Fransiyidiki uyghurshunasliq tetqiqati

Fransiyidiki uyghurshunasliq tetqiqati

Tilmach: yüsüp igemberdi

Fransiyide uyghurshunasliq we türkologiye uzaq tarixiy en'enige ige. Fransiyidiki deslepki türkologiye tetqiqati 16 - esirdin bashlan'ghan. Bu del luyi14 (1638-1715) textke olturghan hemde «yashlar tilshunasliq éqimi» wujudqa chiqqan waqitlar bolup fransiyide türkiy tillargha qiziqidighan, hem türkiy tillarni heqiqiy, pishshiq bilidighan kishiler peyda bolghan waqitlar idi. 19 - Esirdin burun fransiyining türkologiyisi peqet osmanli türk tilining emeliy ishlitilishi jehettiki tetqiqat bilenla cheklen'gen.1820- Yilidila fransiyining dangliq sherqishunasi abél.Rémusat özining «tatar tilliri tetqiqati - manjur, mongghul, uyghur, tibet tilliri grammatikisi we wesiqiliri tetqiqati» namliq kitabida uyghur tilini tetqiq qilghan idi. Eyni yillarda parijhda olturaqlashqan esli gérman millitidin bolghan k.Klaploch parijhda chiqarghan «qedimki uyghurlarning til - yéziqi tetqiqati» namliq kitabida parijhda saqlan'ghan, ming sulalisi ishlen'gen töt tilliq, terjime mehkimisining kitabi «idiqut mehkimisi sözlüki» bilen «idiqut mehkimisi yazmiliri»ni tetqiq qilish arqiliq qedimki uyghur tilini etrapliq tetqiq qilghan, mezkur kitabta hazirghiche öz qimmitini yoqatqini yoq. (1985 - Yili prafésso w.Sicharlip mezkur kitabqa kirish söz qoshush arqiliq qayta neshr qilghan). 19 - Esirning axirida pauét.Dé.Kourtéllé bols mexsus yéqinqi dewr uyghurtili we chaghatay uyghurtilini tetqiq qilidighan mutexessis bolup tonuldi. U elishir newaiy qatarliq ottura esir we yéqinqi dewr uyghurtili shair we alimlirining eserlirini terjime qilip neshir qildurghan.1890 -Dutruylis.D.Rxinis bilen f.Gérinard bashchiliqidiki «fransiye ékspiditsiye etriti tengritaghning jenubi we shimalidiki tekshürüshning doklati»(birinchi toplam: arxéologiy; Ikkinchi toplam: edebiyat, bir bölükide uyghur xelqining meshhur dastanliri tonushturulghan. Üchinchi toplam: tarix. Tahazirghiche paydilinish qimmiti bar.)Yuqiriqilardin kéyin aldinqi bir ewlad alimla berpa qilghan tengritaghning jenubi we shimalini tetqiq qilishni en'ene qilghan uyghurshunasliq fransiyining dangliq junggoshunasi, mongghulshunas we uyghurshunasi paul.Pélliot 1909 - yillirida tengritaghning jenubi, shimali we dunxuangdiki arxéologiyilik tekshürüshtila xenzushunasliq bilen uyghurshunasliqqa zor töhpiler qoshuldi.20- Esirning30- yilliri yeni 1931 - yili u fransiyining kitroén mashinsazliq zawutining tengritaghning shimaliy we jenubigha qaratqan ékispiditsiye etriti yolgha chiqishtin ilgiriki xizmetlirige masliship «égizliktiki asiya qit'esi» dégen doklatini ulargha berdi. 1931 - Yili yene bu doklati parijhda neshirdin chiqti. Mezkur kitabta tengritaghning jenubining hem shimalining 2000 yilliq tarixi yuqiri derijide, yuqiri sewiyide omumiy jehettin tehlil qilin'ghan. Mezkur kitabning hazirghiche paydilinish qimmiti bar. (Mezkur kitabche tetqiqatchi ging shing teripidin terjime qilinip junggo penler akadémiyisi ijtimaiy penler akadémiyisi milletler tetqiqat ornid neshir qilin'ghan «milletler tarixigha dair terjimiler toplimi» namliq mejmuening 6 - qismid 1978 - yili neshirdin chiqqan)bundin sirt u yene qedimki uyghur til - yéziqidiki dangliq eser «ikki tékinning hékayisi» we «oghuzname»ni tetqiq qilghan.Bu jeryanda türkiy tillar tilshunasliqi sahesidiki hindi - yawrupa sélishturma tilshunasliq nezeriyilirini endize qilip terqqiy qilghan türkiy tillar sélishturma tetqiqati jhan.Dénidek ademlerni türkiy tillar tetqiqatining péshwasigha aylandurdi. U mushu emgeklirining bedilige parijh sherq tilliri inistétutining mudiri boldi. U gerche bashqa türkologlardek bolupmu sabiq sowétler ittipaqi türkologliri, uyghurshunasliridek hazirqi uyghurtili we tengritaghni jenubi we shimalidiki uyghurlarning tiligha munasiwetlik bolmisimu, lékin 20 - esirning bashlirida neshirdin chiqqan »türk tili grammatikisi«ning chaghatay uyghurtiligha munasiwetlik bolushi bilen hazirqi uyghurtili bilen zich munasiwetlik, muhim paydilinish qimmiti bar.Déni bilen péiliot bolsa yéqinqi dewr fransiyidiki türkologiyining küchtünggürliridur. Ular oxshashla bilimi téren bolghan mol - hosulluq alimlardur. Ulargha köp döletlerdin terbiyilinish üchün oqughuchila kelgen. Kéyin pélliotning ishlirigha warisliq qilip fransiy inistétuti ottora asiya léksiyichilirining türidiki proféssoi bolghan l.Xamés 20 - esirning 70 - yilliridin kéyin bash tüzgüchi bolup mexsus xenzuche yéziqtiki we fransoz yéziqidiki kitab nami bilen neshirdin chiqarghan «qurighan» (fransozche nami LASie Centrale) namliq zor hejimdiki kitabidur. Kitabda resim we foto süretler bilen tengritaghning jenubi we shimlining qedimki tarixi, medeniyiti we til - edebiyati tonushturulghan. Bu yerde yene s.Léwi félliosat we j.Pinault qatarliqlarning «toxri tili» (agni - küsen tili) tetqiqatigha qoshqan töhpisinimu tilgha élishqa toghra kélidu.Emdi biz fransiyining hazirqi zaman türkologiyisi bilen qisqiche tonushup öteyli.Fransiyidiki eng qedimki türkologiy tetqiqat - oqutush orni bolsa döletlik hazirqi zaman sherq tilliri inistétutidiki türki tillar oqutush - tetqiqat ishxanisi. Deslepki mes'uli praféssor jhan.Déni bolghan.1950 -Yillardin bashlap fransiyidiki aliy tetqiqat inistétuti (bu orun sobunné uniwérsitéti tarmiqida, lékin shtati jehettin parijh uniwérsitétidin ayriwétilgen)tötinchi guruppisi türkiy milletler tarixi we til - edebiyati ornini teshkilligen bolup bu orunning tetqiqat témisining yérimi dégüdek orxun - yénsey deryasining yuqiriqi éqimdiki qedimki türkler, uyghurlarning menggü tashliri we dunxuangdin tépilghan qolyazmilar asasida bolghan.Döletlik parijh uniwérsitéti türkologiye tetqiqat ornimu dangliq türkologiye merkizidur. Mezkur tetqiqat ornining kutubxanisida saqliniwatqan türkologiyege munasiwetlik paydilinish qimmiti bar kitablar 12000din ashidu. Bundin sirt bu yerde yene jhan déni wesiyet qilip qaldurghan kitablarmu bar. Mezkur tetqiqat orni oqutush bilenla shughullinidighanlarning orni bolupla qalmastin yene fransiy döletlik tetqiqat merkizi bilen munasiwetlik bolghan tetqiqat orginidur.Parijhdin bashqa yene ikki orund türkologiy oqutushi we tetqiqati bilen shughullinidu. Birsi fransiyining jenubidiki eyiksin - prownsiy uniwérsitétida, yene birsi strasburg uniwérsitétida.Türkologiye we uyghurshunasliq tetqiqati jehette biz choqum fransiy döletlik pen - tetqiqat orni (C.N.R.S)Ni tilgha élip ötüshimizge toghra kélidu. Bu apparatlar tarmiqidiki ottura asiya tetqiqat orni ilgiri tengritaghning jenubi we shimalidiki uyghurlar zéminda sh.U.A.R.Arxéologiye tetqiqat orni bilen zich hemkarlashqan hemde tarim oymanliqida qézilma qazghan. Bundin sirt mezkur merkezge qarashliq dunxuang tetqiqat ornidiki jamés xamilton mexsus qedimki uyghur tarixi, wesiqiliri tetqiqati bilen shughullinidu. Jhan.Paul.Rouks ependi mexsus türkiy milletler qedimki din tarixi mutexessisi bolupla qalmay, yene mexsus ottura asiya tarix - medeniyitige munasiwetlik mexsus eserlerni élan qilghan ziyaliy. P.N.Poratow bolsa türkiy milletlerning el'araliq( 民间 )edebiyati we ammibab edebiyatning mutexessisi. Bu yerde yene l.Bazin ependining talantliq oqughuchisining «uyghur on ikki muqamining muzikiliq tetqiqati» heqqidiki emgikinimu tilgha élishqa toghra kélidu.Omumen, fransiyning türkologiye tetqiqati herqaysi jehetlerni zor netijilerge érishishke bashlidi. Tetqiqattiki kölem pütkül türkologiy sahesige kéngiyip boldi. Bu yerde yene réne mélokof xanimning teshebbusi we strasburg uniwérsitéti we fransiye döletlik tetqiqat merkizining zor küch bilen qollishi arqisida20- esirning 60- yilliridin bashlap mexsus türkologiyisige munasiwetlik «türkologiye» (Turcica) mejmuessini chiqirip, 2005 - yilghiche 30nechche tom tarqitip bolghan junggoluq uyghurshunas ging shimin ependimu mezkur mejmuening 1980 - yilliq deslepki sanid «qedimki uyghur til - yéziqidiki idiqot töhpe menggü téshi heqqide tetqiqat» dégen maqalini élan qilghan.Töwende fransiyidiki biwasite uyghurtil - edebiyati tetqiqati bilen shughullan'ghan üch möhtirem zat heqqide toxtilimiz:l.Bazin: proféssor l.Bazin uzaq muddet fransiye türkologiy ilmiy jem'iyitining bashliqi, fransiye akadémiyisining akadémiki, memliketlik sherq tilliri − medeniyiti inistétutining (baya dep ötken hazirqi zaman sherq tilliri insitétuti) pexriy proféssori, fransiye junggo dostluq ilmiy jem'iyitining bashliqi bolup uzun ishligen. L.Bazin 1920 - yili 12 - ayning 29 - küni fransiyining kain dégen yéride tughulghan. Memliketlik sherq hazirqi zaman tilliri inistétuti ichide proféssor dinidin kéyin türkiy tillar oqutushi we tetqiqati bilen shughullan'ghan. 1942 - Yili fransiye memliketlik sherq hazirqi zaman tilliri inistétuti ichide proféssor dénidin kéyin püttürgendin kéyin fransiye diplomatiye minsitirliki teripidin türkiyining eyni chaghdiki paytexti enqerege bérip xizmet qilishqa ewetilgen. 1948 - Yili fransiyige qaytqan. Dölitige qaytqandin kéyin fransiye sherq tilliri insitutining türkiy tillar proféssori bolghan. Oqutquchisi proféssor dénining ders munbirige warisliq qilghan. 1990 - Yili shu xizmet bilen dem élishqa chiqqan.Proféssor l.Bazinning tetqiqati bir ömürlük hem mol. Türkologiyening herqaysi tarmaqlirigha chétilidu. Uning döletlik doktorluq (Doctorletat) déssirtatsiyisi «qedimki türklerning teqwim - kaléndarchiliqi tetqiqati» nurghunlighan mol matériyallarni we delil ispatlarni öz ichige alghan. Mezkur eserde köpligen qedimki türk - ronik yéziqi we uyghur yéziqidiki matériyallar bar. Mezkur déssirtatsiye 1972 - yili parijh üchinchisi uniwérsitétidikiler teripidin testiqlan'ghan, bésip chiqirilghan dunyaning herqaysi jayliridiki dangliq uniwérsitétlargha tarqitilghan. Mezkur eser 1991 - yili win'girche neshri700betlik l.Bazin ependi türk teqwim asasidiki junggo teqwim - kaléndarchiliqining tesiri bilen turghuzulghan dep qaraydu. Hemde ilgiriki türkologlaning 12 müchelni qedimki türklerning ijadiyiti dégenlikini tenqid qilidu. Bundin sirt1989- yili xamilton tehrirlikide uning maqaliler toplimi «türkler, xet we adem»neshirdin chiqqan. Mezkur toplamgha uning asasliq maqalisidin 50 parche kirgüzülgen. Bularning ichide uyghurshunasliqqa, uyghur til - edebiyatigha munasiwetlik bolghanliri töwendikiche: (1) «chinname»diki ikki misra hun shéiri heqqide qiyas; (2) Dunxuangdin tépilghan türk - ronik yéziqidiki irq pütük tetqiqati (3) qedimki uyghurlarning astronomiyisi heqqide tetqiqat (4) «diwanu lughetit türk»ning kitab bolup pütülüshning yilliri heqqide uyghurxanliqi dewridiki suji menggü téshi hqqide tetqiqat qatarliqlar. Epsus, bu toplamgha bezi muhim ilmiy maqaliliri kirgüzülmigen. Ular: 20 - esirning 50 - yilliri élan qilin'ghan. »Toba tili tetqiqati«, »qedimki türk tilidiki menggü tashlar« namliq ilmiy maqale 2006 - yili merkiziy milletler uniwérsitéti neshriyati xenzuche neshir qilghan. Ging shimin yazghan «qedimki türk - ronik yéziqidiki menggü tashla tetqiqati» namliq kitabqa l.Bazinning ruxsiti bilen kirgüzülgen.R.Graud: tetqiqatchi r.Giraud kéyinki türk qaghanati tarixi we tonyuquq menggü téshi tetqiqati bilen dunya ilim sahesige tonulghan. Yüen sulalisi dewridiki owyangshiyen (欧阳玄ning) «güyjey toplimi, sélin'ga famililik jemet shejerisi»ge asaslan'ghanda tunyuquq uyghurlarning sélin'ga jemetining ejdadi iken. Shunga tetqiqatchi géng shiminmu r.Giraudni tunyuquq tetqiqati we uyghur famile - tegat tetqiqati bilen munasiwetlikni közde tutup firansiyidiki uyghurshunaslar qatarigha kirgüzgen. Giraud ependi 1906 - yili 8 - ayning29- küni aljiriyede tughulghan. Uning ilim tehsili ikkinchi dunya urush mezgilidiki fransiye qarshiliq körsitish heikitige qatnashqanliq bilen munasiwetlik bolghachqa 1944 - yili fransiye waqitliq hökimiti ui chet'elge medeniyet xizmitige ewetken. Uninggha xizmet obéktini tallash pursiti kelgen chaghda u kkilenmey enqereni tallighan. Chünki ata türk mustafa kemalining inqilabi biln yéngilan'ghan türkiye uni jelp qilghan. R.Giraud aldi bilen ere til inistitutining firansoz tili oqutushni öz üstige alghan undin kéyin u enqere shehiridiki siyasi inistitutining firansoz tili proféssori bolup türkiyede 18 yil turup, 1962 - yili fransiyege qaytqan. Shu mezgilde u türkiye türk tili öginish we tetqiqatigha bekmu bérilgen. Türk tili we edebiyatigha bekmu qiziqip bu sahege kiriship bu jehette belgilik chongqurlighan. Bu chaghlarda u fransiyidiki tükolog jhan . Déni bilen alaqe baghlap uning pen -tetqiqat jehettiki yéteklishini qobulghan.R. Giraud latin tili we fransoz tili wefransoz tili tilshunasi bolush süpiti bilen tarixiy tilshunasliqin chongqur tetqiq qilghan hem chüshen'gen.U türkiye türk tilining tarixigha bekmu qiziqqachqa, belkim l. Bazinning tesiride 1945 - yilining aldi - keynide 1945 - yili orxon - yénsey wadisining bayinchokto dégen yéridin tépilghan tunyuquq menggü téshini tetqiq qilishtin tetqiqatini bashlighan. Mezkur menggü tash ayrim - ayrim kki parche tashqa pütülgen. Texminen miladiy 725- yili tunyuquqning mushu yilda80yashliq hayatini, türk xaqanliqining bash weziri bolush ömür bayanini teswirlep bergen. Tonyuquq kkinchi türük xaqanliqining (miladiye 680 - yilidin bashlap qurulghan )élterish, qapaghandin ibaret kki xaqanning herbiy qomandani, üchinchi ewlad bilge qaghanning qéyniatisi bolup, junggodaterbiye körgen. Mezku tashpütükning tilida saitiliq yoq, tashpütükning bash qehrimani xaqanliqning küchtünggüri bolghanliqtin r. Giraudning diqqitini bekmu tartqan giraud12 yil waqit serp qilip mezkur mnggü tashni inchike, tepsiliyi tetqiq qilghan. Gerche tunyuquq menggü téshi burun we tomsén we w. Radlow teripidin qeghez yü zige chüshürülüp tetqiq qilin'ghan bolsimu gerche w. Tomsén bilen w. Radlow péshqdem torrkologlar bolsimu, tür kologiyning péshwaliri bolsimu lékin qedimki türkiy tillar heqqide séstémiliq bilimige ige emes idi. Ular tetqiqatni bashlighan mezgillerde téxi büyüklük uyghur tilshunasi mihmud kashgharining 11 - esir xaqaniye türkchisi we uning shéwélirige béghishlighan esri «diwanu lughetit turk » bayqalmighan idi. Shunga ularning tetqiqati belgilik cheklimilikkeigeidi. Shunga. R. Giraud tunyuquq menggütéshining foto nusxisi we eslisige ta yinip mezkur menggü tashni qaytidin tetqiq qilghan. Filanidiye alimi p . A altun 1958 - yili «mungghuliyediki qedimki türk menggü tashlirining til - yéziq tetqiqati »dégen, ichige bir qeder éniq bolghan fotosüretler kirgüzülgen kitabi neshirdin chiqshibiln r. Giraudning tetqiqat esiri tamamlan'ghan we qayta ishlitilgen.Gerche köpligen maddi qiyinchiliqlar bolsimu 1957 - yilining axiridin burunlar r. Giraud tunyuquq menggü téshining tetqiqat xizmitini 1958 - yili dokturluq déssitatsiysi halitide yoruqqa chiqarghan. Metbee qiyinchiliqi tüpeylidin r.Graudning ikki kitabning neshiridin chiqish kki üch yil kéchikken. Bu ikki mexsus eserning biri «türk xanliqi - élterish, moyunchur we bilge qaghan hökümranliq dewri » (086 - 437 - yilliri ), (parijh 0691 - yili neshiri ), «bayinchuqtu menggü téshi - sélishturma, izahlima nusxisi» ( parijh 1691 - yili ) r. Giraud mezkur ikki parche kitabida qedmki türkler, we ularning menggü tashliq höjetlirige qarita köpligen tarix we tilshunasliq mesililiri qaytidin tetqiq qilin'ghan elwette. R.Giraudning tetqqiqatidimu bezi sewenlikler we xataliqlar bar. Bundin sirit paydilanmilarning az bolop qélishi tetqiqat xiz mitining süpitige tesir körsetken. Lékin shuni étirap qilmisaq bolmayduki, bundin kéyin türkologiye we uyghur shunasliq bilen shughullidighanlar r. Giraudning tetqiqatidin egip kételmeydu. Chünki u bezi muhim mesililerni u deslep otturigha quyup belgilik wezindiki muweppeqiyetlik xulase chiqarghan. R.Giraud birinchi bolup tonyuquq menggütéshining muellipining nahayiti mukemmel ching imla qaidisi bilen mezkur menggü tashning pütkenlikini oturigha qoyghan. U qeyt qilghan mukemmel ching imlaqaidisi ta hazirghiche tunyuquq menggü téshining menasi békitilmeywatqan söz, jümllirining menasini békitishte weilgiri xata ketken yerlirini tüzitishte asas bolidu. Bu nuqtidin éytqanda r. Giraudning emgiki tunyuquq menggü téshi bilenla emes bashqa menggü tashlarning til - yéziqi sahesigetedbiqliokyan nidu. 1962 -Yili r. Giraud fransiyige qaytqandin kéyin sitrausburg unwérsitida türkologiye oqutushi bilen shughullinidu. 1964 - Yili u mezkur unwérsitétining türkologiye oqutush - tetqiqat ornining mes'uli bolidu. Buning bilen usitra usburg unwérsitida türkologiye tetqiqat ornini qurushqa asas salidu. R. Giraud 1968 - yili 5 - ayda wapat bolghan. Xamilton. Prféssor xamilton firansiyening üchinchi ewlad uyghur shunasi. U 2003 - yili 5 - ayning 29 - küni parijhda wapat bolghan. Esli 1921- yili 3 - ayning 14 -küni amrika kansas shitatining topka shehiride addiyi bir ailide tughulghan. Yash waqitlirida bolupmu 1929 - 1932, -yilliri amrika iqtisadiyi bohran hewride bolghachqa u bekmu japa tartqan. 9391 - Yili ottura mektepni tügendin kéyin 1491 - yilghche kansas shitatinng lawrinsiyi shöbiside qurulush téxnilogiyisi kespide oqighan. 1941 - Yili tinch okyan urush yeni piyorrilxarbor urushi partlighandin kéyin qelemni tashlap elem bilen shughullan'ghan amérika déngiz armiyisige qatnashqan. 1942 - Yilidin 1945 - yilighiche amérikining türkiye paytexti enqerede, istambulda turushluq konsulxanilirida xizmet qilghan. Hem déngiz armiyisi ofétsiri bolghan. Bu jeryanda u türkiy tillardin türkiye türk tili bilen uchrashqan. 1945 - Yili amérikigha qaytqan. 1946 - Yili yapon tili öginishke almiship1947- yilighiche yaponiyide xizmet qilghan. Urushtin kéyin, amérika uniwérsitéti parlaménti CIBillofRights qanun lahiyesini yürgüzgenliktin zor türküm eskerler herbiy septin aliy mektepke kirgechke oqughuchilar partlash xaraktérlik köpiyip oqutush süpiti biraqla töwenlep ketken. Buninggha narazi bolghan xamilton ata - anisining fransiye medeniyitini qizghin söyüshning tesiride fransiyining parijhgha qaytip ilim tehsil qilish iradisige kelgen. 1946-,1947Yilliri parijh uniwérsitétigha kirgen. 1949 - Yili 1951 - yilliri parijh hazirqi zaman sherq tilliri uniwérsitétida xenzu, yapon we türkiy tillarni ögen'gen. 1951 - Yili fransiyening dangliq junggoshunasi we buddashunasi p.Démiyéwillining yétekchilikide 1954 - yili «besh dewr qedimki uyghur tarixi» namliq doktorluq déssirtatsiyesini yaqlighan. Mezkur eser 1955 - yili neshir qilin'ghan. (Mezkur eser 1988 - yili junggo ijtimaiy penler akadémiyisi tarix tetqiqat ornidiki ging shing teripidin xenzuchige terjime qilinip neshirdin chiqqan. Uyghurche terjimandin) 1971 -yili u yene «dünxuang nusxisidiki uyghur yéziqida pütülgen yaxshi, yawuz ikki tékinning hékayisi namliq» ilmiy esiri bilen filologiye penliri doktori bolghan (mezkur eser ikki qétim türkiyide hazirqi türk tilida neshirdin chiqqan) 1983 - yili «dünxuangning 9 - 10 − eserliridiki uyghurche yazmilar tetqiqati» (ikki tom) namliq esiri bilen fransiye dölet doktori ilmiy unwanigha érishken. 1990 - Yili xamilton en'giliyilik n simis - williamis bilen hemkarliship «dünxuangning türkche soghiche wesiqiliri» namliq kitabini neshirdin chiqarghan.Proféssor xamilton 1955 - yilidin bashlap fransiye pen - tetqiqat merkizide ( C.N.R.S ) (Yeni fransiye penler akadémiyisi désekmu bolidu) xizmet qilishqa bashlap yardemchi tetqiqatchi, tetqiqatchi, tetqiqat ishxana bashliqi bolghan. Xamilton bir ömür fransiye medeniyitini yaxshi körgechke fransozche sözleshnimu yaxshi körgen. Uning zor köpchilik ilmiy eserliri dégüdek fransoz tilida yézilghan. Pütün ömride öylenmigen. U 1974 - yili fransiye dölet tewelikige heqiqiy kirgen. 1989 - Yili dem élishqa chiqqandin kéyin yenila qelemni tashlimighan. 1981 - Yili xamilton, uyghurshunas ging shimin bilen hemkarliship «uyghur yéziqidiki idiqot xanlirining töhpe menggü téshi tetqiqati» namliq eserni fransiyening «türkologiye» mejmuesining 1981 - yili 13 - sanida élan qilghan. 2003 - Yili 5 - ayning29- küni xamilton parijhda wapat bolghan. Uning wapati dunya uyghurshunasliq tetqiqati üchün zor yoqilish hésablinidu. 2002 - Yili küzde gérmaniyining bérlin shehiride ötküzülgen «turpan'gha qayta seper yipek yoli medeniyiti we sen'itining yüz yilliqi» xelq'araliq ilmiy muhakime yighinida u yézip qaldurghan «turpandin qéziwélin'ghan budda dinidiki yaghach taxtaⅢ tetqiqati» namliq mexsus doklati herqaysi el alimlirining maxtishigha sazawer bolghan.Xamiltonning tetqiqat uslubi fransiyilik junggoshunas we ottura asiyashunasliqning péshwasi paul.Pélliotningkige oxshaydu. Maqaliliride keltürülgen neqiller bezide maqale tékistidin éship kétidu. Delil - ispatliri toluq, mol, chongqur hem inchike bolushtek alahidilikke ige. U ömride mexsus eserlerdin bashqa nechche onlighan ilmiy maqalilerni élan qilghan. Asasliq maqaliliridin «toqquz oghuz» we «on uyghur»ni tetqiq qilghan. 九姓 (Eslide toqquz oghuz )menasi toqquz famile, toqquz jemet( yeni «oghuz» (famile, jemet) dégen söz özining aldidiki «toqquz»ning söz axiridiki «Z»ning tesiride peyda bolghan teqlidlik assimilatsiye bolup «oghuz»gha özgirip qalghan. Bu nuqta xenzuche tarixiy kitablardiki mezmunlargha mas kélidu. Xenzuche tarixiy kitablarda 九姓 we 九姓铁勒 dégen ibariler uchraydu. Lékin 九(姓)乌古斯 uchrimaydu. Türk - runik yéziqidiki »toqquz oghuz« emeliyette 九姓铁勒 yaki 勒铁姓九ning özidur. Uyghurlar bolsa, yeni xenzuche menbelerdiki 回纥yaki 回鹘bolsa shu 九姓铁ning birsidur. Qedimki uyghurlar adette özlirini «on uyghur»dep atighan. Bulardin sirt u yene özining «türk - runik yéziqidiki menggü tashlardiki K.C.V Dégen yer nami heqqide izdinish» namliq maqaliside qedimki türk - runik yéziqidiki «bilge qaghan menggü téshi»ning sherqiy jenubi bölikidiki K.C.V Dégen uzaq muddetkiche yéshilmigen yer namining oqulushining «KACTV» bolidighanliqini bu namning qedimki xenzutilida 姑藏 hem 凉州 dep atalghanliqini, bügünki gensu ölkisining wuwiy shehiri ikenlikini qeyt qilghan. Xamiltonning yene bashqa muhim eserliri:«dunxuangdin tépilghan erkani we qeghez yögelmiliri tetqiqati» toungpaw ( 46 . 1958 - Yili), «turpan yarghol xarabisidin tépilghan uyghur yéziqidiki yer ijare kélishimi tetqiqati» («türkologiye» 1969 - yili 1 - san) «watikan sheher döliti qamusining süriye yéziqidiki türk tili nistoré dini ipskopning tamghisi tetqiqati»(asiyashunasliq jhurnili 260/1972 - yili), «dünxuangdin tépilghan xenzuche we türkche - runikche yéziqtiki yazmilar heqqide tetqiqat» (bashqilar bilen yazghan) «türkologiye» 279 - 4 -san(, «qedimki türk yéziqidiki irq pütük til yéziqidiki qutluq ula menggü téshi tetqiqati» (bashqilar bilen hemkarlashqan. Asiyashunasliq jhurnili 1975 - yili) «qedimki tengritaghning jenubi we shimalidiki chomullar qebilisi tetqiqati» (asiyashunasliq tetqiqati 1977 - yili\ 562); «Irq pütük»ning ikkinchi böliki tetqiqati« (p.N.Boratowning tughulghan kün xatirisi maqaliler toplimi. 1978 - Yili parijh); «815 - We 1001 - yillardiki udun xanliri jemetining tetqiqati» («dünxuangshunasliq tetqiqatiⅡ»1977 -yili parijh); «Türk menggü tashliridiki qoduz sözi heqqide» (bashqilar bilen hemkarlashqan( «türkologiye» 1979 - yili 11 - san.), «Dünxuangdin tépilghan türkche yazmilar» («asiyashunasliq»( jhurnili 1981 - yili 269); «9-10 - Esirdiki udunning yilnameshunasliqi» («dünxuangshunasliq tetqiqatiⅢ» 1984 - yili parijh); «Qedimki uyghurtilidiki «sheli» we «tütüng» sözliri heqqide« («asiyashunasliq» jhurnili 1984 - yili 272); («Dünxuangdin tépilghan qedimki uyghur tili - yéziqidiki wesiqiler heqqide omumiy bayan»(parijh sin'gér poliginak fondi teshkilligen «dünxuang tam resimliri we yazmiliri ilmiy muhakime yighini maqaliliri toplimi»gha kirgüzülgen 1984 - yili); «Mongghuliyedin bayqalghan üch xil nusxidiki qarabalgha sun menggü téshi tetqiqati» («fransiye - yaponiye asiya wesiqiliri ilmiy muhakime yighini »ilmiy maqaliliri toplimigha kirgüzülgen. Tokyo 1990 - yili); «Dünxuang, pélliot, uyghur, 16 - nomur»dep tizimlan'ghan« qolyazma heqqide izdinish» (italiye, A.Kadonna praféssor chaqirghan «yipek yoli medeniyiti xelq'araliq ilmiy muhakime yighini ilmiy maqaliliri toplimi»gha kirgüzülgen. Firénzé. 1992 - Yili); «988 - 989 -, 1003 - Yillardiki uyghurlarning mani dini teqwim - kaléndarchiliqi kitabi heqqide» («l.Bazinning tughulghanliqini xatirlesh ilmiy maqaliler toplimi»gha kirgüzülgen. «Türkologiye» jhurnilining 1992 - yilqi 9 - sanidimu bésilghan); «Dünxuangdin tépilghan uyghurche wesiqilerning yil ayrimliri heqqide» («turpan, üdün we dunxuang xelq'araliq ilmiy muhakime yighini ilmiy maqaliler toplimi»gha kirgüzülgen 1962 - yili. Bérn); «Türklerning étnik menbesi toghrisida» («türkologiye»jhurnili 1998 - yili 30 - san.)Axirida tekitlep qoyidighinim: 2001 - yili proféssor a.Ouis we pétir.Zlétséning tehrirlikide uning 80 yashqa tolghanliqini qutluqlash üchün ishlen'gen ilmiy maqaliler toplimi «dünxuangdin istambulghiche - xamilton'gha uzun ömür tilesh ilmiy maqaliler toplimi» (bilgiye brépols neshriyati neshir qildi)gha 12 parche ilmiy maqale kirgüzülgen. (Ichide méning «junggodiki tuwatili tetqiqati» namliq kichikrek ilmiy maqalemmu bar).(Mezkur maqale «shinjang uniwérsitéti ilmiy jhurnili»(pelsepe ijtimaiy pen qismi)ning xenzuche 2006 - yilliq 1 - sanidin terjime qilindi. Tilmach: yüsüp igemberdi ( qeshqer pédagogika inistétuti til fakultétida)- Yazghuchi : Géng shimin (merkizi milletler uniwérsitéti uyghurtili - medeniyiti inistétuti proféssori, doktor asprant yétekchisi, uyghurshunas) 法国的维吾尔学耿世民（中央民族大学维吾尔语言文学系，北京100081）摘要：法国的突厥学研究可上溯上溯到16世纪。19世纪以来其研究领域更涉及整个突厥学及维吾尔学。本文重点介绍了德尼（J. Deny）、巴赞（L. Bazin）、和哈米勒屯（J. Hamilton）三位法国学者对突厥学、维吾尔学研究方面的贡献。关键词：维吾尔学、德尼、巴赞、哈米勒屯法国的突厥学和维吾尔学研究具有悠久的历史传统。法国的早期突厥学研究可上溯到十六世纪。但只是在路易十四（1638-1715）在位和“青年语言学派”创立时期，法国才出现第一批真正熟悉突厥语的人。十九世纪以前，法国突厥学主要限于对奥斯曼土耳其语实用方面的研究。早在1820年法国著名东方学家雷木扎（Abel-Remusat）在题作《靼靼语言研究——满洲、蒙古、维吾尔、藏语语法、文献考》（Recherches sur langues tartars,ou Memoires sur differens points de la grammaire et la literature des Mandchous,des Mongols,des Ouigurs et Tibetains,I. Paris）一书中就研究了维吾尔语。同年当时僑居巴黎的德裔学者克拉普劳特(K. Klaploth)在巴黎出版了题作《回鹘（古代维吾尔）语言文字考》（Abhandlung ueber die Sprache und der Uiguren）。书中根据保存在巴黎的明代四译馆的《高昌译语》和《高昌馆来文》全面研究了古代维吾尔书面语。此书至今尚未失去价值（1985年由W. Scharlipp教授撰写前言又再版过）。十九世纪末，巴外·德·库尔泰依(Pauet de Courteille)是法国第一个专门从事近代维吾尔书面语，即察哈台语(也称旧维吾尔书面语)研究的专家。他翻译、出版了若干纳瓦依（Alisher Nawayi）等中世纪、近代维吾尔诗人、学者的著作。 早在1890年以杜特瑞·德·兰（Dutruils de Rhins）和格列纳(F.Grenard)为首的法国考查队就在南疆进行考古调查工作。后来由格氏出版的三大卷本《新疆考查报告》（第一卷：考古，第二卷：文学[包括一些著名的维吾尔民间长篇叙事诗]，第三卷：历史）至今尚有参考价值。之后上述学者开创的研究西域（新疆）的传统为法国著名汉学家、蒙古学家、维吾尔学家伯希和(Paul Pelliot)所继承和发展下来，他在1906-1909年在新疆和敦煌的考古调查对汉学和维吾尔学的研究做出了重要贡献。上世纪三十年代(1931)他给法国雪铁龙(Citroen)汽车厂新疆考察队出发前所做的报告《高地亚洲》（La Haute Asie，同年在巴黎出版）中，高度概括介绍了新疆两千年的历史，至今对我们仍未失去价值（此小册子有我翻译的汉文本刊布在社科院民族所出版的《民族史译文集，6缉，1978年》。此外他尚研究了著名的回鹘文献《两王子的故事》和《乌古斯可汗的传说》。 这期间在突厥语言学领域方面，以印欧比较语言学为样板的突厥语比较研究的发展，导致产生了如让·德尼(Jean Deny)这样的研究突厥语的大师（他曾任巴黎东方语言学院的校长）。他虽未发表直接关于维吾尔语文的专著，但他的大量论著，特别是他二十世纪初期出版的多达一千二百页的《土耳其语法》至今仍对研究维吾尔语法有重要参考价值。 德尼和伯希和是近代法国突厥学的两位泰斗。他们二人都是知识渊博而又著述甚多的学者。他们的学生来自许多国家。法国突厥学的形成和创立都直接或间接归功于这两位学者。后来接任伯希和担任法兰西学院中亚讲座首席教授的韩百诗（L. Hambis）在七十年代后期主编出版了专门题写汉文书名《西域》（法文题做L’Asie Centrale）的大型专著，书中图文并茂地介绍了新疆的古代历史、文化和语文（当年敦煌研究院的常书鸿先生和我曾讨论过将此书转法为汉的问题，后因常先生去世未果）。这里且暂不提诸如列维（S. Levi）、费里奥扎（Felliosat）、皮诺（J.Pinault）等法国学者对“吐火罗语”（即焉耆-龟兹语）研究的贡献。 让我们先来简要介绍一下现代法国突厥学的主要教学研究机构。 法国最老的突厥教学中心之一，为国立巴黎现代东方语言学院（L’Ecole Nationale des Langues Orientales Vivantes de Paris）中的突厥语教研m。早期负责人为让·德尼教授。1949年后(即德尼去世后)由路易·巴赞（Louis Bazin）教授负责。 从1950年起在法国高等研究学院(L’Ecole Pratique des Hautes Etudes) (在索邦Sorbonne内，但编制上与巴黎大学分开)第四组设立了突厥历史和语文学研究部。其研究题目的一半是有关古代突厥语文学方面的，如对蒙古和叶尼塞河上游的古代突厥、回鹘碑铭、写本(特别是敦煌发现的部分)的研究。国立巴黎大学突厥学研究所也是著名的突厥学中心。研究所图书室藏有关于突厥学方面的参考书达一万二千册，其基础主要是让·德尼的遗书。该研究所不仅从事教学工作，它也是一个与法国国家科学研究中心(Centre National de 1a Recherche Scientifique)（相当于我国的科学院）有关系的研究机构。 在巴黎之外，尚有两个进行突厥学教学和研究的中心。一个是法国南部的艾-昂-普洛万斯(Aix-en-Provence)大学，另一个是斯特拉斯堡（Strassburg）大学。 在突厥学和维吾尔学研究方面，我们必须提到法国国家科学研究中心(C．N．R．S．)。 这个机构属下的中亚研究所曾与我国新疆文物考古研究所进行过卓有成效的合作，在塔里木盆地进行了发掘工作。另外该中心所属的敦煌研究部的哈米勒屯（James Hamilton）教授专门从事古代维吾尔历史、文献的研究（下面将重点介绍）。让·保罗·鲁(Jean-Paul Roux)先生不仅是专门研究突厥民族古代宗教史方面的专家，而且出版过若干部有关中亚历史文化的专著。包拉塔夫（P.N. Poratav）是研究突厥民间文学和通俗文学方面的专家。这里还要顺便提一下巴赞先生的高足萨比娜·特勒班扎（Sabine Trebinjac）女士关于维吾尔十二木卡姆音乐研究的专著。 总之，法国突厥学研究在各个方面都已开始取得很大的成绩，其研究领域涉及整个突厥学。最后还要提到，在依莱·梅丽阔夫（Irene Melokoff）夫人的倡仪并在斯特拉斯堡大学和法国国家科研中心的大力支持下，法国从六十年代起就出版了专门的突厥学刊物——《突厥学》（Turcica），已出版了三十几卷。我本人曾于八十年代初在该刊物上发表了《回鹘文高昌王世勋碑研究》的论文。下面我重点介绍三位直接和维吾尔语文研究有关的法国同行，他们是路·巴赞（L. Bazin）、 热·基饶（R. Giraud）和哈米勒屯 （ J. Hamilton）。 路易·巴赞教授长期以来担任法国突厥学会会长、法兰西学院院士、国立东方语言文明学院（即前面提到的现代东方语言学院）名誉教授、法国高等实验学院第四部主任、法中友协会长等职。他1920年12月29日生于法国卡昂(Caen)。1942--1945年在法国国立东方现代语言学院师从德尼教授学习突厥语。1945年毕业后被法国外交部派往土耳其首都安卡拉工作，直至1948年才回国。回国后被聘为法国国立方现代语言学院的突厥语教授，继承其师德尼先生的教席。此后，一直在该校任教直到1990年退休为止。路易·巴赞先生一生著述甚多，涉及突厥学的各个方面。他的国家博士（doctor d’etat）论文《古代突厥历法研究》（Les systemes chronologiques dans le monde turc ancien）旁征博引（包括许多古代突厥文、回鹘文的材料），对古代突厥人的历法进行了深入的研究。该论文于1972年在巴黎第三大学通过，曾打印若干份分送世界各主要大学。我1981年在德国哥庭根大学停留期间，曾从该大学图书馆借出复制了一份。1991年此书由匈牙利科学院正式出版，后达七百多页。他认为突厥历法是以阴-阳历和12生肖历为基础、在中国历法的影响下形成的，批判了过去学者们主张的12生肖纪年的突厥起源论。此外，1989年在哈米勒屯教授的编辑下，出版了他的论文集，题作《突厥人、字和人》（Les Turcs, les mots, des hommes）。书中收集了他的主要重要论文约五十篇，其中与维吾尔学有关的如：1）对《晋书》中两句匈奴诗的构拟，2）敦煌发现的如尼文占卜书的研究，3）古代回鹘天文学研究，4）关于《突厥大字典》成书的年代，（回鹘汗国时期）《苏吉碑》考释，等等（可惜有些重要论文未收入，如五十年代发表的《拓跋语研究》、《古代突厥碑铭》等。后一篇论文征得作者的同意，将作为附录收入拙著《古代突厥文碑铭研究》一书中）。本人在1982年访问巴黎大学时曾受到巴赞先生的热情接待。另一位法国维吾尔学研究者为基饶先生，他因研究第二突厥汗国历史及其大臣暾欲谷碑文，而为学界所称道。根据元代欧阳玄《圭斋集·偰氏家传》说暾欲谷是维吾尔偰氏家族的先人，所以这里我把他对暾欲谷碑的研究列入维吾尔学范围。 基饶于1906年8月29日生于阿尔及利亚。 由于他的学识和二次大战中积极参加法国的抵抗运动，所以1944年他被法国临时政府选派外国从事文化工作。在提供让他挑选的工作对象中，他毫不犹豫地选择去安卡拉，因为以凯末尔革命而革新的土耳其早已吸引了他。 基饶先作为安卡拉语言学院法语教学的负责人，之后又作为该市政治学院的法语教授在土耳其生活了十八年(直到1962年)。同时致力于土耳其语的学习和研究。当巴赞1945年刚从巴黎国立东方语言学院毕业，因公到达安卡拉并见到基饶时，他们之间结下了深厚的友谊。 这一时期基饶的科学兴趣主要在研究现代土耳其语和土耳其文学。他在这方面有很深的造诣。当时他与法国突厥学大师让·德尼也有通讯往来，并在科学研究上接受后者的指导。 作为拉丁语专家和法语语言学家，基饶对历史语言学有很深的了解。他也对土耳其语历史保有浓厚的兴趣。可能是在巴赞的影响下，1945年左右基饶开始研究蒙古鄂尔浑碑铭中的巴音卓克图碑(即暾欲谷碑)。此碑文刻在两块碑石上，约属于公元725年，记述了暾欲谷这个年近八十岁的突厥汗国重臣的生平事迹。暾欲谷是第二突厥汗国(从680年起)颉跌利施（Elterish）、默啜（Qapaqan）两代可汗的军事统帅和第三代毗伽可汗(Bilga Qaghan)的岳父，他曾受教育于中国。由于碑文直言不讳的语言和主人公是汗国的铁腕人物，所以引起基饶的注意。 基饶用了十二年的时间对此碑进行了深入细致的研究。以前关于此碑的研究只有汤姆森（W. Thomsen）和拉德洛夫（W. Radloff）的本子。虽然这两位前辈是突厥学的大师，但当时对古代突厥语尚无系统知识，特别是古代突厥学的宝库——十一世纪喀什噶里(Mahmud Kashghari)所著的《突厥大字典》尚未发现，所以他们的研究不能不带有一定的局限性。为此，基饶根据他所看到的照片和拓本对该碑重新进行了诠释。当芬兰学者阿勒陶（P. Aalto）1958年刊布《蒙古古代突厥碑文材料》(内有此碑较清楚的照片)一书时，基饶的研究专著已完成并付印。 尽管有许多物质方面的困难，早在1957年底基饶已完成对暾欲谷碑的研究工作，并于1958年作为博土论文提出。由于印刷方面的原因，基饶的两部书的出版又拖延了两三年。这两部重要著作为：《兰突厥汗国——颉跌利拖、默啜和毗伽可汗统治时代(680—734年)》(巴黎1960年版)，《巴音卓克图碑——校勘本》(巴黎1961年版)。 基饶在这两部著作中重新研究了有关古代突厥人及其碑铭文献的许多历史和语言学问题。当然，基饶的著作中也有个别的错误。此外，图书资料的不完备也影响了研究工作的质量。但有一点是肯定的，就是今后不论谁从事这方面的研究，都不能避开他的论著。一些重要问题由他首次提出并给予某种程度成功的解决。是他第一个发现和分析了碑文作者使用的相当严格的拼写法规律。这些规律可以帮助解决那些迄今仍不能确定的词句和改正过去释读上的错误(这一点不仅限于暾欲谷碑，也适用于其它古代突厥文碑铭)。 1962年基饶回到法国后在斯特拉斯堡大学从事突厥学的教学工作。1964年他成为该大学突厥学教研室的负责人。是他给该大学突厥学研究所的创建打下了基础。 基饶于1968年5月去世。 第三位法国的维吾尔学家是哈米勒屯教授。他已于2003年5月29日在巴黎去世，享年82岁，世界维吾尔学界失去了一位优秀的学者和同行。在2002年秋柏林举行的“重访吐鲁番——纪念丝绸之路文化和艺术一百周年”国际会议上，他的题作《吐鲁番出土佛教木杵III研究》的专题报告曾受到与会各国学者的赞许。会后在游览柏林附近皇家园林城市波茨坦时，他尚步履矫健，谈笑风生。当我去年6月接到法国亚洲学会的讣告时感到十分突然，不相信这是真的（听说他是在一次突然摔倒后去世的）。哈米勒屯于1921年3月14日生于美国堪萨斯州托皮卡(Topeka)市一个普通家庭。在他青少年时代正值1929-1932年美国经济大萧条时代，经历了许多磨难。1939年中学毕业后，于1939-1941年就读于堪萨斯大学劳伦斯（Lawrence）分校，学习工程技术。1941年底太平洋战争（珍珠港事件）爆发后，他弃笔从戎，参加了美国海军。1942-1945年在美国驻土耳其首府安卡拉和伊斯坦布尔使领馆工作，任海军副官。在此期间开始接触突厥语——土耳其语。 1945年返回美国。1946年奉调学习日语，后到日本任职到1947年。战后，由于美国大学执行国会的 ”GI Bill of Rights” 法案，大批士兵复员入学，学员爆满，教学质量下降。他对此不满，加之受到他父亲热爱法国文化的影响，于是决心到法国巴黎深造。1947-1949年入巴黎大学。1949-1951年在巴黎现代东方语言学院学习汉语、日语、突厥语。1951年在法国著名汉学家和佛教学家戴密微（P. Demieville）教授的指导下，于1954年完成《五代回鹘（古代维吾尔）史》（Les Ouigours a l’epoque des Cing Dynasties d’apres les documents chinois）的博士p文，于1955年出版（我国有耿昇的汉文译本。 1988年出版了此书法文的补正版）。另外，1971年他又以《敦煌本回鹘文善恶两王子的故事》（Le conte bouddhique du bon et du mauvais prince en version ouigoure）获突厥语文学博士学位（此书曾两次被译成土耳其文出版）。1983年以《敦煌9-10世纪回鹘文写本研究》（两大卷）（Manuscrits ouigours du IXe-Xe siecle de Touen-houang）获法国国家博士学位。1990年和英国西木斯-威廉木斯（N. Sims-Williams）合作出版了专著《敦煌突厥-粟特语文书》（Documents turco-sogdiiens du IXe-Xe siecle de Touen-Houhuang）。哈米勒屯教授从1955年开始在法国科研中心（CNRS）（相当于法国科学院）任职。历任助研、研究员、研究室主任等职。哈氏一生热爱法国文化，喜欢说法语，他的绝大多数论著都是用法文写成。一生未婚。他于1974年正式加入法国国籍。1989年退休后，仍笔耕不辍。我本人1981年曾受到他的邀请访问巴黎，并在巴黎第三大学做了《中国突厥学的研究》学术报告。1981年我和他合作发表了《回鹘文高昌王世勋碑研究》（L’inscription ouigoure de la stele commenorative des Iduq qut de Qocho , 载法《国突厥学报Turcica》，13 ，1981）。1987年他曾作为社会科学院考古所的客人访问过北京和新疆。哈米勒屯的文风有些像法国汉学和中亚学大师伯希和（Paul Pelliot），论文中的注释有时超过本文章本身 ，旁征博引 、深入细致。他一生除专著外，尚发表论文数十篇，其中重要的有《九姓乌古斯与十姓回鹘考》。在这篇论文中，他从突厥语言学的角度，论证所谓古代突厥碑文中多次出现的Toquz Oghuz（九姓乌古斯）实际上就是汉文史籍中的“九姓”。“九姓”源自toquz oghush（意为“九姓，九个氏族”），也就是说oghush “姓氏、氏族”一词因受到前面词toquz “九”中尾音 z 的类比同化影响，从而也变成oghuz。这一点正与汉文史籍相符（在汉文史籍中只载有“九姓”或“九姓铁勒”，而不见“九[姓]乌古斯”）；所谓“九姓”（突厥文称“九（姓）乌古斯”）实指“九姓铁勒”或“铁勒九姓”。回纥（回鹘）只是九姓铁勒之一。回鹘一般自称十姓回鹘（On Uighur）。另外，他在《突厥如尼文碑铭中 k.c.n 地名考》一文中考证了古代突厥文《毗伽可汗碑》东南面 k.c.n 这一长期不解的地名为 KAcin ，也就是姑藏，即凉州，也即今之甘肃省武威。他的其他重要论文尚有：《敦煌发现的“钢和泰卷子”考》（T’oung-Pao 46 ， 1958）《吐鲁番交河遗址出土回鹘文地契考释》（ Turcica 1 , 1969）《梵蒂冈藏叙利亚文突厥语景教主教印章考》（Journal Asiatique 260 / 1972）《敦煌出土汉文和古代突厥如尼文写本考》（合著）（Turcica 4 , 1972）《古突厥文占卜书跋文考》（Turcica 7/1975）《突厥如尼文Khutukh-ula 碑文研究》（合著）(Journal Asiatique 263/1975)《（古代新疆）仲云部考》（Journal Asiatique 265/1977 ）《占卜书中二卦考释》（P.N. Boratav祝寿集，1978 ，巴黎）《851和1001年间和阗王系考》（《敦煌学研究》II ，1979 ， 巴黎）《突厥碑文中 qyz qoduz 考释》（合著）（Turcica 11/1979）《敦煌突厥语写本》（Journal Asiatique 269/1981）《9-10世纪和阗年代学》（《敦煌学研究》III , 1984 ，巴黎）《回鹘文 shäli 和tutung 称号考》（Journal Asiatique 272/1984）《敦煌回鹘文文献概述》（载巴黎Singer-Polignac基金会组织的敦煌壁画和写本研讨会论文集，1984 ）《蒙古发现的三体文字哈拉巴喇哈逊碑考》（载法日中亚文献研讨会 论文集，京都，1990）《敦煌 Pelliot Ouigour 16 bis编 号写本新释》（载意大利A. Cadonna教授召开的“丝绸之路的文明”国际讨论会论文集，Firenze , 1992）《988，989，1003年回鹘摩尼教历书考释》(载L. Bazin教授祝寿论文集Varia Turcica 9 ,1992）《关于敦煌出土回鹘文献的年代问题》(载《吐鲁番、和阗和敦煌国际讨论会论文集》，1996，柏林)《论突厥的起源》（Turcica 30/1998），等等。最后还要提到：2001年在 Louis Bazin和 Peter Zieme 二位教授的编辑下出版了庆祝他八十寿辰的论文集《从敦煌到伊斯坦布尔——哈米勒屯祝寿集》（ De Dunhuang A Istanbul—Hommage A James Russell Hamilton , 比利时Brepols出版社出版），内中收有21篇有关论文（包括我的一篇小文《中国土瓦语研究》）。Uighur Studies in FranceGeng Shimin(Central University for Nationalities,100081 Beijing, China)Abstract: In this article the author speaks about the Turcology, especially Uighur studies in France. Besides, the author mainly gives information on the contributions of three French scholars in these aspects , i.e. Profs Jean Deny , Louis Bazin and James Hamilton.Key Words: Uighur Studies, J. Deny, L. Bazin, J. Hamılton