kétidighanliqi bu nuqtini ispatlaydu. Mesilen, "shir bilen toshqanning hékayisi"bilen "yolwas bilen toshqan", "tashpaqa bilen chayanning hékayisi" bilen "paqa bilen chayan", "tashpaqa bilen ördeklerning hékayisi" bilen "maxtanchaq paqa", "qagha bilen chashqan we kepterlerning hékayisi" bilen "keklikler", "keklik, chil we müshükning hékayisi" bilen "haji müshük", "éyiqlar bilen maymunlarning hékayisi" bilen "maymunlar bilen éyiqlar", "öz eslige aylan'ghan chashqanning hékayisi"bilen "tekebbur melike", "xiyalperes teqwadarning hékayisi" bilen hamaqetning xiyali", "padishah bilen qarchighining hékayisi"bilen "wapadar qush", "owchi bilen taliplar hékayisi" bilen "erkekmu, orghachimu", "chashqan bilen paqining hékayisi" bilen "paqa bilen chashqan", "doramchi qaghining hékayisi" bilen "shatuti bilen bulbul", "exmeq oqaning hékayisi"bilen "tömür yeydighan chashqan" (herbir jüp meselning bashtikisi "kelile we démne" diki mesel, axiridikisi uyghur xelq meseli)qatarliq 14 jüp mesel qismen perqlerdin sirt weqelik, pérsonazh, bash téma jehetlerdin oxshashliqqa ige. Bularning ichidiki uyghur xelq meselliri biwasite "kelile we démne" ni menbe qilghan. Lékin, shunimu körüsh kérekki, herqandaq edebiy eser özini qobul qilghuchi milletning edebiyatigha yétip barghanda, shu millet edebiyatining tallishi, qayta pishshiqlap ishlishi qatarliq jeryanlarni bashtin kechüridu. Qobul qilghuchi milletning edebiyatimu sirttin kelgen tesirge qarita pa'aliyetchanliq bilen inkas qayturidu, uni özide ilgiri bar bolghan alahidilikler bilen qayta yughurup, sirttin kelgenliki bilinmigüdek derijidiki yéngi nerse qilip chiqidu. Yuqiriqi mesellirimiz bilen ularning menbesi otturisidiki munasiwetmu buning sirtida emes. Omumen, "kelile we démne" pelsepiwilikke bay mezmuni, özige xas bedi'iy alahidiliki we tesirining chongqurluqi bilen nadir mesel - chöchekler xezinisi bolushqa munasip. Töwende bu kitaptin élin'ghan birqisim hékmetlerdin hozurlinayli.* Bu dunyada alte nersining alte nersisiz bolushi mumkin emes : Dunyaning méli heriketsiz bolmaydu ; Nepsning xahéshi méhnetsiz bolmaydu ; Xotunlar bilen bille bolmaq balasiz bolmaydu ; Yamanlargha qoshulmaq nadametsiz bolmaydu ; Béxildin teme qilmaq xarliqsiz bolmaydu ; Padishahqa mulazim bolmaq apetsiz bolmaydu . * Yügürük we chirayliq yorghilaydighan atni baghlap baqidu . Bulbul chirayliq sayrighanliqi üchün qepeske solaydu . Méwilik derex méwe bergenliki üchün uning béshigha chiqip shaxlirini dessep shéxini sunduridu we tawus ( toz ) öz hösni jamali bilen jilwe eyligenliki üchün qanat quyruqini qirqiydu . * Qedir bilmes kishi bilen söhbet tüzmek we qimmitini bilmes kishi qéshida xizmet qilmaq xuddi hosul élishni teme qilip shor yerge uruq chachqan'gha yaki anidin tughma gasning quliqigha sözligen'ge weyaki qarighu kishidin özining hösn jamalini teripleshke söz telep qilghan'gha weyaki suning yüzige xet yazghan'gha oxshash bir ishtur . * Héchqandaq düshmenni xar körmeslik kérek . Chünki , « yingnining qolidin kelgen ish neyzining qolidin kelmeydu . Ot gerche kichik bolsimu pütün bir alemni köydürüshi mumkin . » * Yaxshi oylan'ghan pikir palwanliqtin yaxshi .* Jahandiki alem ehli özlirining herikiti we xuy peylige qarap töt xilgha bölünidu : Birinchisi ; Deydu qilidu , bu tirikchilik qa'idisini bilidighanlarning qa'idisidur . Ikkinchisi ; Démeydu , qilidu , bu , merdlerning aditidur . Üchinchisi ; Deydu , qilmaydu , bu , munapiqlarning usulidur . Tötinchisi ; Démeydu , qilmaydu , bu , béxil we himmiti peslerning xislitidur . * Ulughlar öz depterlirige : « alte nersidin payda alghili bolmaydu » dep yézip qoyghaniken . Ular : emelsiz sözdin , jewrilik maldin , tejribisiz dostluqtin , ri'aye qilinmighan ilimdin , meqsetsiz sediqidin we saqsiz tirikliktin payda alghili bolmaydu , déyishken . * Hiyle mikirdin waz kech , chünki xelqni aldiyalighéning bilen xudani aldiyalmaysen . Hiylining tolisi hiyle ishletküchining özige zerer qilidu we jazasi yétidu . * Qelemning tili ikkige ayrilghachqa padishahning mal mülkige we memliketke pasibanliq qilidu . Qilich bir bisliq bolghanliqi üchün uning ishi qan ichish we qan töküshtur . Emma targhaq bolsa köp tilliq bolghach , uning ishi nazininlarning béshi üstide orun tutushtur . * Ölimalar : « kishini halak qilishqa heriket qilghuchilar eqilidin burun ölidu . Lékin jéni ténidin bir yolila chiqmaydu , belki shundaq boliduki , uninggha hayattin bizar bolghudek derijide bir renj yétidu . Herdem özige ölüm tileydu , emma unche ongay ölmeydu » deydu . * Buzuruklar : « töt guruhni töt waqitta sinash kérek . Yeni , batur bahadirlarning shija'itini jengde ; Xiyanetsiz insabliq kishilerning diyanitini élim bérim mu'amiliside ; Xotun we perzentlerning wapasini namrat chaghlarda ; Heqiqiy dostlarni bala qaza kelgen waqitta sinash kérek » dep éytqan . * Her kishi töt ish qilsa töt ejir tapidu : birinchisi , zulum qilsa halakiti yéqin bolidu ; Ikkinchisi , xotunlar söhbitige héris bolsa reswaliqqa uchraydu ; Üchinchisi , yémek ichmekke tola bérilse késelge duchar bolidu ; Tötinchisi , nadan wezirlerning pikrige ishense , memlikiti bilen widalishidu . * Hökümalar : « üch xil kishi hékmet rewishidin yiraq we eqil yolidin tashqiridur » dep éytishqan . Birinchisi , özining küch quwwitige ishinip , her qandaq bala kelse qarshi kétiwiridighanlar . Bundaq kishiler aqiwet özini halaketke salidu ; Ikkinchisi , ta'am we sharabning özige yéterlik miqdarini bilmeydighanlar we meydisining hezim qilishigha ajiz kélishidin qorqmay yewéridighanlar . Shübihsizki , bundaq kishiler öz jénining düshminidur ; Üchinchisi , adawet ehlining sözige meghrur bolup , ularning xoshametlirige aldan'ghanlar . Bundaq kishilerning ishi axiri hesret nadamet we pushayman keltüridu . * Buzruklarning éytishiche sekkiz nerse sekkiz nersige baghliq bolidu . Ular munulardur : xotunning izziti er bilen , balining izziti ata bilen , shagirtlarning eqli hoshi ustaz bilen , leshkerlerning quwwiti serdar bilen , zahidlarning karamiti teqwadarliq bilen , puqralarning xatirjemliki padishah bilen , padishahliq ishining nizami adilliq bilen , adilliqining ronaq tépishi eqil we hoshyarliq bilen baghliq bolidu . * Ushshaq gepmu déyiliwerse bara bara yoghinap mukemmelliship qalidu de , axiri uni ret qilghili bolmay qalidu . Bu xuddi bulaqlarning süyi yighilip chong deryani hasil qilghanda , uningdin kémige chüshmey turup ötkili bolmighandek bir ish . Shunga gherez bilen qilin'ghan sözler ushshaq waqtidila uni ret qilmaq kérek . Shundila bashqilarningmu sözleydighan yoli baghlinip , ishning axiri pitne pasatqa aylinalmaydu . * Ghezepni terk etmek hemme yaxshi xuyning atisi , achchiqlanmaq barliq yaman xuyning anisi . * Üch xil kishi hemme ghem endishining ilkide esir bolup turidu : birinchisi , yaman ishning qestide yürgen kishi ; Ikkinchisi , qudritining barida yaxshi ish qilmighan kishi ; Üchinchisi , nadanliq bilen oylimay ish qilip , axirida hesret nadametke qalghan kishi . * Üch xil kishi özini renjige salidu : uning birinchisi , jeng waqtida özidin ghapil bolghanlar . Ular zexme yeydu ; Yene biri , haramdin mal jughlighanlar . Ularning méli talan tarajqa kétip , özide uwaldin bashqa nerse qalmaydu ; Yene biri , özi qéri turup yash xotun alghanlar . Ular uning bilen köngül achalmaydu.( «kelile we demine» dégen kitapning muqeddime sözidin, muhemmedtursun turdining shu namliq maqalisidin we «shinjang medeniyiti» ge bésilghan hékmetlerdin élinip retlendi)
Eserning menbeliri Eserning qolimizdiki nusxisi arilashma medeniyetning mehsuli. U miladiye 6 - esirdin 18- esirgiche qoldin qolgha ötüsh, tildin tilgha terjime qilinish we üzlüksiz ijadiy béyitish netijiside hazirqi haletke kelgen. Shunga, uning menbelirimu birqeder murekkep. Emma, qedimki hindistanning meshhur mesel - chöchekler toplimi "besh name"bilen ottura esir pars xelq éghiz edebiyati nemuniliri uning asasliq menbesi bolup hésablinidu. "Besh name"qedimki hindistan xelq éghiz ijadiyitining mehsuli bolup, uningda türlük haywanat pérsonazhlar asasiy gewde qilin'ghan qiziqarliq mesel - chöchekler arqiliq eyni dewr ré'alliqining bedi'iy kartinisi sizip bérilgen. Kitabning muqeddimiside qeyt qilinishiche, uni qedimki hindi hekimliridin wisnusarman ( Visnusarman )padishah amararasakti ( Amarasakti) ning üch neper döt oghlini eqilliq qilip yétishtürüsh üchün yazghaniken. Qedimki hindistanda bu kitabning töt xil nusxisi bolghan. Buning ichide "keshmir nusxisi"eng qedimiy nusxa bolup, miladiye 6 - esirdin burun kitab halitige kelgen. 1199 - Yili bunabxadra ( Bunabhadra)isimlik brahman wezir soma ) soma ( ning buyruqi boyiche ilgiriki nusxilar asasida bu kitabning toluq nusxisini ishlep chiqqan. Ji shyenlin ependi 1959-yili mushu nusxini xenzuchigha terjime qilghanidi. "Besh name" miladiye 6 - esirdila parslargha yétip barghan. Shu chaghda iran shahliridin xusrew noshirwan (531 -579 - yilighiche textte olturghan ) ning buyruqi boyiche téwip berzuye bu kitabning hindistanning gherbiy shimal qismida tarqalghan nusxisini qedimki pars tili -pehliwi tiligha terjime qilghan. Firdewsi "shahname"ning "xusrew perwiz we shirin dastani"dégen qismida tilgha alghan "kelile" kitabi mushu nusxini körsetse kérek. 570 - Yili etrapida suriyilik bud (Bud )isimlik edib bu kitabni ehliwi tilidin qedimki suriye tiligha terjime qilghan hemde kitabni "besh name" diki karataka ( Karataka )we damanaka ( Damanaka ) dégen ikki chilböre bash qehrimanning ismining ahang terjimisi boyiche "kelile we démne" dep atighan. Bu nusxining eyni chaghdila nurghun jayliri zaya bolup ketken. 750 - Yili etrapida ebul hesen abdulla bni eli muqeffa(724 - 759)bu kitabni pehliwi tilidin ereb tiligha terjime qilghan. Muqeffa terjime jeryanida ijadiy yol tutup, bezi yéngi mezmunlarni qoshqan hemde kitabni oxshashla "kelile we démne"dep atighan. 1442 - Yili nesrulla ibni muhemmed ibni abdulhemid ebul me'ali bu kitabni muqeffaning erebche nusxisidin pars tiligha qayta terjime qilghan. Kéyin mewlana huseyin )wa'iz kashifi) kitabni ebul me'ali nusxisi asasida pars tili bilen qaytidin chüshinishlik qilip ishlep chiqqan. Bu nusxining uslubi we tili güzel bolup, molla muhemmed tömürning chaghatay uyghur tilidiki nusxisi mushu nusxa asasida ishlen'genidi. "Besh name" ning 6 - esirde téwip berzuye asaslan'ghan sanskritche nusxisi yoqilip ketken. Bu eng deslepki nusxa bolghachqa, uningdiki mesel - chöchekler san jehettin nisbeten az bolup, köpinchisi haywanat chöchekliridin ibaret idi. "Kelile we démne" ning 1934 - yili qahire mustafa muhemmed neshriyati neshr qilghan muqeffa nusxisi asasida ishlen'gen xenzuche terjimisi bilen "besh name" ning ji shyenlin ependi sanskrit tilidin terjime qilghan xenzuche nusxisini sélishturghanda, ular otturisida nahayiti zor perq barliqini körimiz. Ji shyenlin asaslan'ghan nusxa 12 - esirdiki toluqlan'ghan nusxa bolup, uningda besh ghol hékaye ichide 78 mesel - chöchek bar. "Kelile we démne" ning muqeffa nusxisi asasida ishilen'gen xenzuche nusxisida 15 kichik mawzu astida 42 chöchek bar. Buningda "besh name" ning yuqiriqi nusxisidiki xéli köp chöchekler eynen saqlan'ghandin sirt, yene bezi pars chöcheklirimu uchraydu. Buningdin muqeffaning terjime jeryanida bezi mesel - chöcheklerni qoshqanliqini bilish mumkin. "Kelile we démne"ning uyghurche nusxisida 14 bab ichide 103 mesel - chöchek bar. Bularning bir qismi "besh name"diki we muqeffaning erebche nusxisidiki chöchekler, yene bir qismi bolsa ebul me'ali bilen mewlana huseyin terjime qilish we qayta ishlesh jeryanida yéngidin qoshqan pars chöchekliridur.
2. Obulhesen abdulla muqeffa heqqideMuqeffa 427 - yili eyni waqittiki pérsiyining zul shehiride, yeni hazirqi firuz'abadta tughulghan, baliliq chaghliri pérsiyide ötken, kéyin besrege kelgen. U ateshperes idi. Uning yéziqchiliq hayati umeyye dewri(661 -750)de bashlan'ghan, abbasiylar hakimiyiti tiklen'gendin kéyin, ahwaz waliysi éysa binni elining qolida katip bolup ishligen hemde islamgha bey'et qilghan, u xelipe mensurning taghisi abdulla binni eli üchün yézip bergen qullarni azad qilish heqqidiki kapaletnamide küchlük ibarilerni ishlitip, mensurning ghezipini qozghighanliqi üchün, muqeffadin narazi bolup kéliwatqan besre waliysi sufuya 759 - yili uni chaqirtip ténini parchilap otqa tashlap köydürüwetken.Muqeffa 35 yilliq hayatida ereb hökümranlirining merwiylerge salghan zulumlirini öz közi bilen körgen. U öz ejdadlirining eserlirini erebchige terjime qilish arqiliq sasaniylarning seltenitini abbasiylargha bildürmekchi we mewjut tüzümni islah qilmaqchi bolghan. U "kelile we démne" din bashqa yene "shahname"ning muhim matériyal menbesi bolghan "xudayname", pars örp - adet we medeniyiti mezmun qilin'ghan "ayinname", xusrew noshirwanning terjimihaligha a'it "tajname", danishmenler tezkirisi "mazdak" qatarliq parische eserlerni, aristotilning parschigha terjime qilin'ghan "katégoriye", "istilistika"qatarliq eserlirini, porfilining "isaghuch"(logikigha muqeddime)dégen esirini erebchige terjime qilghan, "wezirler heqqide kitab", "edepname"qatarliq eserlerni ereb tilida yézip tamamlighan. Muqeffa özining mol ilmiy emgekliri arqiliq abbasiylar dewridiki sherq medeniyiti oyghinish herikitige tégishlik hesse qoshup, ereb edebiyati tarixidiki meshhur shexs bolup qalghan. "Kelile we démne" gerche muqeffaning terjime esiri bolsimu, lékin u terjime jeryanida ijadiy yol tutqanliqi üchün eserning türlük tillardiki terjimisi we qayta ishlen'gen nusxilirining hemmiside aptor süpitide tonulghan. 3. Eserning idiyiwi mezmuni we bedi'iy alahidiliki "kelile we démne" öz sehipiliride shah dabishlim bilen bidpay hekimning söhbitini wasite qilip teshkillen'gen bir qatar mesel - chöchekler we ularda yaritilghan roshen xaraktérge ige pérsonazhlar obrazi arqiliq kishilik hayattiki birmunche ré'al ijtima'iy mesililerni pelsepiwi yüksekliktin yarqin eks ettürgen. Qedimki rim meselchisi pédrus: "ézilgüchi qullar özlirining iz'har qilishqa pétinalmighan héssiyatlirini mesel sheklide iz'har qilip, toqulma letipiler arqiliq eyiblinishtin saqlan'ghan" dégenidi. "Kelile we démne"meselning bu xil alahidilikini özide toluq mujessemleshtürgen halda quldarliq we fé'odalliq tüzüm astidiki emgekchi xelqning ashkara iz'har qilishqa pétinalmighan ashu xil héssiyatlirini iz'har qilip bergen. Yaxshiliq bilen yamanliq otturisidiki küreshte yaxshiliqning yamanliq üstidin haman ghalip kélidighanliqi eserning béshidin axirighiche singgen tüp idiye bolup, eserdiki bir muqeddime we mexsus témilar boyiche ayrilghan 14 bab ichidiki mezmun jehette öz'ara baghlinishliq hem nispiy musteqilliqqa ige mesel - chöchekler bu tüp idiyini chöridigen halda tenqid qilish bilen medhiyilesh, inkar qilish bilen mu'eyyenleshtürüshke teng étibar bergen bolup, yamanliq, rezillik, xunüklik we uning ré'alliqtiki ipadisi bolghan temexorluq, ikki yüzlimichilik, hesetxorluq, chéqimchiliq, yalghanchiliq qattiq tenqid astigha élinip inkar qilin'ghan; Semimiylik, aq köngüllük, adilliq we heqqaniyet medhiyilinip mu'eyyenleshtürülgen. Bu xil mezmun eserning 1 -, 2 - bablirida nuqtiliq teswirlen'gen aq köngül kelile bilen betniyet démnedin ibaret ikki chilböre pérsonazh hemde démnening kelile sözlep bergen ibretlik hékayetlerge qulaq salmay, nam - ataq we yuqiri mertiwe élish üchün shir padishahning xizmitige barghanliqi, özining rezil meqsiti üchün semimiy, bigunah öküzni shirgha chéqishturush yoli bilen uninggha ziyankeshlik qilip, axirda özining suyqestliri pash bolup ölümge höküm qilin'ghanliqidin ibaret janliq weqelikler arqiliq ipadilen'gen. Eserdiki "shahi adilning hékayisi", "tülke bilen toshqan we börining hékayisi", "qagha bilen yilan we molunning hékayisi" qatarliqlarda, bolupmu "zalim shir bilen qaraqulaq hékayisi"de sözlen'gen méwilik derexning nalisige qarimay uning yiltizini qirqighan chashqanning yilan'gha, yilanning kirpige, kirpining tülkige, tülkining itqa, itning yolwasqa yem bolghanliqi, yolwasning owchi oqida ölgenliki, owchini atliq kishi öltürgenliki, atliq kishining attin yiqilip ölgenlikidek weqeliklerde yuqiriqi mezmunlaryenimu chongqurlashturulup, hiyle - mikir, suyqest, hesetxorluq, qara niyetlikning shumluq we halakettin bashqa aqiwet bermeydighanliqi, bashqilarni halak qilishqa heriket qilghuchilarning haman öz ejilidin burun ölidighanliqi chüshendürülgen. Eserdiki xéli köp mesel - chöcheklerde dostlar ara inaq, ittipaq ötüsh, qiyinchiliq, xewp - xeter aldida öz'ara yardem bérishtin ibaret güzel exlaq we insanperwerlik roh medhiyilinip, zorawanliq, tajawuzchiliq pash qilin'ghan. Ittipaq bolush, inaq ötüsh insandiki güzel exlaq, shundaqla edebiyattiki ölmes témilarning biri. Eserde bu téma türlük haywanat obrazliri we ularning pa'aliyetliri arqiliq janliq yorutup bérilgen. Mesilen, "qagha bilen chashqan we kepterning hékayisi" de bir top kepter owchining tuziqigha chüshüp qalghanda, bir qéri kepterning yol körsitishi bilen hemme kepterler ortaq meqsette bir nishan'gha qarap tozaqni kötürüp uchup kétidu, kéyin chashqanning tuzaq yiplirini üzüwétishi bilen kepterler xeterdin qutulidu. Bu ehwalni körüp turghan qagha chashqan bilen dost bolidu. Axirda chashqan, qagha, tashpaqa, kéyik we kepterler öz'ara dost bolup, japa - musheqqet we halawette bir - birige sadiq dost bolup, özining küchlük düshmenlirini meghlup qilidu. Ittipaqliq, inaqliq téma qilin'ghan chöcheklerde yene zulum we xorluqqa uchrighan ajizlarning zich hemkarliship, ezgüchi zorawanlar üstidin ghelibe qilghanliqi, herqandaq zorawanliqning mustehkem ittipaqliq astida haman berbat bolidighanliqi ipadilen'gen. "Kelile we démne" diki mesel - chöcheklerning arqa körünüshi bolghan qedimki hindistanda quldarliq tüzümdiki döletler shekillen'gendin kéyinki birqanche ming yilghiche qattiq derije tüzümi dawam qilghan bolup, atalmish yuqiri derijilik kishiler hésablan'ghan hökümranlar töwen derijilik kishiler hésablan'ghan keng jismaniy emgekchilerni xalighanche ézetti we öltüretti. Xelqning qilche qarshiliq körsitish hoquqi yoq idi. Ular bundaq tengsizlikke türlük chariler bilen qarshiliq körsetsimu, tarixiy shara'itning cheklimisi tüpeylidin ongushsizliqqa uchraytti. Shundaqtimu ular küreshni toxtatmaytti hemde güzel kélechekke telpünetti. Eserde emgekchi xelqning bu xil küreshliri we arzuliri roshen eks ettürülgen. Mesilen, "qagha bilen yilanning hékayisi"de bir qagha changgidiki balilirigha aram bermeywatqan yilanni bir ayalning yilanni öltürüshtiki epchil charisi bilen yoqatqanliqi yézilghan. "Qushqach bilen qurghuyning hékayisi", "qushqach bilen yilanning hékayisi", "bir jüp teyturdi we derya wekilining hékayisi" qatarliqlarda bu xil idiye téximu gewdilik ipadilen'gen. Bu xil mezmundiki chöcheklerde yene küresh qilishqa jür'etlik we mahir bolush idiyisi algha sürülgen. Mesilen, "shir bilen toshqanning hékayisi" de bir zalim shirning her küni nöwet bilen birdin janiwarni yeydighanliqi, nöwet toshqan'gha kelgende, toshqan jür'etlik bolup, eqil ishlitip, shirni quduq béshigha bashlap kelgenliki, shir quduq ichide özining kölenggisini körüp uning bilen élishish üchün quduqqa sekrep ölgenliki hékaye qilin'ghan. Bashqilarning rizqigha changgal sélish fé'odal zorawanlarning nomussiz qilmishliridin biri bolup, ular öz halawiti üchün emgekchi xelqqe éghir külpetlerni keltüretti. Emgekchi xelqning zorawanlardin qutulush arzusi we tajawuzchilarning haman meghlup bolidighanliqi eserning "huwqushlar bilen qaghilarning hékayisi", "maymunlar bilen éyiqlarning hékayisi"sehipiliridiki huwqush, éyiq, pil qatarliq zorawanlarning shermende aqiwetliri hemde "maymun bilen tongguzning hékayisi" diki owchidin ürküp qéchip kelgen bir tongguzning maymunning zéminigha üsüp kirgenliki, maymun ilajsiz uni qarshi élip, özi yéyish üchün saqlap qoyghan enjürliridin azraq bergenliki, tongguz qana'et qilmay hemme enjürni yep tügitiwétish üchün enjür derixige chiqqanda yiqilip chüshüp, reswalarche ölgenlikidek weqelik arqiliq janliq bayan qilin'ghan.Eserdiki yene bir qisim mesel - chöcheklerde tenqidning tigh uchi eyni jem'iyettiki yuqiri tebiqe kishilirige qaritilghan. Mesilen, "yilan bilen paqining hékayisi" de paqilar padishahining her küni ikki paqini bir zeherlik yilan'gha yem qilip bérish bedilige özi yilan'gha minip huzurlinidighanliqi yézilip, bashqilarning hayati bedilige huzur - halawet süridighan, kichikkine abruy üchün bashqilarning jénini satidighan nomussizlar qattiq qamchilan'ghan bolsa, "keklik, chil we müshükning hékayisi"de bir uwini taliship azarliship qalghan keklik bilen chilning kündüzi roza tutup, kéchisi ibadet qilidighan qiyapetke kiriwalghan, héchqandaq janiwarni yémeslikke qesem ichken bir müshükke dewa éytip kelgenliki, müshük dewani sorash uyaqta tursun öz tebi'itini ashkarilap, yaghlima gepler bilen ularni qaymuqturup biraqla yewetkenliki arqiliq ademgerchilik, diyanet tonigha oriniwalghan hiyliger, ikki yüzlimichi qesemxorlarning kishilerge ularning mohtajliqidin paydilinip, ziyankeshlik qilidighan rezil mahiyiti échip tashlan'ghan hemde ezeldin niyiti yaman bolghanlargha ishinishning ziyini, erzimes ishlar üchün öz'ara azarlishishning zorawanlarning téximu éghir ziyankeshlik qilishi üchün destek bolup béridighanliqi körsitip bérilgen. Eserde yuqiriqi yadroluq mezmunlardin bashqa yene rast sözlük bolush, toghra yol tutush, dostluqqa sadiq bolush, halal yashash, oljigha qara sanimasliq, amanetke xiyanet qilmasliq, yaxshiliqqa yamanliq qilidighan yawuz tebi'etliklerdin hezer eylesh, hazirche yaxshiliq qilghanlarning kéyin azar bérishidin saqlinish, bilimsiz, nadanlar bilen hemsöhbet we ülpet bolmasliq qatarliq mezmunlarmu qayil qilarliq derijide ipadilen'gen. Eserdiki: Shir zenjirde baghlaqliqtur, tülke yürgey bosh bikar, Eysh - ishret birle sehra qoynida eylep shikar. Zérek adem öz öyide ghem bilen meshghul, lékin,Yürer ghapil seyri eylep nege barsa ixtiyar. Dégen misralarda jem'iyettiki tengsizlik üstidin shikayet qilin'ghan. "Kelile we démne" de gerche yuqiriqidek bir qatar xelqchilliq, démokratik idiye bilen yughurulghan ilghar mezmunlar ipadilen'gen bolsimu, lékin mentiqiy jehettin eserning tüp xahishigha zit bezi passip terkiblermu öz ipadisini tapqan. Mesilen: Bexti iqbal yultuzi sanga qarap tughqan küni, Bolsa herne meqsiting ilkingge kelgey u udul. Teliying qilmay medet tetür qarap turghan küni, Kölge barsang köl süyi qurup shu'an bolghusi chöl.Dégen misralarda teqdirchilik idiyisi ipadilen'gen bolsa, "rum shahzadisining hékayisi" de shahzadining kélishken qamitini xotunlargha köz - köz qilip, héchqandaq ejir qilmayla nurghun pulgha ériship, axirda bashqa bir elge padishah bolghanliqi yézilip, emgek we hüner - kesip kemsitilgen. Uningdin bashqa "qagha bilen chashqan we kepterlerning hékayisi" de bu hékayining esliy xahishigha zit halda chashqanning öz uwisida ming dinar pulni bésip yatqan chaghda zahitning dastixinidiki yémekliklerni oghrilashqa madari yetkenliki, zahit ming dinarni éliwalghandin kéyin, chashqanning yawash we ajiz bolup qalghanliqi hemde bu weqening tügellimisi bolghan "herkimning puli az bolsa qedri xar bolidu"dégen söz arqiliq pulgha choqunush idiyisi ipadilen'gen. Bulargha tenqidiy mu'amile qilishqa toghra kélidu, elwette. Eser bedi'iylik jehette özige xas alahidilik yaratqan. Muwappeqiyetlik yaritilghan janliq pérsonazhlar obrazi eserde alahide közge chéliqip turidighan alahidiliklerning biri hésablinidu. Bu pérsonazhlar gerche türlük haywanlar bolsimu, lékin janlandurush usuli arqiliq ulargha insan'gha xas til we tuyghu bérilgen. Tipikleshtürüsh usuli arqiliq türlük kishilerning mijez - xulqi, söz - heriketliri ular üstige mujessemleshtürülgen. Eserdiki herbir haywan'gha uning esliy tebi'itige mas xaraktér bérilgen bolup, roshen simwolluq xususiyetke ige. Mezmunni erkin ipadilesh üchün, eserde türlük zhanirlarning alahidilikliri gireleshtürülüp qollinilghan. Eser özidiki suzhit tereqqiyatining herqaysi basquchliri boyiche sistémiliq teshkillen'gen weqelikler, inchike süretlen'gen tipik muhit ichidiki tipik pérsonazhlar we ularning ichki kechürmishliri heqqidiki teswirler bilen köz aldimizda zor hejimlik roman süpitide gewdilense, pérsonazhlar heriket qiliwatqan orunning konkrét, ixchamliqi, birqanche hékayide tutash rol éliwatqan pérsonazhlar, ularning roshen indiwidu'alliqqa ige di'alogliri, pérsonazhlar otturisidiki ötkür dramatik toqunush arqiliq köp perdilik sehne esiri süpitide namayan bolidu. Qurulma jehette eserde shaxlitip bayan qilish usuli qollinilip, nurghun ushshaq hékayiler öz'ara tutashturulghan halda bir pütün hékayiler sistémisini shekillendürgen. Eserde yene weqelikning eng jiddiy, eng körkem jaylirini hemde bu asasta peyda bolghan qaynaq héssiyatni bayan qilishta nesriy til ajizliq qilghanda, shé'iriy til qollinilghan bolup, yuqiri maharet bilen yézilghan bu shé'irlarmu kishige yéqimliq istétik tesirat béridu. Buningdin sirt, obrazliq, güzel til bilen jayida qollinilghan istilistikiliq wasitilermu eserning bedi'iy jelp qilish küchini ashurushta muhim rol oynighan.
4.Eserning qimmiti we tesiri "Kelile we démne" qedimki hindi, pars jem'iyitide dölet desturi süpitide etiwarlan'ghan. Téwip berzuyening shah emri boyiche bu kitabni izdep hindistan'gha qilghan sepiri we firdewsi "shahname"de teswirligen shahzade shiroyning bu kitabni öz yénida saqlighanliqi qatarliq melumatlar bu pikrimizni delilleydu. Emma, eserning eng muhim qimmiti uning xelqning eqil - parasitini namayan qilip, kishilerge hayat heqiqetlirini ögetkenlikide we bizge qedimki kishilerning barawerlik asasidiki ghayiwi güzel kélechekke bolghan telpünüshlirini tonutup bergenlikide körülidu.Eser dunyadiki birmunche milletlerning éghiz we yazma ijadiyitige xéli chongqur tesir körsetken. Biz hazir "ming bir kéche"dinla emes, belki yene bokkachchuning "on künlük söhbet", chosérning "kéntirbiri hékayiliri", lafunténning "shé'iriy meseller", firansiye dastani "tülke rénat" qatarliqlardinmu uning tesirini köreleymiz. Muqeffaning erebche nusxisi 11 - esirde siymon teripidin grék tiligha, 12 - esirde robi ju'il teripidin ibray tiligha, 1251 - yili ispan tiligha terjime qilin'ghan. 1583 -Yilighiche bu üch nusxa yene italiyan, némis, slawiyan, latin, daniye, islandiye, gollandiye, fransuz, én'gliz tillirigha terjime qilin'ghan. Mewlana huseyinning parsche nusxisi sherqte türk, grozin, hindi we uyghur tillirigha, yawropada 1644 -yili fransuz tiligha terjime qilin'ghan.Shinjangdiki uyghur, qirghiz, tajik milletlirining éghiz edebiyati bu eserning xéli chongqur tesirige uchrighan. Tajiklarning "shir bilen öküz", qirghizlarning "qushqach bilen yilan", "töt dost" qatarliq meselliri kelile we démne" ni menbe qilghan. Eserning uyghur xelq mesellirige bolghan tesiri téximu gewdilik bolup, xelqimiz arisida keng tarqalghan hemde toplamlargha kirgüzülgen bezi mesellirimizning eserdiki bir qisim meseller bilen nahayiti oxshiship kétidighanliqi bu nuqtini ispatlaydu. Mesilen, "shir bilen toshqanning hékayisi"bilen "yolwas bilen toshqan", "tashpaqa bilen chayanning hékayisi" bilen "paqa bilen chayan", "tashpaqa bilen ördeklerning hékayisi" bilen "maxtanchaq paqa", "qagha bilen chashqan we kepterlerning hékayisi" bilen "keklikler", "keklik, chil we müshükning hékayisi" bilen "haji müshük", "éyiqlar bilen maymunlarning hékayisi" bilen "maymunlar bilen éyiqlar", "öz eslige aylan'ghan chashqanning hékayisi"bilen "tekebbur melike", "xiyalperes teqwadarning hékayisi" bilen hamaqetning xiyali", "padishah bilen qarchighining hékayisi"bilen "wapadar qush", "owchi bilen taliplar hékayisi" bilen "erkekmu, orghachimu", "chashqan bilen paqining hékayisi" bilen "paqa bilen chashqan", "doramchi qaghining hékayisi" bilen "shatuti bilen bulbul", "exmeq oqaning hékayisi"bilen "tömür yeydighan chashqan" (herbir jüp meselning bashtikisi "kelile we démne" diki mesel, axiridikisi uyghur xelq meseli)qatarliq 14 jüp mesel qismen perqlerdin sirt weqelik, pérsonazh, bash téma jehetlerdin oxshashliqqa ige. Bularning ichidiki uyghur xelq meselliri biwasite "kelile we démne" ni menbe qilghan. Lékin, shunimu körüsh kérekki, herqandaq edebiy eser özini qobul qilghuchi milletning edebiyatigha yétip barghanda, shu millet edebiyatining tallishi, qayta pishshiqlap ishlishi qatarliq jeryanlarni bashtin kechüridu. Qobul qilghuchi milletning edebiyatimu sirttin kelgen tesirge qarita pa'aliyetchanliq bilen inkas qayturidu, uni özide ilgiri bar bolghan alahidilikler bilen qayta yughurup, sirttin kelgenliki bilinmigüdek derijidiki yéngi nerse qilip chiqidu. Yuqiriqi mesellirimiz bilen ularning menbesi otturisidiki munasiwetmu buning sirtida emes. Omumen, "kelile we démne" pelsepiwilikke bay mezmuni, özige xas bedi'iy alahidiliki we tesirining chongqurluqi bilen nadir mesel - chöchekler xezinisi bolushqa munasip. Töwende bu kitaptin élin'ghan birqisim hékmetlerdin hozurlinayli.* Bu dunyada alte nersining alte nersisiz bolushi mumkin emes : Dunyaning méli heriketsiz bolmaydu ; Nepsning xahéshi méhnetsiz bolmaydu ; Xotunlar bilen bille bolmaq balasiz bolmaydu ; Yamanlargha qoshulmaq nadametsiz bolmaydu ; Béxildin teme qilmaq xarliqsiz bolmaydu ; Padishahqa mulazim bolmaq apetsiz bolmaydu . * Yügürük we chirayliq yorghilaydighan atni baghlap baqidu . Bulbul chirayliq sayrighanliqi üchün qepeske solaydu . Méwilik derex méwe bergenliki üchün uning béshigha chiqip shaxlirini dessep shéxini sunduridu we tawus ( toz ) öz hösni jamali bilen jilwe eyligenliki üchün qanat quyruqini qirqiydu . * Qedir bilmes kishi bilen söhbet tüzmek we qimmitini bilmes kishi qéshida xizmet qilmaq xuddi hosul élishni teme qilip shor yerge uruq chachqan'gha yaki anidin tughma gasning quliqigha sözligen'ge weyaki qarighu kishidin özining hösn jamalini teripleshke söz telep qilghan'gha weyaki suning yüzige xet yazghan'gha oxshash bir ishtur . * Héchqandaq düshmenni xar körmeslik kérek . Chünki , « yingnining qolidin kelgen ish neyzining qolidin kelmeydu . Ot gerche kichik bolsimu pütün bir alemni köydürüshi mumkin . » * Yaxshi oylan'ghan pikir palwanliqtin yaxshi .* Jahandiki alem ehli özlirining herikiti we xuy peylige qarap töt xilgha bölünidu : Birinchisi ; Deydu qilidu , bu tirikchilik qa'idisini bilidighanlarning qa'idisidur . Ikkinchisi ; Démeydu , qilidu , bu , merdlerning aditidur . Üchinchisi ; Deydu , qilmaydu , bu , munapiqlarning usulidur . Tötinchisi ; Démeydu , qilmaydu , bu , béxil we himmiti peslerning xislitidur . * Ulughlar öz depterlirige : « alte nersidin payda alghili bolmaydu » dep yézip qoyghaniken . Ular : emelsiz sözdin , jewrilik maldin , tejribisiz dostluqtin , ri'aye qilinmighan ilimdin , meqsetsiz sediqidin we saqsiz tirikliktin payda alghili bolmaydu , déyishken . * Hiyle mikirdin waz kech , chünki xelqni aldiyalighéning bilen xudani aldiyalmaysen . Hiylining tolisi hiyle ishletküchining özige zerer qilidu we jazasi yétidu . * Qelemning tili ikkige ayrilghachqa padishahning mal mülkige we memliketke pasibanliq qilidu . Qilich bir bisliq bolghanliqi üchün uning ishi qan ichish we qan töküshtur . Emma targhaq bolsa köp tilliq bolghach , uning ishi nazininlarning béshi üstide orun tutushtur . * Ölimalar : « kishini halak qilishqa heriket qilghuchilar eqilidin burun ölidu . Lékin jéni ténidin bir yolila chiqmaydu , belki shundaq boliduki , uninggha hayattin bizar bolghudek derijide bir renj yétidu . Herdem özige ölüm tileydu , emma unche ongay ölmeydu » deydu . * Buzuruklar : « töt guruhni töt waqitta sinash kérek . Yeni , batur bahadirlarning shija'itini jengde ; Xiyanetsiz insabliq kishilerning diyanitini élim bérim mu'amiliside ; Xotun we perzentlerning wapasini namrat chaghlarda ; Heqiqiy dostlarni bala qaza kelgen waqitta sinash kérek » dep éytqan . * Her kishi töt ish qilsa töt ejir tapidu : birinchisi , zulum qilsa halakiti yéqin bolidu ; Ikkinchisi , xotunlar söhbitige héris bolsa reswaliqqa uchraydu ; Üchinchisi , yémek ichmekke tola bérilse késelge duchar bolidu ; Tötinchisi , nadan wezirlerning pikrige ishense , memlikiti bilen widalishidu . * Hökümalar : « üch xil kishi hékmet rewishidin yiraq we eqil yolidin tashqiridur » dep éytishqan . Birinchisi , özining küch quwwitige ishinip , her qandaq bala kelse qarshi kétiwiridighanlar . Bundaq kishiler aqiwet özini halaketke salidu ; Ikkinchisi , ta'am we sharabning özige yéterlik miqdarini bilmeydighanlar we meydisining hezim qilishigha ajiz kélishidin qorqmay yewéridighanlar . Shübihsizki , bundaq kishiler öz jénining düshminidur ; Üchinchisi , adawet ehlining sözige meghrur bolup , ularning xoshametlirige aldan'ghanlar . Bundaq kishilerning ishi axiri hesret nadamet we pushayman keltüridu . * Buzruklarning éytishiche sekkiz nerse sekkiz nersige baghliq bolidu . Ular munulardur : xotunning izziti er bilen , balining izziti ata bilen , shagirtlarning eqli hoshi ustaz bilen , leshkerlerning quwwiti serdar bilen , zahidlarning karamiti teqwadarliq bilen , puqralarning xatirjemliki padishah bilen , padishahliq ishining nizami adilliq bilen , adilliqining ronaq tépishi eqil we hoshyarliq bilen baghliq bolidu . * Ushshaq gepmu déyiliwerse bara bara yoghinap mukemmelliship qalidu de , axiri uni ret qilghili bolmay qalidu . Bu xuddi bulaqlarning süyi yighilip chong deryani hasil qilghanda , uningdin kémige chüshmey turup ötkili bolmighandek bir ish . Shunga gherez bilen qilin'ghan sözler ushshaq waqtidila uni ret qilmaq kérek . Shundila bashqilarningmu sözleydighan yoli baghlinip , ishning axiri pitne pasatqa aylinalmaydu . * Ghezepni terk etmek hemme yaxshi xuyning atisi , achchiqlanmaq barliq yaman xuyning anisi . * Üch xil kishi hemme ghem endishining ilkide esir bolup turidu : birinchisi , yaman ishning qestide yürgen kishi ; Ikkinchisi , qudritining barida yaxshi ish qilmighan kishi ; Üchinchisi , nadanliq bilen oylimay ish qilip , axirida hesret nadametke qalghan kishi . * Üch xil kishi özini renjige salidu : uning birinchisi , jeng waqtida özidin ghapil bolghanlar . Ular zexme yeydu ; Yene biri , haramdin mal jughlighanlar . Ularning méli talan tarajqa kétip , özide uwaldin bashqa nerse qalmaydu ; Yene biri , özi qéri turup yash xotun alghanlar . Ular uning bilen köngül achalmaydu.( «kelile we demine» dégen kitapning muqeddime sözidin, muhemmedtursun turdining shu namliq maqalisidin we «shinjang medeniyiti» ge bésilghan hékmetlerdin élinip retlendi)
没有评论:
发表评论