Aptori: izchi
Illet tüzelmigiche millet tüzelmes(uyghur idi'omliridin) .
Bizde tariximizning uzunliqi, ejdalirimizning qudretlik ötken zamanliri, milliy medeniyitimizning güllen'gen dewri, shara'itliri, ulugh kishilirimizning tarixta qaldurup ketken qimmetlik we mol mirasliri... Heqqide aghzi-aghzigha tegmey sözleydighanlar bek jiq. Bu bizdiki «milliy ghururchiliq». Emma bizning qan-qénimizgha singip ketken yaralghanda yépishqan mewjud illetlirimizni esleydighan, sözleydighanlar bek az hetta yoq déyerlik. Sewebi : kishilirimiz «nomuschan», «qedr-qimmet éngi» bek « küchlük».Tünügün bügünning ölchimi emes. Quruq kallini ghajawerseng ach qalghining qalghan. Men yette yash chéghimda dadam manga « biz xeqning kelgüsi istiqbali silerge mensub» deytti. Kéyin men oghlumgha « biz xeqning kelgüsi istiqbali silerge mensub»dédim. Hazir oghlummu oghligha« biz xeqning kelgüsi istiqbali silerge mensub» dewatidu. Ewladttin ewladqa mushundaq kétiwersek qaysi ewladqa yetkende biz xeqning istiqbali yaxshilinar ? Dewrimiz yéngiliqqa qarap özgiriwatidu, bizmu yéngiliqqa qarap özgiriwatimizmu? Mushu ewlad kishiler özimizge baha bergende, teleb qoyghanda ötmüsh desteklirimizning qimmiti, ulughluqi bilen emes belki hazirqi insaniyet alimining tereqqiyat yüzlinishide shallinip turush teqdirige duch kéliwatqan mewjud turq-halitimizning omumiy xaraktérini közde tutup obyéktip baha bérishimiz lazim. Bizning rohiy halitimiz zadi qandaq? Méningche bizning rohiy halitimiz taza saghlam emes ( qan-yiliklirimizge singip ketken qalaqliq-nadanliqning tesiri intayin éghir). Bu rohiy halet shexslerningla rohiy haliti emes, siyasiy rohiy haletmu emes, belki shexstin we siyasiy hayattin halqighan bolup, u pütkül milletning rohiy haliti, buni biz étrap qilishimiz lazim. Eger étrap qilmisaq, chüshenmisek ( qalaqliq, jahilliq, nadanliq chirmiwalghan rohiy halitimiz toghrisida éniq we teltöküs étrap qilish bolmisa) bizning zebun(ajiz) chaghlirimiz dawamlishiwérip, tarixning en'enisige qaytishimiz, dunyagha yüzlinishimiz, milliy istiqbalimizning parlaq bolushi ebediy mumkin bolmaydu. Bizdiki bu xil rohiy haletning bezibir ipadiliri töwendikidek bolmaqta:
Illet tüzelmigiche millet tüzelmes(uyghur idi'omliridin) .
Bizde tariximizning uzunliqi, ejdalirimizning qudretlik ötken zamanliri, milliy medeniyitimizning güllen'gen dewri, shara'itliri, ulugh kishilirimizning tarixta qaldurup ketken qimmetlik we mol mirasliri... Heqqide aghzi-aghzigha tegmey sözleydighanlar bek jiq. Bu bizdiki «milliy ghururchiliq». Emma bizning qan-qénimizgha singip ketken yaralghanda yépishqan mewjud illetlirimizni esleydighan, sözleydighanlar bek az hetta yoq déyerlik. Sewebi : kishilirimiz «nomuschan», «qedr-qimmet éngi» bek « küchlük».Tünügün bügünning ölchimi emes. Quruq kallini ghajawerseng ach qalghining qalghan. Men yette yash chéghimda dadam manga « biz xeqning kelgüsi istiqbali silerge mensub» deytti. Kéyin men oghlumgha « biz xeqning kelgüsi istiqbali silerge mensub»dédim. Hazir oghlummu oghligha« biz xeqning kelgüsi istiqbali silerge mensub» dewatidu. Ewladttin ewladqa mushundaq kétiwersek qaysi ewladqa yetkende biz xeqning istiqbali yaxshilinar ? Dewrimiz yéngiliqqa qarap özgiriwatidu, bizmu yéngiliqqa qarap özgiriwatimizmu? Mushu ewlad kishiler özimizge baha bergende, teleb qoyghanda ötmüsh desteklirimizning qimmiti, ulughluqi bilen emes belki hazirqi insaniyet alimining tereqqiyat yüzlinishide shallinip turush teqdirige duch kéliwatqan mewjud turq-halitimizning omumiy xaraktérini közde tutup obyéktip baha bérishimiz lazim. Bizning rohiy halitimiz zadi qandaq? Méningche bizning rohiy halitimiz taza saghlam emes ( qan-yiliklirimizge singip ketken qalaqliq-nadanliqning tesiri intayin éghir). Bu rohiy halet shexslerningla rohiy haliti emes, siyasiy rohiy haletmu emes, belki shexstin we siyasiy hayattin halqighan bolup, u pütkül milletning rohiy haliti, buni biz étrap qilishimiz lazim. Eger étrap qilmisaq, chüshenmisek ( qalaqliq, jahilliq, nadanliq chirmiwalghan rohiy halitimiz toghrisida éniq we teltöküs étrap qilish bolmisa) bizning zebun(ajiz) chaghlirimiz dawamlishiwérip, tarixning en'enisige qaytishimiz, dunyagha yüzlinishimiz, milliy istiqbalimizning parlaq bolushi ebediy mumkin bolmaydu. Bizdiki bu xil rohiy haletning bezibir ipadiliri töwendikidek bolmaqta:
Bizdiki pétishmasliq
Bashqilar bizni« pétishmaydighan xeq» déyishidu, derweqe shundaq. Jismimizda ittipaqliq tiniqi, uyushush tiniqi yoq. Üch-tötimiz bar yerde pétishmasliqning bolghini bolghan. Pétishmasliq bolmighan uyghurning turalghuliri yoq. Uyghur jem'iyitide yüz béridighan eng éghir ijtima'iy paji'eler, erz-shikayetler, dewa-desturlarning mutleq köp qisimi yenila shu pétishmasliqqa baghlinidu. Bu xil qismet seweblik kélip chiqqan eng qebih hadisiler, paji'eler milliy barliqimizning eng éghir daghlirini keltürüp chiqarghan. Buni sözleng dése buning chong illet ikenlikini aghzi-aghzigha tegmey sözleydighanlar jiq. Hetta yoghan-yoghan kitab yézip chiqalaydighanlarmu bar. Emma némila démeyli bu haletni zadila özgertelmiduq. Sewebi nede? Sewebi : bizning arimizda az dégende 365«mez'heb» bar.Uning bir bölümi bizdiki ichkiy chiqishalmasliq, parchilinish, yeklishish, özini sorimasliq, ittipaqsizliq... Qa menbe bolup turidighan «liq»,«lik»chilik.
«Liq»,«lik»chilerning hemmisi öz reqiblirini «yat yurtluq» larni yekleydu. Öy-öyde, mehelle-mehellide, yurt-yurtta hetta dunyaning uyghur barliki yéride bu «mez'heb»ler tesir körsitip turidu. Mehellebazliq, kentbazliq, yézabazliq, nahiyebazliq, sheherbazliq, wilayetbazliq, tughqandarchiliq, uruq-qowmbazliq ... Lar ashu iil tesirlerning shai-putaqliri. Bundaq shax-putaqlar aldida bizdiki «milliy roh», «millet», «weten», «xelq», «birlik», «istiqbal», « tereqqiyat» ... Dégenler aqmaydu. Yeni bundaq shax-putaqlar yuqiriqi uqumlarning herqandiqini bésiwalidu.
Men1940-yillarning otturilirida qarghiliqtin yarkent darilmu'elliminde bir mezgil oqughanidim. Yarkent, qarghiliq, mekit, poskam nahiyiliridin yighilghan 200 dek uyghur sawaqdash bille oquyttuq. Mektebning ijtima'iy turmush munasiwet éqimi shu «liq», «lik» tin mustesna emes idi, oqutquchilardin tartip oqughuchilarghiche hemmimiz «yarkentlik», «qarghiliqliq», «mekitlik», «poskamliq» lar boyiche sepke bölüklük iduq. Yarkentlik yarkentliklerning, qarghiliqliq qarghiliqlarning ketminini chapidighan, mekitlik mekitliklerge, poskamliq poskamliqlargha yan basidighan bundaq bölünme sepler bir-birige zit, zadila muresse-madara bolmaydighan, bir-biri bilen estayidil, jan tikip élishidighan, biri ot, biri su bolup tirkishidighan «shekilsiz tebi'iy sep»ler iduq.Bizning sinipta besh qatar parta bolup, 20 bala töttinla olturattuq. Sinipimizning mes'uli, qarghiliqliq tashkentchilerdin biri bolghan x ependi balilarning sinipta olturush rétini békitkende aldinqi birinchi retni biz qarghiliqliq töt baligha békitip bergen. Eng arqidiki rettiki partini bolsa yarkentlik töt baligha qaldurghan. Bashqa siniplarning partilirimu mu'ellimge qarap ene shundaq «qarghiliq»,«yarkent»,«mekit»ler boyiche bölüklük idi. Démek bizning tashkentchi ependimiz biz qarghiliqliq balilarni«öz» bilip «wapa qilip» sinipning aldinqi qatarini élip bergen. Özi «yarkentlik» dep qarighan balilarni «yat» bilip, salqin mu'amile qilip, sinipning arqa rétidin orun bergen. Mektibimizning bashqa yerlik oqutquchilirimu bundaq ishta bizning tashkentchi ependimizdin hergiz kéyin qalmaytti. Shundaq qilip herkim «öz» yurtluqlirini «öz körüsh», «gheyriy yurtluqlar»ni «gheyriy körüsh» «qol ichige égilish» mektebning oqush-oqutush, turmush, imtihan, mu'amile, xizmet ... Tarixining jeryani idi. Démek biz bu ottura derijilik bilim yurtidin «öz yurtluq yaxshi», «bashqa yurtluq eski»ni, yarkentlikni «qanjuq», qarghiliqliqni«ghalcha», poskamliqni «poqaq», mekitlikni « dolan» déyishni öginip –bilip chiqqan iduq. Men 1947-yilning yaz aylirida bu mektebtin imtihan bérip «shinjang darilfununi» ( hazirqi shinjang uniwérsitétining burunqi nami) gha oqushqa keldim. 1950-Yilning bashlirighiche oqudum. Bu aliy bilim yurtidimu yenila shu «kashigherlik», «yarkentlik», «xotenlik», «aqsuluq», «ililiq»ning gépi.«Öz yurt», «bashqa yurt» dégen téxi shu yerdiken. Mektebte bir küni «kashigherlik nochilar» bilen «yarkentlik nochilar»ning jédili chiqip sep-sep bolup mushtlashtuq. Aqiwette «32ming yarkentlik» «16ming kashigherlik»ni urup yatquzuwetti ( tarixta yarkent se'idiye dölitining astanisi bolghachqa 32ming yarkent, dep özini chong hésablap, kashigherni özining yérimi hésablap éytilghan gep). Töt yarkentlik bala bu ishta jazalandi. Aridin ikki ay ötkende «kashigherlik nochilar» shu chaghlardiki «rus kulubi» etrapida bir qisim arghunlar( xenzu-rus chétilishidin törelgen protkilar) ni«méhman» qilip, ulargha «yarkentlik nochilar»ni qattiq urghuzuwetti. Yarkentliklerni (u chaghda yarkent, qarghiliq, mekit, poskam nahiyiliri bir wilayet yarkent wilayiti idi) hazirqi üchtash(kona yangxang) tereplerde yalghuz yürelmeydighan qiliwetti. Kéyin «yarkentlik nochilar» mu gomindang pirqisining saqchi orunlirining nenlyang tarmiqidiki saqchilirigha «chay» bérip «kashigherlik qizil pachaq», «nochi» lardin üchni qolgha alghuzuwétip öchini élishti. Qisqisi, yeken darilmu'elliminide bolsun yaki shinjang darilfununida bolsun biz «uyghur» dégen bu namning ornigha «öz yurtluq»,«bashqa yurtluq»,«qeshqerliq»,«xotenlik» ... Dégen tepriqichilikni obdan özleshtürüp, yurt-yurtlar boyiche öz'ara bir-birimizni edebleshni, birimiz yene birimizni yoqitishni köngüllirimizge püküp «zamanimizning ziyaliyliri» bolup jem'iyetke chiqip kétishtuq. U aqiwet bizning özimizge nisbeten alghanda ömür qarishimiz, jem'iyetke nisbeten alghanda kishilik qarishimiz, munasiwet qarishimiz we exlaq qarishimiz bolup qéliwerdi. Epsus, méning gödek chéghimdila öyümde ata-anamning tili bilen wujudumgha kirgen bu ang méning kéyinki 60nechche yilliq ömür menzilimde men bilen teng saqlinip (bezide küchüyip, bezide susiyip, yoqalmay) bala-chaqa, jeddi-pushtumghiche tesir ötküzüp tügesh ornigha yéngilinip «shérin zeher»lik küchidin qalmay kéliwerdi.Méningche bundaq ang ilkige chüshmigen uyghur pushti belki bolmisa kérek.Men 1992-yil küzde ürümchidiki melum bir aliy mektebte bir qisim qeshqerlik uyghur oqughuchilar bilen ghuljiliq uyghur oqughuchilarning ikki qash bolup soqushup ketkinini kördüm. Bu soqushqa bir yataqta bille yatidighan qeshqerlik X bilen ghuljiliq X ning gep taliship soqushup qalghanliqi seweb bolghan. Soqushta ghuljiliq X ke teng kélelmigen qeshqerliq X «öz yurtluqi»din töt-beshini chaqirip ghuljiliq X ning edibini bermekchi bolghan. Lékin ghuljiliq Xmu bosh kelmey «öz yurtluqi»din birnechchini yardemge chaqirghan. Birdemdin kéyin mekteb boyiche «qeshqerlik» bilen «ghuljiliq»ning jéngi bashlinip «ure qeshqerlikni... Sale ghuljiliqni» bolup ketken. Aqiwet töt bala pichaq yégen, yene birnechchisi musht-peshwa zexmiside yétip qalghan. Mekteb jédelni aran bésiqturup on nechche baligha jaza bergen. Mana bu «liq»,«lik» jédili. Talapet körgenlerning gunahliri peqet bir terepning ghuljida tughulup qalghanliqi, yene bir terepning bolsa qeshqerde tughulup qalghanliqidinla ibaret. 1991-, 1992-Yilliri bizdin heremge barghan uyghur hajilarni se'udi erebistanda yerliship qalghan bir qisim bay uyghurlar «xudayi sawab»liq üchün xéridarliq qilip kütüwalghanda, «xotenlik»baylar «xotenlik»lerni, «ghuljiliq»baylar «ghuljiliq»larni, «qeshqerlik» baylar «qeshqerlik»lerni, «aqsuluq» baylar «aqsuluq»larnila kütüwélip, xewer élip uzatqan. U memlikette «öz yurtluqi»yoq turpan, qumul, korla we shimaliy shinjangdiki bezi nahiyilerdin barghan uyghur hajilar bilen héchkimning kari bolmighan. Wehalenki, shinjangdin we qirghizistandin barghan qirghiz hajilarni shu memlikette we i'ordaniyede olturaqliship qalghan qirghiz baylar yurt-memliket ayrimay xéridarliqini qilip kütüwélip uzatqan; Yene shu memlikette yerliship qalghan qazaq baylar qazaqistandin barghan hajilarni qazaq, uyghur démey kütüwalghanning üstige yene shinjangdin barghan qazaq hajilarni altay, ili, sanji, qumul, mori, guchung, ürümchi qatarliq yurt ayrimay kütüwalghandin sirt yene öz yurtluqi yoq bezi uyghur hajilarni qoshup kütüwalghan. Démek bügünki dunyagha yüzlen'gen, özlirini«rawurus musulman»dep yürüshidighan heremlik uyghur baylarningmu yürek qétida yenila«liq»,«lik» éngi yoqalmighan. Shunga bashqa milletler ularning millet namini «chin musulman» ( junggoluq musulman) dep bilishken. Démek, bizning herqandaq yétekchimiz, alim-ölima, ziyaliy, péshqedem ustazlirimiz, dangdar jama'et erbablirimizdin tartip töwini malchi-padichilarghiche hetta chet ellerde yürgen biz xeqlerning hemmisila bu xil «liq», «lik»ning asaret-iskenjiside ötüshüwatimiz. Bu illet susaymidiki eksiche téximu küchiyiwatidu.
Bizdiki öz'ara pétishmasliq ichki ittipaqsizliqning yenebir alahide shekli nadanliqni menbe qilghan ichi tarliq, qizghanchuqluq,heset-adawetxorluqtin ibaret
Men bultur qeshqerdiki ikki sawaqdishimni yoqlap ötmekchi bolup birsining öyige bardim hem bu öyde bir kéche qondum. Etisi bu bu sawaqdishimgha yene bir sawaqdishimning öyige bashlap bérishini éyttim. U : «undaq qizilközningmu öyige baramdighan? Ötkende balisi ölüp ketkendimu barmidim... Buningdin kéyin qeshqerge kélip méni izdiseng uni izdime, bolmisa tashliship kétimiz...»Dédi. Bularning her ikkilisila aliy mektebning mu'ellimliri, téxi bir yurtluq turup néme üchün bir-birini shunchiwala öch körüdu?
Epsus, bizde biz xeqning yaman gépini qilidighanlar yenila biz xeq, yeni uyghurda uyghurning yaman gépini qilidighanlar yenila uyghurlar, uyghurgha ziyankeshlik qilidighanlar yenila uyghur. Uyghurni palaketke uchritidighan, chéqip qoyudighan, tutup béridighan... Lar yenila uyghurlardur. Séning bashliqing uyghur bolsa nahayiti éhtiyatchan bolushung kérekki, u séni östürmeyla qalmastin belki adem qisqartqanda aldi bilen bashqilarni qisqartmay peqet sénila qisqartiwétidu. Üch rus soda qilsa bir-birige «bu nöwet soda séning bolsun, kéler qétim méning bolsun... » Dep sodini bir-birige ötünidu. Uyghur sodigerde bu roh yoq. Sen 50somgha satsang men 40somgha satimen, sen 30 somgha satsang men 20somgha satimen... Dep bahada yol qoymay bir-birige bazar bermeydu.
Öz'ara pétishmasliq ichkiy ittipaqsizliq bizning tariximizning, istilimizning nacharliqidin emes belki kéyinki ottura esirlerdiki jahalet tepriqichilikining tesiridin shekillinip, qéni, tarixi, teqdiri, en'enisi, tili, dini, meqsiti, telipi bir shu zaman bowilirimiz kélechek ewladlirigha jümlidin bizge birlikni, ittipaqlishishni, uyushushni emes belki uning tetürsini yeni bir-birini urushni, bir-birini putlashni, bir-birini yiqitishni, bir-birige ora qézishni merez miras yaki zamanimizning tili bilen éytqanda paji'elik selbiy miras qilip qaldurup ötüshkenidi.
Démek, «17-, 18- esirdiki tariximizda bir mezgil yurtimizgha diniy, siyasiy hökümranliq yürgüzgen xoja-ishanlar zamanida bizning ejdadlirimiz özlirining qedimdin buyanqi en'eniwiy xislet, pezilet we xususiyetlirini yoqitishqa, milliy rohsizlinishqa yüzlen'gen. Yeni sopi-ishan'gha egiship ularning rayi-qiliqlirini örnek hem tirikchilik yoli qilip, yurt bilen yurt, mehelle bilen mehelle, öy bilen öy, adem bilen adem mez'heblerge bölünüp jahalet bölgünchiliki, jahalet tepriqichiliki ichide qowlashmay, pétishmay biri ot, biri su bolup ötüshidighan bolup kétishken ... » ( Mamut islamning «belen gepler»idin).
Netije-aqiwette biz hetta 21-esirning bosughusigha kélip qalghandimu ( jennet makan aptor izchi 20-esirning axirqi 10yillirining otturilirida bu esirini yazghachqa shundaq dewatidu dadxah) ichkiy jédel-majralirimiz bésiqmay, bezide téximu awup pétishmaywatimiz. Erzimes ishqa öchekiship qalsaq toxulirimizning chillashqini, itlirimizning qawashqini, ésheklirimizning hangrashqini ... Anglinip tursimu ay ötüp, yil ötüp bir-birlirimiz bilen yoqlashmay, salam-sehet qilishmay homiyiship, «u eski», «bu oghri», «u maymaq», «bu qelender» ... Déyiship ötkinimiz ötken. «Mendin ötüptu» deydighanlar yoq. «Boldi qil», « undaq qilma», «toghra emes» dégendek gepler aqmaydu. Démekki, biz öz eyiblirimizni tonushqa, ten élishqa adetlenmiduq, xilmu-xil «sewebler»bilen uni yaptuq, yoshurduq. Eyibtin eyib tughuluwérip yurt-yurt, öy-öyde «yoghan gep», «quruq gep», «gheywet gep», «pitne-ighwa gep», «po gep» ... «Öz gep» boluwérip tügimey ötüwerdi-de, balidin-baligha« ata mijezi»,«ana qiliqi» mirasnamisi bolup dawamlishiwerdi.
Chiqishish,birlishish, bir yaqidin bash chiqirish bolmighan xelqte istiqbal- amet, rawajlinish néme qilsun?
Yash sha'ir ömer muhemmed imin yazghandek:
Sen méni pakar dep,
Men séni nakar dep,
Bolup kétermiz qaysimiz qawul?
Men sanga chishimni bilep,
Sen manga dozaxni tilep,
Qaysimiz kétermiz jennetke udul?
Bashqilar bizni« pétishmaydighan xeq» déyishidu, derweqe shundaq. Jismimizda ittipaqliq tiniqi, uyushush tiniqi yoq. Üch-tötimiz bar yerde pétishmasliqning bolghini bolghan. Pétishmasliq bolmighan uyghurning turalghuliri yoq. Uyghur jem'iyitide yüz béridighan eng éghir ijtima'iy paji'eler, erz-shikayetler, dewa-desturlarning mutleq köp qisimi yenila shu pétishmasliqqa baghlinidu. Bu xil qismet seweblik kélip chiqqan eng qebih hadisiler, paji'eler milliy barliqimizning eng éghir daghlirini keltürüp chiqarghan. Buni sözleng dése buning chong illet ikenlikini aghzi-aghzigha tegmey sözleydighanlar jiq. Hetta yoghan-yoghan kitab yézip chiqalaydighanlarmu bar. Emma némila démeyli bu haletni zadila özgertelmiduq. Sewebi nede? Sewebi : bizning arimizda az dégende 365«mez'heb» bar.Uning bir bölümi bizdiki ichkiy chiqishalmasliq, parchilinish, yeklishish, özini sorimasliq, ittipaqsizliq... Qa menbe bolup turidighan «liq»,«lik»chilik.
«Liq»,«lik»chilerning hemmisi öz reqiblirini «yat yurtluq» larni yekleydu. Öy-öyde, mehelle-mehellide, yurt-yurtta hetta dunyaning uyghur barliki yéride bu «mez'heb»ler tesir körsitip turidu. Mehellebazliq, kentbazliq, yézabazliq, nahiyebazliq, sheherbazliq, wilayetbazliq, tughqandarchiliq, uruq-qowmbazliq ... Lar ashu iil tesirlerning shai-putaqliri. Bundaq shax-putaqlar aldida bizdiki «milliy roh», «millet», «weten», «xelq», «birlik», «istiqbal», « tereqqiyat» ... Dégenler aqmaydu. Yeni bundaq shax-putaqlar yuqiriqi uqumlarning herqandiqini bésiwalidu.
Men1940-yillarning otturilirida qarghiliqtin yarkent darilmu'elliminde bir mezgil oqughanidim. Yarkent, qarghiliq, mekit, poskam nahiyiliridin yighilghan 200 dek uyghur sawaqdash bille oquyttuq. Mektebning ijtima'iy turmush munasiwet éqimi shu «liq», «lik» tin mustesna emes idi, oqutquchilardin tartip oqughuchilarghiche hemmimiz «yarkentlik», «qarghiliqliq», «mekitlik», «poskamliq» lar boyiche sepke bölüklük iduq. Yarkentlik yarkentliklerning, qarghiliqliq qarghiliqlarning ketminini chapidighan, mekitlik mekitliklerge, poskamliq poskamliqlargha yan basidighan bundaq bölünme sepler bir-birige zit, zadila muresse-madara bolmaydighan, bir-biri bilen estayidil, jan tikip élishidighan, biri ot, biri su bolup tirkishidighan «shekilsiz tebi'iy sep»ler iduq.Bizning sinipta besh qatar parta bolup, 20 bala töttinla olturattuq. Sinipimizning mes'uli, qarghiliqliq tashkentchilerdin biri bolghan x ependi balilarning sinipta olturush rétini békitkende aldinqi birinchi retni biz qarghiliqliq töt baligha békitip bergen. Eng arqidiki rettiki partini bolsa yarkentlik töt baligha qaldurghan. Bashqa siniplarning partilirimu mu'ellimge qarap ene shundaq «qarghiliq»,«yarkent»,«mekit»ler boyiche bölüklük idi. Démek bizning tashkentchi ependimiz biz qarghiliqliq balilarni«öz» bilip «wapa qilip» sinipning aldinqi qatarini élip bergen. Özi «yarkentlik» dep qarighan balilarni «yat» bilip, salqin mu'amile qilip, sinipning arqa rétidin orun bergen. Mektibimizning bashqa yerlik oqutquchilirimu bundaq ishta bizning tashkentchi ependimizdin hergiz kéyin qalmaytti. Shundaq qilip herkim «öz» yurtluqlirini «öz körüsh», «gheyriy yurtluqlar»ni «gheyriy körüsh» «qol ichige égilish» mektebning oqush-oqutush, turmush, imtihan, mu'amile, xizmet ... Tarixining jeryani idi. Démek biz bu ottura derijilik bilim yurtidin «öz yurtluq yaxshi», «bashqa yurtluq eski»ni, yarkentlikni «qanjuq», qarghiliqliqni«ghalcha», poskamliqni «poqaq», mekitlikni « dolan» déyishni öginip –bilip chiqqan iduq. Men 1947-yilning yaz aylirida bu mektebtin imtihan bérip «shinjang darilfununi» ( hazirqi shinjang uniwérsitétining burunqi nami) gha oqushqa keldim. 1950-Yilning bashlirighiche oqudum. Bu aliy bilim yurtidimu yenila shu «kashigherlik», «yarkentlik», «xotenlik», «aqsuluq», «ililiq»ning gépi.«Öz yurt», «bashqa yurt» dégen téxi shu yerdiken. Mektebte bir küni «kashigherlik nochilar» bilen «yarkentlik nochilar»ning jédili chiqip sep-sep bolup mushtlashtuq. Aqiwette «32ming yarkentlik» «16ming kashigherlik»ni urup yatquzuwetti ( tarixta yarkent se'idiye dölitining astanisi bolghachqa 32ming yarkent, dep özini chong hésablap, kashigherni özining yérimi hésablap éytilghan gep). Töt yarkentlik bala bu ishta jazalandi. Aridin ikki ay ötkende «kashigherlik nochilar» shu chaghlardiki «rus kulubi» etrapida bir qisim arghunlar( xenzu-rus chétilishidin törelgen protkilar) ni«méhman» qilip, ulargha «yarkentlik nochilar»ni qattiq urghuzuwetti. Yarkentliklerni (u chaghda yarkent, qarghiliq, mekit, poskam nahiyiliri bir wilayet yarkent wilayiti idi) hazirqi üchtash(kona yangxang) tereplerde yalghuz yürelmeydighan qiliwetti. Kéyin «yarkentlik nochilar» mu gomindang pirqisining saqchi orunlirining nenlyang tarmiqidiki saqchilirigha «chay» bérip «kashigherlik qizil pachaq», «nochi» lardin üchni qolgha alghuzuwétip öchini élishti. Qisqisi, yeken darilmu'elliminide bolsun yaki shinjang darilfununida bolsun biz «uyghur» dégen bu namning ornigha «öz yurtluq»,«bashqa yurtluq»,«qeshqerliq»,«xotenlik» ... Dégen tepriqichilikni obdan özleshtürüp, yurt-yurtlar boyiche öz'ara bir-birimizni edebleshni, birimiz yene birimizni yoqitishni köngüllirimizge püküp «zamanimizning ziyaliyliri» bolup jem'iyetke chiqip kétishtuq. U aqiwet bizning özimizge nisbeten alghanda ömür qarishimiz, jem'iyetke nisbeten alghanda kishilik qarishimiz, munasiwet qarishimiz we exlaq qarishimiz bolup qéliwerdi. Epsus, méning gödek chéghimdila öyümde ata-anamning tili bilen wujudumgha kirgen bu ang méning kéyinki 60nechche yilliq ömür menzilimde men bilen teng saqlinip (bezide küchüyip, bezide susiyip, yoqalmay) bala-chaqa, jeddi-pushtumghiche tesir ötküzüp tügesh ornigha yéngilinip «shérin zeher»lik küchidin qalmay kéliwerdi.Méningche bundaq ang ilkige chüshmigen uyghur pushti belki bolmisa kérek.Men 1992-yil küzde ürümchidiki melum bir aliy mektebte bir qisim qeshqerlik uyghur oqughuchilar bilen ghuljiliq uyghur oqughuchilarning ikki qash bolup soqushup ketkinini kördüm. Bu soqushqa bir yataqta bille yatidighan qeshqerlik X bilen ghuljiliq X ning gep taliship soqushup qalghanliqi seweb bolghan. Soqushta ghuljiliq X ke teng kélelmigen qeshqerliq X «öz yurtluqi»din töt-beshini chaqirip ghuljiliq X ning edibini bermekchi bolghan. Lékin ghuljiliq Xmu bosh kelmey «öz yurtluqi»din birnechchini yardemge chaqirghan. Birdemdin kéyin mekteb boyiche «qeshqerlik» bilen «ghuljiliq»ning jéngi bashlinip «ure qeshqerlikni... Sale ghuljiliqni» bolup ketken. Aqiwet töt bala pichaq yégen, yene birnechchisi musht-peshwa zexmiside yétip qalghan. Mekteb jédelni aran bésiqturup on nechche baligha jaza bergen. Mana bu «liq»,«lik» jédili. Talapet körgenlerning gunahliri peqet bir terepning ghuljida tughulup qalghanliqi, yene bir terepning bolsa qeshqerde tughulup qalghanliqidinla ibaret. 1991-, 1992-Yilliri bizdin heremge barghan uyghur hajilarni se'udi erebistanda yerliship qalghan bir qisim bay uyghurlar «xudayi sawab»liq üchün xéridarliq qilip kütüwalghanda, «xotenlik»baylar «xotenlik»lerni, «ghuljiliq»baylar «ghuljiliq»larni, «qeshqerlik» baylar «qeshqerlik»lerni, «aqsuluq» baylar «aqsuluq»larnila kütüwélip, xewer élip uzatqan. U memlikette «öz yurtluqi»yoq turpan, qumul, korla we shimaliy shinjangdiki bezi nahiyilerdin barghan uyghur hajilar bilen héchkimning kari bolmighan. Wehalenki, shinjangdin we qirghizistandin barghan qirghiz hajilarni shu memlikette we i'ordaniyede olturaqliship qalghan qirghiz baylar yurt-memliket ayrimay xéridarliqini qilip kütüwélip uzatqan; Yene shu memlikette yerliship qalghan qazaq baylar qazaqistandin barghan hajilarni qazaq, uyghur démey kütüwalghanning üstige yene shinjangdin barghan qazaq hajilarni altay, ili, sanji, qumul, mori, guchung, ürümchi qatarliq yurt ayrimay kütüwalghandin sirt yene öz yurtluqi yoq bezi uyghur hajilarni qoshup kütüwalghan. Démek bügünki dunyagha yüzlen'gen, özlirini«rawurus musulman»dep yürüshidighan heremlik uyghur baylarningmu yürek qétida yenila«liq»,«lik» éngi yoqalmighan. Shunga bashqa milletler ularning millet namini «chin musulman» ( junggoluq musulman) dep bilishken. Démek, bizning herqandaq yétekchimiz, alim-ölima, ziyaliy, péshqedem ustazlirimiz, dangdar jama'et erbablirimizdin tartip töwini malchi-padichilarghiche hetta chet ellerde yürgen biz xeqlerning hemmisila bu xil «liq», «lik»ning asaret-iskenjiside ötüshüwatimiz. Bu illet susaymidiki eksiche téximu küchiyiwatidu.
Bizdiki öz'ara pétishmasliq ichki ittipaqsizliqning yenebir alahide shekli nadanliqni menbe qilghan ichi tarliq, qizghanchuqluq,heset-adawetxorluqtin ibaret
Men bultur qeshqerdiki ikki sawaqdishimni yoqlap ötmekchi bolup birsining öyige bardim hem bu öyde bir kéche qondum. Etisi bu bu sawaqdishimgha yene bir sawaqdishimning öyige bashlap bérishini éyttim. U : «undaq qizilközningmu öyige baramdighan? Ötkende balisi ölüp ketkendimu barmidim... Buningdin kéyin qeshqerge kélip méni izdiseng uni izdime, bolmisa tashliship kétimiz...»Dédi. Bularning her ikkilisila aliy mektebning mu'ellimliri, téxi bir yurtluq turup néme üchün bir-birini shunchiwala öch körüdu?
Epsus, bizde biz xeqning yaman gépini qilidighanlar yenila biz xeq, yeni uyghurda uyghurning yaman gépini qilidighanlar yenila uyghurlar, uyghurgha ziyankeshlik qilidighanlar yenila uyghur. Uyghurni palaketke uchritidighan, chéqip qoyudighan, tutup béridighan... Lar yenila uyghurlardur. Séning bashliqing uyghur bolsa nahayiti éhtiyatchan bolushung kérekki, u séni östürmeyla qalmastin belki adem qisqartqanda aldi bilen bashqilarni qisqartmay peqet sénila qisqartiwétidu. Üch rus soda qilsa bir-birige «bu nöwet soda séning bolsun, kéler qétim méning bolsun... » Dep sodini bir-birige ötünidu. Uyghur sodigerde bu roh yoq. Sen 50somgha satsang men 40somgha satimen, sen 30 somgha satsang men 20somgha satimen... Dep bahada yol qoymay bir-birige bazar bermeydu.
Öz'ara pétishmasliq ichkiy ittipaqsizliq bizning tariximizning, istilimizning nacharliqidin emes belki kéyinki ottura esirlerdiki jahalet tepriqichilikining tesiridin shekillinip, qéni, tarixi, teqdiri, en'enisi, tili, dini, meqsiti, telipi bir shu zaman bowilirimiz kélechek ewladlirigha jümlidin bizge birlikni, ittipaqlishishni, uyushushni emes belki uning tetürsini yeni bir-birini urushni, bir-birini putlashni, bir-birini yiqitishni, bir-birige ora qézishni merez miras yaki zamanimizning tili bilen éytqanda paji'elik selbiy miras qilip qaldurup ötüshkenidi.
Démek, «17-, 18- esirdiki tariximizda bir mezgil yurtimizgha diniy, siyasiy hökümranliq yürgüzgen xoja-ishanlar zamanida bizning ejdadlirimiz özlirining qedimdin buyanqi en'eniwiy xislet, pezilet we xususiyetlirini yoqitishqa, milliy rohsizlinishqa yüzlen'gen. Yeni sopi-ishan'gha egiship ularning rayi-qiliqlirini örnek hem tirikchilik yoli qilip, yurt bilen yurt, mehelle bilen mehelle, öy bilen öy, adem bilen adem mez'heblerge bölünüp jahalet bölgünchiliki, jahalet tepriqichiliki ichide qowlashmay, pétishmay biri ot, biri su bolup ötüshidighan bolup kétishken ... » ( Mamut islamning «belen gepler»idin).
Netije-aqiwette biz hetta 21-esirning bosughusigha kélip qalghandimu ( jennet makan aptor izchi 20-esirning axirqi 10yillirining otturilirida bu esirini yazghachqa shundaq dewatidu dadxah) ichkiy jédel-majralirimiz bésiqmay, bezide téximu awup pétishmaywatimiz. Erzimes ishqa öchekiship qalsaq toxulirimizning chillashqini, itlirimizning qawashqini, ésheklirimizning hangrashqini ... Anglinip tursimu ay ötüp, yil ötüp bir-birlirimiz bilen yoqlashmay, salam-sehet qilishmay homiyiship, «u eski», «bu oghri», «u maymaq», «bu qelender» ... Déyiship ötkinimiz ötken. «Mendin ötüptu» deydighanlar yoq. «Boldi qil», « undaq qilma», «toghra emes» dégendek gepler aqmaydu. Démekki, biz öz eyiblirimizni tonushqa, ten élishqa adetlenmiduq, xilmu-xil «sewebler»bilen uni yaptuq, yoshurduq. Eyibtin eyib tughuluwérip yurt-yurt, öy-öyde «yoghan gep», «quruq gep», «gheywet gep», «pitne-ighwa gep», «po gep» ... «Öz gep» boluwérip tügimey ötüwerdi-de, balidin-baligha« ata mijezi»,«ana qiliqi» mirasnamisi bolup dawamlishiwerdi.
Chiqishish,birlishish, bir yaqidin bash chiqirish bolmighan xelqte istiqbal- amet, rawajlinish néme qilsun?
Yash sha'ir ömer muhemmed imin yazghandek:
Sen méni pakar dep,
Men séni nakar dep,
Bolup kétermiz qaysimiz qawul?
Men sanga chishimni bilep,
Sen manga dozaxni tilep,
Qaysimiz kétermiz jennetke udul?
Bizdiki neslige wapasizliq
Ata-anilar méhri-shepqitidin, mektebler méhr-shepqitidin, jama'et we jem'iyet méhr-shepqitidin mehrum qélip, meripetsiz-nadan yürüwatqan, weyran bolup kétiwatqan, buzuluo tügishiwatqan, halaketlik turmush qismetliride téngirqap yash töküwütqan uyghur baliliri hazir bizde azmu? Yaq, az emes, belki köpiyip bériwatidu. Biz pütün shinjang tewelirige, pütün memliketke sheherlirige hetta chet ellergiche sergerdan balilarni top tarqitidighan xeq bolup qalamduq-qandaq?
Méningche buni tariximizda yüz bériwatqan intayin yaman milliy paji'elerning namayandisi, démey mumkin bolmas, elwette.
Aqiwiti milliy xorluq, milliy nomus we qattiq milliy nadametni keltürüp chiqiridighan, chiqiriwatqan we uni tézlitidighan bundaq qabahetlik paji'e bizge nedin we kimlerdin kéliwatidu?
Birla jawab : asasen özimizge özimiz keltürüwatimiz, öz kishilirimishdin kéliwatidu.
Bir qisim a'ililerde erler mustebitlikining éghirliqi, atilar xorliqining dawamlishishi, tola ajrishish, köp nikahlinish, xotun üstige xotun élishning awup bérishi, chékidin ashqan shexsiyetchilik, balilarning ma'aripsiz qaldurulishi ___ yash-ösmürlerning buzulushini, yétim-yétimelerning köpiyip bérishini, balilar weyranchiliqlirining éghirlap kétishini we aqiwet yash-ösmürler teqdirining nabut bolushini keltürüp chiqarghan we chiqiriwatidu.
Men 1994-yili yazda men seperdashlirim bilen jenubiy shinjangdiki 4nahiyide töt kent, ikki kichik kochini nishanliq ziyaret qilip (jem'iyet közitip), bu jaylarda sheher-bazar turmushining kéngiyishige egiship yüz bériwatqan a'ile, muhebbet, nikah mesililirini, ana-balilar hadisilirini igilep kördüm. Bu töt kent, ikki kichik kochidiki 1300din köprek uyghur a'ililiri arisida 1989-yilidin béri erlerning sewebi bilen gumran bolghan (ajrashqan) er-xotunlar shu jaylar boyiche ajrashqan er-xotunlarning %87 ni, erliri tashlap ketken xotunlar shu jaylardiki erlik xotunlarning %7 ni, erlerning sewebi bilen 《tirik yétim》 qalghan, tashlinip qalghan, yoqap ketken, kishiler béqiwélip turghan balilar shu jaylardiki omumiy yétim balilarning %45 ni, erlirining xorlishigha uchrap késelmen bolup ketken xotunlar shu jaylardiki xotunlarning %4 ni, erliri we baliliri derdide yurttin qangqip sersan bolup chiqip ketken juwan, chokanlar shu jaylardiki tul qalghan, erliri tashlap ketken xotunlarning %2 ni teshkil qilghan.
( Birmunche erlerning reswachiliqliri bilen gumran bolghan a'ililer ehwali bayan qilin'ghan heq misallar péqir dadxah teripidin qisqartiwétildi)
Millitimizning aldinqi jama'eti hésablinidighan erlirimiz sépide ene shundaq erler mustebitliki, anilarni xorlash aditi, balilarni tashliwétip neslige wapasizliq qilish, buzuqchiliqqa bérilish ... Qilmishliri ewjige chiqqanséri jem'iyette ana-balilar xorluqining, ana-balilar weyranchiliqining, ana-balilar sersanchiliqining we bashqa ijtima'iy paji'elerning kélip chiqmasliqi mumkinmu?
Epsus ! ming epsus! bizde mushundaq qilmishlarni eyibleydighan, chekleydighan jama'et pikri nahayiti ajiz boluwatidu. Munasiwetlik jama'et organlirining bu sahediki xizmet qudriti en'eniwi adet küchining, mute'essip " en'ene"ning tesirini bésip chüshelmeydu. "Adet hemmige qadir" ning quwwitige tiz pükidu.
Ata-anilar méhri-shepqitidin, mektebler méhr-shepqitidin, jama'et we jem'iyet méhr-shepqitidin mehrum qélip, meripetsiz-nadan yürüwatqan, weyran bolup kétiwatqan, buzuluo tügishiwatqan, halaketlik turmush qismetliride téngirqap yash töküwütqan uyghur baliliri hazir bizde azmu? Yaq, az emes, belki köpiyip bériwatidu. Biz pütün shinjang tewelirige, pütün memliketke sheherlirige hetta chet ellergiche sergerdan balilarni top tarqitidighan xeq bolup qalamduq-qandaq?
Méningche buni tariximizda yüz bériwatqan intayin yaman milliy paji'elerning namayandisi, démey mumkin bolmas, elwette.
Aqiwiti milliy xorluq, milliy nomus we qattiq milliy nadametni keltürüp chiqiridighan, chiqiriwatqan we uni tézlitidighan bundaq qabahetlik paji'e bizge nedin we kimlerdin kéliwatidu?
Birla jawab : asasen özimizge özimiz keltürüwatimiz, öz kishilirimishdin kéliwatidu.
Bir qisim a'ililerde erler mustebitlikining éghirliqi, atilar xorliqining dawamlishishi, tola ajrishish, köp nikahlinish, xotun üstige xotun élishning awup bérishi, chékidin ashqan shexsiyetchilik, balilarning ma'aripsiz qaldurulishi ___ yash-ösmürlerning buzulushini, yétim-yétimelerning köpiyip bérishini, balilar weyranchiliqlirining éghirlap kétishini we aqiwet yash-ösmürler teqdirining nabut bolushini keltürüp chiqarghan we chiqiriwatidu.
Men 1994-yili yazda men seperdashlirim bilen jenubiy shinjangdiki 4nahiyide töt kent, ikki kichik kochini nishanliq ziyaret qilip (jem'iyet közitip), bu jaylarda sheher-bazar turmushining kéngiyishige egiship yüz bériwatqan a'ile, muhebbet, nikah mesililirini, ana-balilar hadisilirini igilep kördüm. Bu töt kent, ikki kichik kochidiki 1300din köprek uyghur a'ililiri arisida 1989-yilidin béri erlerning sewebi bilen gumran bolghan (ajrashqan) er-xotunlar shu jaylar boyiche ajrashqan er-xotunlarning %87 ni, erliri tashlap ketken xotunlar shu jaylardiki erlik xotunlarning %7 ni, erlerning sewebi bilen 《tirik yétim》 qalghan, tashlinip qalghan, yoqap ketken, kishiler béqiwélip turghan balilar shu jaylardiki omumiy yétim balilarning %45 ni, erlirining xorlishigha uchrap késelmen bolup ketken xotunlar shu jaylardiki xotunlarning %4 ni, erliri we baliliri derdide yurttin qangqip sersan bolup chiqip ketken juwan, chokanlar shu jaylardiki tul qalghan, erliri tashlap ketken xotunlarning %2 ni teshkil qilghan.
( Birmunche erlerning reswachiliqliri bilen gumran bolghan a'ililer ehwali bayan qilin'ghan heq misallar péqir dadxah teripidin qisqartiwétildi)
Millitimizning aldinqi jama'eti hésablinidighan erlirimiz sépide ene shundaq erler mustebitliki, anilarni xorlash aditi, balilarni tashliwétip neslige wapasizliq qilish, buzuqchiliqqa bérilish ... Qilmishliri ewjige chiqqanséri jem'iyette ana-balilar xorluqining, ana-balilar weyranchiliqining, ana-balilar sersanchiliqining we bashqa ijtima'iy paji'elerning kélip chiqmasliqi mumkinmu?
Epsus ! ming epsus! bizde mushundaq qilmishlarni eyibleydighan, chekleydighan jama'et pikri nahayiti ajiz boluwatidu. Munasiwetlik jama'et organlirining bu sahediki xizmet qudriti en'eniwi adet küchining, mute'essip " en'ene"ning tesirini bésip chüshelmeydu. "Adet hemmige qadir" ning quwwitige tiz pükidu.
没有评论:
发表评论